Monday, 31 July 2023

𝐍𝐉𝐄̈ 𝐔𝐑𝐈𝐌 𝐏𝐄̈𝐑 𝐒𝐇𝐊𝐑𝐈𝐌𝐓𝐀𝐑𝐈𝐍 𝐄 𝐃𝐀𝐒𝐇𝐔𝐑 𝐓𝐄̈ 𝐅𝐄̈𝐌𝐈𝐉𝐄̈𝐕𝐄, 𝐆𝐀𝐐𝐎 𝐁𝐔𝐒𝐇𝐀𝐊𝐀.

n𝐠𝐚: 𝐋𝐞𝐟𝐭𝐞𝐫 𝐌𝐚𝐫𝐠𝐚𝐫𝐢𝐭𝐢

𝐓𝐡𝗼𝗺𝐚 𝐐𝐞𝐧𝐝𝐫𝗼

Tiranë

Gaqo BUSHAKA

Vështirë të ketë sot shqiptar të brezave pas vitit 1970, që në vogëlinë e tij të mos ketë lexuar a të mos ketë parë në filma vizatimorë personazhe, si Derrkuci Çufo dhe Bubi Kaçurrel dhe të mos i ketë përjetuar e dashuruar ata, apo të mos i kenë ngacmuar botën, psikologjinë dhe fantazinë e tyre fëminore. Dhe po aq e vështirë është të mos e dinë emrin e krijuesit dhe autorit të tyre: Gaqo Bushaka.

Gaqoja lindi 80 vjet më parë, 1943, në një familje të thjeshtë në Selckën e atdhetarëve të mëdhenj dhe mësuesve të parë të gjuhës shqipe në Mësonjëtoren e parë shqipe të Korçës, që ishin njëkohësisht ndër 28 firmëtarët e krijimit të Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip të Stambollit, vëllezërve Pandeli e Koto Sotiri, dhe të sa e sa atdhetarëve e intelektualëve të tjerë shqiptarë. Dy vjet më vonë familja Bushaka u shpërngul në Tiranë, ku Gaqoja u rrit, u arsimua dhe punoi e krijoi tërë jetën e tij, deri më sot që shkoi në SHBA familjarisht. Vështirësitë e kohës dhe kushtet ekonomike të pasluftës II botërore, e detyruan Gaqon që, megjithëse ende i vogël, të futej në punë si elektriçist fillimisht në uzinën “Partizani” e më pas në PTT-në e Tiranës. Megjithatë, vështirësitë dhe lodhja e përditshme nga puna nuk ia fashitën asnjëherë dashurinë për mësim dhe dije. Me dëshirë e vullnet ndoqi shkollën e mesme mbrëmjeve pa u shkëputur nga puna, në nbarim të së cilës, më 1963, fitoi të drejtën e studimit për Mjekësi, të cilën e ndërroi me kërkesën e tij për të shkuar në degën e Gjuhës e të Letërsisë Shqipe në Fakultetin e Histori-Filologjisë të Universitetit Shtetëror të Tiranës, pasi aty e thërriste “gjaku” i personazheve që do të krijonte gjatë jetës së tij artistike. Njëkohësisht, në vitet e fundit të studimeve, ai ndoqi edhe degën e gazetarisë, së cilës iu përkushtua në vitet e para të karrierës së tij.

Mjedisi i ri në të cilin hyri tashmë, hapi para Gaqos një botë të re dijesh shkencore. Ndiqte dhe thithte me etje leksionet e pedagogëve dhe gjuhëtarëve e albanologëve të shquar Eqrem Çabej, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari, të studiuesve e shkrimtarëve të dëgjuar të kohës Dritëro Agolli, Alfred Uçi, Jakov Xoxa, Myzafer Xhaxhiu, e mjaft të tjerëve.

E ndërsa dijet që transmetonin pedagogët modelonin e formonin mendimin logjik e artistik të studentëve të tyre, ndër të cilët ishte edhe Gaqoja, jo më pak do të ndikonin tek ai edhe diskutimet e zjarrta, plot zell e pasion që bëheshin ndërmjet këtyre të fundit për gjuhën e bukur shqipe, për artin dhe letërsinë jo vetëm shqiptare, por edhe botërore që lexohej e kometohej herë vjedhurazi e herë haptazi ndër rrethe të ngushta. Ishin të rinj të ndrojtur, që diskutonin e debatonin krijimet e para të vetat ndërmjet tyre pa e ditur se së shpejti do të bëheshin edhe ata vetë vlera të shquara krijuese e intelektuale mbarëshqiptare, mësues e pedagogë, shkrimtarë, poetë, redaktorë e gazetarë, gjuhëtarë.

Në këtë mjedis u mbrujt e u formua personaliteti krijues i Gaqos. Puna e mëtejshme, pas përfundimit të shkollës së lartë më 1967, si redaktor në “Zërin e Popullit” nën varësinë e një prej gazetarëve më të mëdhenj shqiptarë, Vangjush Gambetës, e pastaj korrespondent i saj në terren për Beratin dhe Skraparin, si redaktor e kryeredaktor në revistat “Fatosi”, “Pionieri” e deri drejtor i Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri”, bashkëpunimi me shkrimtarë të mëdhenj si Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Petro Marko, apo me shkrimtarë të shquar për fëmijë si Bedri Dedja e të tjerë, do ta fusnin atë pastaj në botën e vërtetë reale dhe do të frymëzonin e do t’i jepnin krahë të fluturonte muzës së tij krijuese.

Pasi botoi tregimin e parë më 1963, Gaqoja do të dashurohej dhe apasionohej gjithnjë e më shumë pas botës virtuale e psikologjisë ende të paindoktrinuar të fëmijëve të vegjël, do të depërtonte thellë në dëshirat dhe ëndrrat e tyre, në vizionin që ata kanë për njerëzit e për botën që i rrethon dhe për të ardhmen, por edhe në çapkënllëqet e prapësitë e padjallëzuara të tyre. Prandaj dhe personazhet e tij dashurohen nga fëmijët, bëhen shokë të afërt me ta, u ngacmojnë fantazinë dhe i shkelin syrin virtualisht njëri-tjetrit. Ai ka ditur ta gërshetojë bukur e me art të veçantë botën e kafshëve me atë njerëzve, t’i ndërthurë, t’i shkrijë e t’i njejtësojë pozitivisht figurat e tyre me personazhet fëmijërore, duke ndikuar në një edukim të shëndoshë moral, kulturor e shkencor të tyre.

Dhe këta personazhe nuk janë vetëm dy a tre, nuk janë vetëm Derrkuci Çufo e Bubi Kaçurrel, por shumë e shumë, sepse e pasur dhe e shumtë është edhe trashëgimia krijuese e Gaqos, nga tregimet e shkurtra në novela, romane e deri në trilogjinë “Aventurat e Çufos”, ku përfshihen “Çufoja dhe Bubi Kaçurrel”, “Pushimet e Çufos” dhe “Çufoja në shtëpinë e çudirave”. Nuk ka kafshë a shpend që të mos ketë hyrë në mënyrë të natyrshme si personazh në përrallat dhe rrëfimet e Gaqos, që nga ariu, ujku, dhelpra, majmuni, lepuri, macja, maçoku, iriqi, kërmilli, milingona e deri tek pata, thëllëza, qukapiku, lejleku, mjellma, lakuriqi i natës e plot e plot të tjerë që fëmijë e të rritur që i kanë lexuar i mbajnë mend mirë dhe qeshin e vënë buzën në gaz me kënaqësi kur i kujtojnë. Kjo ndodh sepse personazhet e Gaqos, qofshin njerëz, kafshë apo shpendë, përfaqësojnë në të vërtetë botën e fëmijëve, çdonjëri prej të cilëve e ndien se ka së paku diçka të përbashkët me aventurat e tyre, që me humor aq të hollë i përshkruan autori. Madje dhe Roboti Rob futet natyrshëm në këtë botë virtuale e plot fantazi të fëmijëve.

Në krijimet e Gaqo Bushakës fëmijët gjejnë veten dhe dashurohen me kënaqësi edhe pas personazheve nga bota e bashkëmoshatarëve të tyre, si te “Guna e zezë”, ‘Djaloshi nga Dyrrahu”, “Kalorësi i Skënderbeut” apo në tregimet e përfshira në vëllimin “Gladiatori dhe tigri” etj.

Është pothuajse 40 numri i librave të botuar nga Gaqo Bushaka, ndërsa numri i kopjeve afron në gjysmë milioni ekzemplarë. Ja disa prej tyre: “Te stani në mal” (1967), “Karroca gazmore” (1969), “Një natë vjeshte” (1972), “Në ishullin e dallëndysheve” (1973),“Ariu artist” (1973), “Gladiatori dhe tigri” (1975), “Arushi që kërkonte babanë” (1975), “Guna e zezë” (1976), “Tregime të zgjedhura për fëmijë” (1976), “Çufoja dhe Bubi Kaçurrel” (1978, 1979), “Përralla të zgjedhura” (1979), “Dëshira e Anilës” (1979), “Djaloshi nga Dyrrahu” (1979), “Kalorësit me pishtarë” (1980), “Ngjarje në Tiranë” (1981), “Përralla për vogëlushë dhe gjyshër” (1984), “Çufoja në shtëpinë e çudirave” (1985), “Aventurat e Çufos” (1987), “Le ta quajmë Artur” (1989), “Përralla” (1989), “Një djalë i çuditshëm”(1990), “Udhëkryqet e një jete” (1990), “Filmi i gjeneral Çufos” (1994), “Amaneti i dhelprës” (1997), “Njeriu pa kokë” (1998), “Ariu artist” (1998), “Fati ynë” (2001), “Legjenda e kalorësit të Skënderbeut” (2001), “Kollovar në Tiranë” (2004), “Maçoku i tetos” (2018), etj.

Për të gjitha këto Gaqo Bushaka është nderuar nga institucione të ndryshme kombëtare e ndërkombëtare me çmime, diploma e tituj të ndryshëm, si “Çmimi i Republikës” i shkallës së tretë, Çmimi i Bordit Ndërkombëtar për të Rinj, Bazel, Zvicër, Çertifikatë Mirënjohjeje nga Qendra Kombëtare Kulturore e Fëmijëve, Çertifikatë për Krijimtari Letrare për Fëmijë nga Ministria e Kulturës. Akademia e Shkencave të Shqipërisë e ka nderuar me titullin “Nderi i Akademisë”, ndërsa Bashkia e kryeqytetit me titullin “Mirënjohja e Tiranës”, pa përmendur këtu çmime të shumta të fituara në konkurse e veprimtari të ndryshme kulturore, letrare e artistike.

Megjithëse tërë jetën e tij Gaqo Bushaka e ka kaluar thuajse krejtësisht në Tiranë, me ndershmërinë, thjeshtësinë dhe modestinë që e kanë karakterizuar, ai e ka ndier veten gjithmonë krenar për origjinën e vet dhe nuk i ka harruar kurrë vendlindjen e tij, Selckën, dhe krahinën e Lunxhërisë, së cilës ajo i përket, duke qenë njëkohësisht një ndër anëtarët dashamirë të Shoqatës “Lunxhëria”.

Tani, si qytetar amerikan, ai ka shkuar së bashku me bashkëshorten e tij, Shpresën, të jetojë në SHBA, pranë fëmijëve, dhe me këtë rast, të afërmit, shokët, miqtë, bashkëfshatarët e tij kudo që janë dhe Shoqata “Lunxhëria”, i urojnë birit të dashur të Selckës, së cilës ai ia ka shtuar krenarinë me krijimet e tij letrare për fëmijë e të rritur, jetë gjatë e shëndet dhe të mos e ndalë kurrë penën e tij për të shkruar vepra të tjera artistike gjithnjë e më të bukura në shërbim të edukimit të brezave të rinj.

Botoi

Gazeta Telegraf 14.4.2023.

Tuesday, 25 July 2023

KISHA E "SHËN E PREMTES" SELCKË, LUNXHËRI, VITI 1755

nga: Andre LLUKANI

Tiranë

Kisha e Shën e Premtes gjendet në anën veriore të Selckës. Ajo ka përmasa 15x8.5 m. Është ndërtuar në vitin 1755. Kjo datë gjendet e gdhendur mbi portën jugore të kishës. Në vendin ku është ndërtuar kisha, më parë ka qenë një konizmë me ikonën e Shën e Premtes, të cilën e kishin sjellë nga manastiri i Pepelit. Në një pllakë guri është gdhendur viti 1759. Kisha është e tipit bazilikë, me hajat në anën jugore. Mbi hyrjen jugore të kishës ngrihet kambaneria. Kisha përbëhet nga tri kube qendrore dhe dy kube të vogla nëpër qoshe. Altari ndahet nga pjesa tjetër e kishës me anën e një ikonostasi prej druri të gdhendur. Mbi të është skalitur një shqiponjë dykrenore dhe më lart, Krishti me lugën e kungimit. Gdhendjet e tjera në ikonostas janë shpendë, dragonj, lule etj.

Ikonostasi i kishës së Shën e Premtes, ka këto përmasa: gjatësinë 600 cm dhe lartësinë 400 cm së bashku me kryqin (kryqi 200 x 140 cm). Ikonostasi është realizuar në dru arre dhe është i praruar dhe polikromuar. Ikonostasi përbëhet nga tre breza. Ai është i praruar jo plotësisht. Mjeshtrat kanë lënë pjesët e poshtme të ikonostasit me ngjyrë arre të errët; duke praruar disa dekoracione, ndërsa në pjesën e sipërme ikonostasi është lyer me ngjyrë gri, duke filluar tek harqet mbi ikonat despotike, por përsëri disa dekoracione kryesore janë praruar ose lyer me ngjyrë vishnje. Ikonostasi përbëhet nga tri dyer: Dera e Bukur në qendër dhe Dera e Veriut në anën veriore dhe Dera e Jugut në anën jugore. Dera e Bukur përbëhet nga tetë skena të piktururara në pjesën e poshtme të saj.

Autori i pikturimit të Derës së Bukur është anonim. Sipër Dera e Bukur ka formë të lehtë konike me gdhendje që paraqesin dekoracione floreale dhe zoomorfe. Sipër ajo ka të gdhendur një shqiponjë. Gjatë gjithë ikonostasit, sipër ikonave despotike; mjeshtrat kanë gdhendur një brez horizontal me trëndafilë të grupuar simetrikisht tre e nga tre dhe të kornizuar me një ndarje vertikale pas çdo grupi prej tre trëndafilash. Sfondi pas tyre është me ngjyrë vishnje, ndërsa dy trëndafilat anash janë me ngjyrë gri. Trëndafili i mesit ka ngjyrë vishnje më të çelur. Po me ngjyrë gri janë edhe ndarëset vertikale të çdo grupi prej tre tëndafilash. Vetëm dekoracioni sipër Derës së Bukur është plotësisht i praruar. Mbi këtë brez horizontal është gdhendur një brez tjetër i barabartë si gjerësi me dekoracione të harlisuara të lyera me ngjyrë gri dhe në disa vende edhe i praruar. Kryqi mbi ikonostas është i zbukuruar me një kornizë të gdhendur. Në kulmet e tij dalin dekoracione floreale me gjethe akanthi.

Mbi mbulesën prej argjendi të ikonës së Shën e Premtes është shkruar: Η παρουσα ηκονα τις αγιας μεγαλομαρτυρος Παρασκεβης απο χωριον Σελτζης ηπαρχια Δρινουπολεος Αργιροκαστρου. Δια σηνδρομής επιτροπος Κηρ Βασιλι Γγηκα 1832, ηουληου 10. "Kjo ikonë e dëshmores së madhen Shën e Premte është e katundit Selckë, eparkia e Drinopojës, Gjirokastër dhe është bërë me kontributin e epitropit, Zotit Vasil Gjika, 1823, korrik 10". Ikona e Shën Kostandinit dhe Elenës daton në vitin 1800, ndërsa mbi ikonën e Burimit Jetëdhënës është mbishkrimi: "Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, Vasil Papa Leontiu, 1832". Sipas Dhimitër Bedulit froni episkopal dhe amvoni i kishës janë skalitur më vonë. Kisha e Shën e Premtes është shpallur monument kulture në vitin 1970. Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë.

Saturday, 22 July 2023

SKËNDER SINA - SFIDA E GAZETARËVE TË BUJQËSISË SHQIPTARE

- Për gati një çerekshekulli zë i bujqësisë shqiptare në Radio-Tirana duke realizuar 10743 intervista, emisione e shkrime të ndryshme. Pasi “u përzu” nga gazetaria, përsëri me bujqësinë -

nga : Shefqet MEKO

Minaepolis, MN., SHBA

Skënder SINA

Kur 10 ditë më parë, prisja të takohesha me ish-kolegë të gazetarisë bujqësore tek Ferma-Uka në Laprakë, njeriu që mendoja se mbase nuk mund të vinte ishte Skënder Sina. Ndodhi e kundërta. Ai e konfirmoi i pari pjesëmarrjen. Ashtu bëri Gjon Fierza,Zef Gjeta, Mark Preçi, Marash Mirashi, Agim Pipa,Jani Gusha, Bashkim Koçi, Sokrat Jani, Enver Isufi etj. Në fakt, ndryshe nga iluzionet e mia, Skënder Sina erdhi i pari. Disa sollën arsye për mospjesëmarrje, në momentet e fundit, por ai që nuk mungoi ishte Skënder Sina, ndërkohë që vetë kryetari i shoqatës injoroi këtë ftesë jo si çdo ftesë.

U befasova! Kisha gabuar në parashikimet e mia. Skënder Sina- zëri ikonik i gazetarisë dhe informimit bujqësor në Radio Tirana, erdhi korrekt si askush tjetër. Ngela pa fjalë! E përqafova fort gazetarin Sina, që 40 vjet më parë do më besonte mikrofonin e Radio-Tiranës për emisionin “Për ju pynonjës të bujqësisë” të cilin e realizova për disa muaj si “punë të dytë”. Ardhja e Sinës, më gëzoi. Ishte një takim malli dhe respekti, që bartëte mbi të gjitha njerëzoren dhe profesionalizmin e “stazhionuar”.

Skënder Sina ishte i kthjellët, i freskët dhe “mendjen pikë”. Përballë dy ish-ministrave të bujqësisë , ai do qëndronte si dikur “me mikrofon në dorë” gati për pyetjen e radhës. Në bisëdën në tavolinë, ai do kujtonte se tashmë bujqësia ishte “dora e fundit” e te gjithëve. Ai kishte “inventarizuar” intervistat dhe emisionet radiofonike duke na thënë se kishte realizuar 10,742 intervista, emisione dhe shkrime. Jo pak për gati njëçerekshekulli punës të një gazetari. Në takim tek Ferma “Uka”, ai u bë vëmendje e tavolinës për ide, sugjerime dhe njohjen reale të informacionit dhe gazetarisë bujqësore. Skënder Sina vinte në këtë takim gazetarësh si shembull dhe model i një gazetarie në “kohë tjetër”, por po aq i preokupuar saqë dukej sikur po pergatiste emisionin e radhës “Për ju punonjës të bujqësisë”.

Skënder Sina, erdhi në takimin që organizova në mënyrën më të mirë të mundëshme. Si tiranas i lashtë, si njeri, si gazetar dhe intelektual që njeh më mirë se kush tjetër bujqësinë, Skënderi u bë zë i veçantë në tavolinë. E dëgjuan të gjithë dhe po aq gjithkush nderoi sakrificën e tij, që edhe duhej të vinte me shoqërues për arsye shëndetësore. Ai nuk mungoi. Ai sfidoi gazetarët e bujqësisë që injoruan ose i bënë “bisht” këtij takimi, që edhe pa ta, ja arriti qëllimit. Aty ishin përballë Skënder Sinës, gazetarët Marash Mirashi, Etleva Xhajanka, Sokrat Jani,Preng Pepa etj.

Për fat të keq në këtë takim nuk erdhën të gjithë gazetarët që priteshin, sepse kryetari mendjembyllur i shoqatës, si mistrec me “ideologji malesh”, në të njëjtën ditë, në të njëjtën orë, organizonte në Prishtinë një ceremoni fantazmë. Kam qeshur me këtë karshillëk të një shkarravitsi në pension, që për 12 vjet nuk organizon zgjedhje të lira në shoqatë, duke rrezikuar përjashtimin e saj nga Federata Ndërkombëtare e Gazetarëve të Bujqësisë.

Ish-gazetari i Radio-Tiranës, Skënder Sina nuk mungoi në një takim gazetarësh që e organizonte një koleg i ardhur nga Amerika, përmes fondacionit privat “ Instituti Shqiptaro-Amerikan i Mardhënieve dhe Kontributeve”. Ardhja e Skënderit ishte sfidë e hapur ndaj çdo mendjendryshkuri që edhe pse 30 vjet “pa Byronë Politike”, nuk ka kuptuar asgjë nga thelbi i lirisë individuale e profesionale në demokraci.

Unë u çmalla me Skënder Sinën e miqtë e tjerë që nuk munguan në takimin tonë tek Ferma -Uka. Ai le të bredhë nëpër noterë duke mbledhur “firma të noterizuara” për të mbajtur kariken e kryetarit, si dikur Shoku Enver në “Konferencën e Tiranës”. Është edhe për të qeshur, edhe për të qarë, pasi detyra e kryetarit ( që po e vdes shoqatën), nuk mbahet me firma e vula noterësh, por me zgjedhje të lira me votë.

Shefqet Meko

Minneapolis, 23 Korrik 2023

Friday, 21 July 2023

UJITJA E BIMËVE GJATË DITËVE TË NXEHTA

Këshilla të specjalistit

Agronom Bajram Asllani

përgatiti: Bajram ASLLANI

Prishtinë , Kosovë.

Gjatë motit të nxehtë të verës, sigurisht që bimët kanë nevojë për më shumë ujitje. Bimët kanë nevojë për ujë për të lejuar reaksionet kimike në qelizat e tyre të cilat ofrojnë energji për rritje. Bimët gjithashtu kanë nevojë për ujë për të bartur lëndët ushqyese nga toka në qeliza. Uji absorbohet nga bimët për të zëvendësuar ujin e humbur përmes stomave - vrimat e frymëmarrjes në gjethe. Stomat janë të nevojshme për shkëmbimin e gazit - dioksid karboni e marrin brenda, oksigjenin e nxjerrin jashtë - gjatë procesit të fotosintezës. Në nivele të larta ndriçimi, në ditët me diell, bimët një sasi të dioksidit të karboni e fiksojn për të prodhuar sheqerna me anë të fotosintezës.

Uji në bimë gjithashtu luan rol të rëndësishme për të mbajtur të freskëta bimët në ditët e nxehta. Nëse bimëve u mungon uji, ato mbyllin stomet e tyre dhe ndalojnë fotosintezën, një proçes që çliron dioksidin e karbonit. Mungesa e ujit në bimë shkakton tharjen. Fillimisht krijohet një zbehje e përkohshme. Bima mund ta rikuperohet shpejt kur uji është i disponueshëm. Por mungesa e zgjatur e ujit do të shkaktojë tharje të përhershme, e cila rezulton fillimisht me tharjen e disa pjesëve të bimës dhe me pas thahet e gjithë bima. Disa bimë i mbijetojnë thatësirës duke ju tharë pjesa nën tokë - ky është rasti me daffodilët, tulipanët etj. Të tjerëave bimë mund ti thahen gjethet ose të mbijetojnë vetëm si fara.

Koha e ujitjes,

Të dish se kur është koha më e përshtatëshme për t’i kryer ujitjet, është çelsi i zhvillimit të mirë të bimëve, gjithashtu mund të kursejë në faturën tuaj të ujit. Është një ide e mirë për të spërkatur bimët herët në mëngjes. Ujitja në këtë kohë të ditës do të bëjë që uji në gjethe të thahet shpejt, gjë që nuk favorizon sporet e kërpudhave ttë mbijnë e të kryejnë infeksione në bimë. Nëse nuk keni kohë në mëngjes, është krejtësisht e pranueshme t'i bëni ujitjet gjat mbrëmjes. Duhet të bëni kujdes që të ujitni më shumë në zonën e rrënjëve dhe jo gjethet. Ujitja në mbrëmje mund të ketë gjithashtu përfitime, sepse lagështia nuk do të avullojë aq shpejt. Ujitja gjat mbrëmjes i jep mjaft kohë që uji të depërtojë në tokë dhe që bima ta marrë atë, por ekziston shqetësimi se qëndrimi i lagështis gjatë natës në gjethe do të sigurojë akses ndaj sëmundjeve.

Ajo që është pranuar përgjithësisht është se bimët nuk duhet të ujiten kur janë në diell të plotë, ose kur moti eshte i nxehtë. Ujitja në diell të plotë veç tjerash nuk bën përdorimin efikas i ujit, pasi shumë prej tij do të avullojë përpara se të hyjë në tokë. Uji në bimë e tokë nxehet dhe mund të bëjë dhe djegie të lehta të bimëve.

Pra, ujisni bimët tek rrënjët dhe herë pas here. Mos lejoni që toka të thahet plotësisht, sepse bëhet më e vështirë të ujitet në këtë fazë. Në motë të nxet ju duhet të ujisni tokën dhe jo të të lagët bima, por kujdesuni që sipërfaqja e tokës të mos formojë një shtresë të fortë.

Kur kushtet e motit janë jashtëzakonisht të nxehta, që do të thotë teperaturat e ditës janë mbi 32-33⁰ C dhe teperaturat e natës 22-23⁰ C, përpiquni të ujisni njëherë në 1-2 ditë. Për një ujitje në një kopsht 10 – 12 m² nevojitet 30-34 litra ujë.

Tuesday, 18 July 2023

MANASTIRI I PROFETIT ILIA STEGOPUL, GJIROKASTËR, VITI 1624

nga: Andre LLUKANI

Tiranë

Manastiri i profetit Ilia është në veri të fshatit Stegopul të Lunxhërisë. Ai ka pamjen e një kalaje. Të ardhurat vjetore të tij kanë qenë 100 lira. Nga ngrehinat e manastirit ka shpëtuar vetëm kisha. Ndërtesat e tjera janë të rrënuara. Kisha i është kushtuar profetit Ilia dhe kremton më 20 korrik. Manastiri është themeluar në shek. VI, me kontributin e J. Nami Dragos nga Saraqinishta. Në manastir hyhej nëpërmjet një porte të madhe.

Kisha përbëhet nga naosi dhe narteksi. Naosi është i tipit në formë kryqi me kupolë triapsidal dhe ka me përmasa 6,60x3,60 metra. Kisha është ndërtuar në vitin 1624 me kontributin e jeromonakëve Makarios dhe Joakim. Kjo vërtetohet nga një mbishkrim mbi portën e narteksit të kishës:

+ Ούτος ό θείος καί πάνσεπτος ναός ύπάρχει τού άγίου ένδόξου προφήτου Ηλίου τού Θεσβίτου / άνηγέρθη κ(αί) οίκοδωμίθ(η) έκ βάθρων δια σήνδρομής κόπου τε κ(αί) έξόδου έν ίέρομονάχοις Μακαρίου / καί Ιωακείμ + Α Χ Κ Δ + (=1624) ετος μετά δέ είς τό Α Χ Ο Β (=1672) έτος εύτρεπίστη κ(αί) έκαλ(λ)ωπίστη ύπέρ τού τημηώτάτου / αρχωντος κύρ Γκούμα καί ό π(ατ)ήρ αύτου Κυργιάκη κ(αί) ή σημβήα αύτού αρχώντος δια ψυχηκην αύτού σωτυρί(αν) / κ(αί) ήγουμενεύων τού όσιωτάτου (Γρηγορίου ίερομονάχου Αρχιερατεύωντος) τού πανιερωτάτου Μητροπολίτου / κυρίου κύρι Καλλιννίκου τού πρ(ώην Ιωαννί(ν)ων καί α’υ) / ταδέλφων Διμιτρίου καί Γεωργίου. Εν μηνί Μαίου 14-1671).

“Ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar është i profetit të lavdëruar, shën Ili Thesbiti, ngritur dhe ndërtuar prej themeli me kontributin, përpjekjen dhe shpenzimet e jeromonakëve, Makari dhe Joakimi-1624 viti. Më vonë, në vitin 1672 u stolis dhe u zbukurua nga arkondi i shumënderuar, zoti Guma dha ati i tij, Qiriaku dhe bashkëshortja e arkondit, për shpëtimin e shpirtit të tij dhe në kohën kur ishte igumen i shumënderuari jeromonak Grigori. Në kohën e të shumëhirshmit, ish-mitropolititi të Janinës, zotit Kalinikut dhe të vëllëzërve Dhimitrit dhe Gjergjit. Në muajin maj 14-1671”.

Një mbishkrim tjetër mbi portën e brendshme bën fjalë për pikturimin e kishës prej Kostandin Linotopit dhe nxënësit të tij, Nikollës. Kisha ka përfunduar së pikturuari më 19 qershor të vitit 1653. Mbi portën perëndimore brenda naosit të kishës është shkruar:

+ Ανήστορήθη ο θείως νάως κ(αί) πάνσεπτος τού άγίου ενδωξου προφητου κ(αί) θεοπτου Ηλ’ιου του Θεσβήτου κώπου τε κ(αί) μόχθου κ(αί) σξόδου του ωσιωτάτου / Κύρ Ιώακείμ, κ(αί) ή σήν εμι αδελγοι Δανηήλ, Γρήγορίου, Κάλλιστου, τών / ίερωμοναχ(ων) κ(αί) εσι(ν)δρόμισαν εύγενεστάτ(ο)ι αρχοντες Κυρ Γεώ(ρ)γις τού Μ / άνη, Ιω(άννης) Δράγος έκ χορίο Σαρακήνιστα, κ(αί) ή (ι)στορηση δυα χηρος ε / μου Κωνσταντίνου ηυου Μιχαηλ έκ χόρας Λινοτωπίου κ(αί) μα / θητλης αύτου Νικολαου. Ετελ(ε0ιοθη έν μηνι ιουνίο - ΙΘ - / απο Χ(ριστο)ύ Α Ξ Ν Γ (=1653) – απο Αδαμ Ζ Ρ Ξ Α (1761=1653).

“U pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i profetit të shenjtë të lavdëruar dhe perëndidashës, Ilia Thesbiti, me përpjekjet, mundimet dhe shpenzimet e të shumënderuarit, zotit Joakim dhe bashkë me mua vëllezërit, jeromonakët Danieli, Grigori, Kalisti. Kontribuan arkondët shumë fisnikë, zoti Gjergji i Nanit, Jan Dragoja nga katundi Saraqinishta dhe u pikturua me dorën time, të Kostandinit, birit të Mihalit nga katundi Linotopi dhe nxënësit të tij, Nikollës. Përfundoi në muajin qershor 19, prej Krishtit 1653, prej Adamit 7161”.

Përmasat e jashtme të kishës janë 12.5x5 metra. Nga ana e jashtme kisha ka një formulim të veçantë arkitektonik. Muret janë të suvatuara nga jashtë. Trajtimi i tyre zbukurimor është realizuar me daljen e apsidave me nike të ngushta dhe të larta, duke krijuar përshtypjen e harkadave të rrafshëta. Mbi niket kalon një shirit i gjerë e i rrafshët, që përmban një mbishkrim me shkronja të mëdha. Gjithë vëllimi i kishës mbyllet me kornizën prej guri nën çati. Naosi i jep kishës formën e kryqit triapsidal. Mbi katër shtyllat e sallës qendrore ngrihet qemeri, mbi të cilin mbështetet tamburi mbi kupolë. Tamburi është i zbukuruar me motive dekorative. Në kishë ka pasur objekte me vlerë, si libra liturgjikë kishtarë, ikona etj.

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Në fondet e Muzeut gjenden edhe mjaft ikona të vogla, të cilat kanë qenë në pjesën e sipërme të ikonostasit. Në një mbishkrim që gjendet në Ungjillin e Kishës së profetit Ilia lexojmë: Διονυσίου τού Κατηλιανού. Α φ ν δ (=1554). “I Dhionis Katilianit 1554”. Manastiri i profetit Ilia në Stegopul të Lunxhërisë është shpallur monument kulture në vitin 1963.

Monday, 17 July 2023

"PENA TË ARTA FRANCEZE PËR SHQIPTARËT"

- Këngë Heroike-

nga : Fotaq ANDREA

Paris, Francë

Fotaq ANDREA
Përmbledhja me këngë popullore, botuar nga Z. Fauriel, këngë të ngritura që prej një shekulli e gjysmë dhe gjer më sot nga rapsodë të kohës është sa dobiprurëse aq edhe prekëse. Përkthyesi ka ditur të na dhurojë, së bashku me tekstin, edhe kuptimin e mirëfilltë në frëngjisht, dhënë pothuaj fjalë për fjalë, duke patur kujdes të mos e lustrojë me forma të stilit të tij, që mund ta kishin zbukuruar, po të nisem nga hyrja që ka hartuar dhe nga pjesët historike me të cilat ka ditur të pasurojë antologjinë e tij të vyer, shoqëruar nga ana tjetër me analiza interesante. Një punë e tillë meriton vlerësim të nderuar. Është fakt që përkthimet e shumta janë, në pjesën e tyre dërrmuese, përngjasime mashtruese, ku dalin në pah aty-këtu veçori dalluese të shkrimeve origjinale : mirëpo, përkthimet e mirëfillta fjalë për fjalë, dhe rrjedhimisht themeltare, janë përherë të nevojshme për shkrimtarë të dëshëruar t’i ripërpunojnë më pas, qoftë në prozë, qoftë në varg. S’u mbetet tjetër atëherë veçse të ndjekin përmbajtjen e tyre dhe idetë t’ua nënshtrojnë strukturave gramatikore të gjuhës në të cilën përkthejnë ; në këtë mënyrë, kuptimi i parë bruto, me t’u përpunuar si duhet, merr, nëpërmjet artit të të rindërtuarit, saktësinë, përpikmërinë, ngjyrat dhe hijeshinë e duhur, duke u bërë kështu i këndshëm përpara lexuesve dhe i qëndrueshëm në kohë.

Duke qenë se lëndën tashmë e kishim në duar, nuk na mbetej tjetër veçse të bënim një riderdhje të saj në vargun frëngjisht ; dhe këtu na duhet të theksojmë se meqë poezia rijepet krejtësisht vetëm në poezi, me qëllim që t’i rivendosnim vargjet greke në gjuhën frënge na u desh të kërkonim parreshtur të barasvlefshmit poetikë të termave e figurave përdorur nga idioma origjinale : sepse gjuha e muzave kërkon që stërhollimet të jepen nëpërmjet analogjive, dhe po ashtu, fjalët nëpërmjet shprehjes përputhëse, shpesh nëpërmjet të njëjtave terma. Me fjalë të tjera, shkrimi më i bukur i një teksti shfaqet barbar në një tjetër që, duke i qendruar së tepërmi pranë, e ndryshon atë, e zvetënon. E ritheksoj edhe një herë se vetëm poetët janë organet besnike të poetëve dhe se, për shembull, odat e Horacit, sado të ndritura të jenë në latinitetin e tyre, shfaqen në prozën më të mirë vetëm të zbrazëta e të zbehta*.

Nga pjesa e parë e botimit të Z. Fauriel zgjodhëm pikërisht ato këngë helenike ku përjetësohen më mirë doket, zakonet dhe emrat e famshëm të armatolëve grekë, udhëheqës të pavarur të milicisë së lashtë të organizuar, dhe të kleftëve, mbështetës të milicisë endacake e vullnetare të Thesprotisë e të Thesalisë. Ato i renditëm në mënyrë të tillë që nxjerrin në pah larminë dhe shmangin monotoninë e përgjithshme. Në krye të këtyre poemave, vendosëm tetë Këngë që krijojnë një tërësi të plotë lidhur me rrënimin e suliotëve, vendi i të cilëve qe vatra e parë e kryengritjes së përgjithëshme të helenëve. Qëndresa e gjatë dhe vetë asgjësimi që iu bë banorëve të tij nga tërbimi i Aliut të Tepelenës, pasha i Janinës, aq mirë të përshkruara në udhëtimet e eruditit Z. Pukëvil, ish konsull i përgjithshëm në Orient, na dha subjektin e një tragjedie, të bërë një vit e ca më parë, nën titullin Martirët e Sulit. Kjo vepër e gjerë do të vërtetojë, besojmë, që trimëritë e Epirit të ri nuk janë më pak madhërisht të denja për Melpomenin tonë nga bëmat e Epirit të lashtë të Tezejve e të Piritusëve. Vajtimet e këtyre heronjve.

* Ky koment i autorit (shkëputur nga parathënia e tij) lidhur me vështirësinë e përkthimit të këtyre këngëve nga gjuha greke në frëngjisht, është po aq i vlefshëm edhe për përkthimin nga gjuha frënge në shqip të po këtyre këngëve. Megjithatë, vlen të theksojmë se përmbajtja dhe fryma e përgjithshme e këngëve në greqishten epirote i vishen bukur shqipes toskërishte, duke dëshmuar për të njëjtën forcë shprehëse, me përngjashmëri të përkryer. Në përkthimin shqip të këtyre këngëve, ne, nga ana jonë, jemi munduar tndjekim nga afër vargun e përsosur popullor të Antologjisë Këngë popullore të Labërisë, mbledhur e përgatitur me mjeshtëri të rrallë nga Z. Fatos Mero Rrapaj.

Louis Jean NÉPOMUCÈNE LEMERCIER

Nepomysen Lëmersie (1771-1840), poet, dramaturg e përkthyes, Anëtar i Akademisë Franceze, botoi vepra të shumta teatrore të shfaqura në vitet 1788-1798, si dhe mjaft vëllime poetike. Libri i tij “Këngë heroike të malësorëve e marinarëve grekë” është frymëzuar nga botimi i dy vëllimeve të “Këngëve popullore të Greqisë moderne” të Claude Fauriel. Dalin në të në pah cilësitë e larta luftarake të shqiptarëve, paepuria dhe kreshnikëritë e tyre.

Këngë për Xhavellën
dhe familjen e tij

Mbi qemer të urësë, qan a s’qan ky zogu tënë :

Këto vende t’egëra, pa vështronji katil pasha ;

Ujë të qelbur nga liqeni, jo mor jo s’të jep Janina,

Për ato koshtet e tua, gjithë kanale t’bukura,

Që përpjetë seç ma hedhin shatirvanit shkumë-shkumë ;

Jo mor jo s’është Preveza, që po sheh ashtu përpjetë,

Djegur, përvëluar, kala e shkretuar ;

Është Suli, mal i rreptë,

Mor Ali kokëshkretë,

Mal i rreptë, mal i egër,

Armatosur bij e etër,

Motra, nuse edhe mëma ;

Me çobenjtë pallëlarë,

O Xhavella trim i rrallë !

Jot grua, s’mbahet jo ! e rrethuar ;

Djalnë më njërin krah, kordha më tjatrën i bie,

Lidhur me gjalmë dyfeku, krahëqafë ç’m’i ka hije ;

E kur ecën, fluturon, fustanella palë-palë,

Atë futë në luftë ia tund,

Plot barut edhe plumb.

C. Motte, "Shqiptare nga Sicyone. Pukvil, "Udhëtim në Greqi, 1824

Shënim

Dy tipare poetike karakterizojnë këtë kompozim : gjuha e përfytyruar e një zogu që parashtron subjektin dhe përcakton vendin ; më pas, portreti i heroinës ravijëzuar guximshëm, që marshon drejt aksionit të dhënë. Do vërehen shpesh në këto këngë zogjtë që merren si dëshmitarë të bëmave dhe si bashkëbisedues. Moskua, gruaja e Xhavellës, paraqitet këtu si figura e gjallë e Greqisë baritore dhe të armatosur. Teksti thotë se në njërin krah ajo mban foshnjen që ka në gji, dhe në tjetrin armët, dhe fishekë në futën e saj. Nuk besoj se i kam zbehur këto tipare të thjeshta e të vërteta : ato portretizojnë më së miri, pra janë poetike.
* (Të gjitha komentet në formë shënimesh janë të autorit francez.)

Lufton Moskua, heroinë e Sulit

Mu te kodër e kishës së lashtë,
I parë i shqipëtarve seç vështron në mejdan
Suliotin që ia bën bam : ashtu më iu lumtë dora,
Mu si trimat e parë, grari e fëmijëri, ja ku po ia bëjnë fora!
Kuçonika u thërret : « Para, bij të kapedanëve ! »
Mbasandaj, turqve e sllavëve:
Kokën ku e shpini, që po ulërini ?
Mos vallë në Hormovë, aty ku muhamedani pa
Një popull theror që nën zgjedhë ra?
Këtu s’shkon dot osmanlliu,
I thonë shkëmb i Sulit, kujdes se ju përpiu.
Bandita ! o kokën lini, o mbathjani, nata pa ju zënë;
Moskua, më këmbë, foshnjën përdhe ka lënë;
Qëllon a s’qëllon kjo grua, deli grua,
Pushka top gjithçka zhurit,
Pa vështronjuni një çikë, shihni si jeni bërë meit. »

Shënim
Ndërsa tabloja e mëparshme paraqet pamjen e luftëtares Mosko, kjo tablo e tregon atë në mes të luftimit. Vetëm nëpërmjet thirrjes së Kuçonikës, del në pah sheshi i betejës, ku lartohet figura e saj, armiku që ajo e spraps dhe çështja që mbron. Ç’shpejtësi peneli ! modernët tanë nuk do mund t’ia dilnin në atë rast pa një vazhdimësi vargjesh bombastike.

dhe në rrëfenjë, që mbyllen me fjalën therrëse të Boçarit, në stilin e heronjve ngacmues e tallës të Iliadës.

Disfata e Ali Tepelenës

Tri korba kobzinj ja ku po vështrojnë
Tri udhë që krejt nxijnë,
Nga tri taborre që vijnë.
Njëri korb i prin Miçobono katranit ;
Tjetri, të birit, Myftarit ; tjetri, edhe më gjakatarit
Nga të gjithë Seliktarët.
Nga majë e një suke, vajtucët shpendë
Dhespota i pa. Dhe rend a s’rend.
« Ku është Boçari ? po ti Kuçonika ?
Shpejt, Suli për krahun tuaj ka nevojë,
Ushtri e trefishtë vjen të na rrethojë,
Vendin ta shkretojë,
O tradhti, o vdekje të pranojmë ».
Dhe ja ku i përgjigjen trimat luftëtarë :
« Mos ki frikë, o grua,
» Gjak i turkut do shkojë krua,
Armët do na kuqë. Lufta faqen do na zbardhë. »
Sulm i tyre ja tek ardhë,
Vetëtimë, më shpejt nga vetë fjala.
Gjithçka, para tyre, dridhet, zbehet, bie, merr arratinë.
« Mallkime, mallkime njëmijë herë për ditëzinë ! »
Ulërasin trupat e hallakatura për pashanë.
Boçari, në dorë vërvit
Pallën që i shndrit :
« Hë, vezir, kaq keq veten e pe?
S’po shkon të ngresh spahinjtë ku i ke,
Brigjeve tona ? Pse e ul kokën, ç’ke?
Eja pra, na trego një çikë sa i zoti je,
Të na veshësh gjithë luks kasollet varfanjake,
Të ngresh shkrepave tanë që qiellin pushtojnë
Fronin tënd që dhe vetë sulltanët e lakmojnë. »

Shënim

Ja sërish pëfytyrimi i zakontë i helenëve : tri zogj, pararendës të tri kolonave turke që parashikojnë një sulm të trefishtë. E njëjta gadishmëri e shpejtësi në dialog dhe në rrëfenjë, që mbyllen me fjalën therrëse të Boçarit, në stilin e heronjve ngacmues e tallës të Iliadës.

Shpartallimi i Myftar Veliut

Nga vetë i dërguari i Perëndisë, një klithmë ia ka nisë:
- Xhavella, Boçari, kush vallë na ka braktisë?
Ejani të marim hak për vatanë,
Ejani me stuhi e murrlanë,
Halldupë e avdallë brënda na janë kallë !
- E sa janë vallë ? Njëqind, dyqind ?
- Jo mor jo, janë plot njëzet mijë, që ja ku po vijnë,
E që plumbat tanë po i shijnë!
E kush pyet për ta! Se sa janë, asnjë vlerë s’kanë.
Pallë e Xhavellës mbron vatrat tona !
Dyfek i Boçarit gjëmon me jehona !
Moskua me ne në tangallë vërvit pallë,
Burrë përmbi burrë, ajo grua deli grua ! »
Ka plasë keq : - Ç’është kështu me këta dreqë,
Faqen na e nxinë ! - thonë a s’thënë turqëria.
Xhavella gjithë tërbim, ja ku çohet më këmbë :
- Para more shokë, ikim nga ky shkëmb,
Me kordhë në dorë, as që pyesim për top e barot ! »
Por nga vendi ku qe, Boçari hovin ia ndal tek thotë:
- Jo ! mos luani nga korija,
Mizëri po vjen turqëria,
Radhë e pallës ende s’na ka ardhë,
Grekë të paktë jemi, na duhet të bëhemi gardh.
- Si kështu, u dashka pritur këtu?! -
Buçet Xhavella me sa në kokë,
U dashka pritur o shokë, që këta lapangjozë qena,
Përsipër të na lëshuten si hiena ? »

Aq u desh që zë i tij trimat t’i bënte me krahë,
Pallët seç i zhveshnë, millet seç coptuan,
Mbi turqëri u sulnë e në satër si berra i shkuan.
Veliu të vetve u thërriste : « Mbahuni, armët shtrëngohi »!
E ata, me sytë gjithë lotë, tek i thohi :
Delvinën kemi para, apo fushat e Vidinit ?
Është Suli, more, nuk e shihi,
Suli, që po na merr në qafë e s’na lë rehat.
Gjithë zi është veshur popull i ngratë,
Pallë e Xhavellës ndez trimëritë,
Vajton Shqipëria, ku na vanë burrëzitë. »

Shënim

Kjo rrëfenjë, që shquhet para së gjithash për vetë faktin se është e dialoguar, paraqet në mënyrë të qartë mbrojtjen e suliotëve, të cilët kanë zënë pritë në grykat e maleve, si dhe dëshpërimin e madh të atyre që i sulmojnë, por që thyhen.

Gjashtë martirë suliotë
jetën kanë flijuar

Përmbi kulla të Sulit, re e zezë gjëmon,
Natë e ditë Hiada* shi e breshër lëshon :
Ja një helen tek rend, i shpejtë e këmbëlehtë.
Lajm të zi tek sjell nga Janinë e shkretë:
“Tradhtia përherë na ka ndjekur pas,
Pengjet tanë me dorë të ftohtë do t’i vrasë.
Mbamë vesh Foto kapedani,
Mbamë vesh Dhimo luani :
Gjashtë vëllezërit tanë moj nënë,
Me tradhti veziri në dorë i ka shtënë.
Katër koka tashmë janë prerë,
Nga të pabesët jeniçerë,
Dy janë gjallë, në hapsanë lidhur me zinxhirë,
Njëri, Foto, është yt vëlla, tjetri, Dhimo, yt bir.”
Lotë të nxehtë ç’u rrodhën nga sitë!
Po zë i trimave veç kur buçitë:
“Gjashtë bij të Sulit jetën dhanë për të!
Këndo, o patriark i shenjtë me të lartin zë,
Këndo për gjashtë martirë që jetën flijuan,
Gjithë lavd e pavdekësi trimat u mbuluan.
Të tërë jetë ndërruan, e ai xhelat lugat
Asnjë nuk kurseu i pabesi maluklat.
Dorë e armikut kur të vret,
Në varr shkon i lumtur përjetë.”

Carl Haag,“Kleftarmatoli”, Benacio.

Shënim

Ndërtimi i thjeshtë kompozicional dhe realizimi i kësaj kënge përmbajnë në vetvete elementë të një bukurie të tillë të denjë për madhështinë e subjektit të trajtuar. Gjithçka është thënë bukur, dhe me fjalë të kursyera : paraqitet kështu pikërisht thelbësorja. Një ndjenjë nga më heroiket shpaloset në krejt poemën dhe ndjej kënaqësi të veçantë tek e shoh këtë këngë të përfundojë me një varg të tillë që e fisnikëron edhe më shumë idenë themelore të saj.

* Hiada, greqisht : që sjellin shi. Në mitologji, shtatë motrat Hiada, që aq shumë derdhën lotë për vëllanë e tyre Hias të vrarë, sa mallëngjyen edhe vetë Zeusin, i cili për t’i ngushëlluar i shndërroi ato në yje. Shfaqja e tyre kur lind ose perëndon dielli lajmëron pikërisht shiun.

Mërgimi i Fotos

Bij të maleve, shpejt u dashka zgjedhë :

O nder e luftë, o turp e zgjedhë.

Po Foto trimi, për raja të ligë,

Kurrë s’pranoi shpirtin ta shitë,

Pashë ka pallën, dyfekun vezir.

Kundërshtarë i dolën ata njerëz të mirë,

Si ti Boçar, si ti Kuçonika!

Andaj trimi, udhët e mërgimit merr,

Më një mendje s’rratë, ç’qe gjithë ky qeder ?

S’u morr vesh more, nga erdh gjithë ai sherr,

Më i fortë e i rreptë nga njëqind luftra bashkë,

Aq u desh që për të marrë hak

Pashallarët t’u suleshin kështjellave larë në gjak !

Shënim

« Pashë ka pallën, dyfekun vezir. »

Ky varg që flet për trimërinë e Fotos, një nga bijtë e suliotit Xhavella, haset në mjaft nga këngët e vëllimit ; do desha të shpreh këtu keqardhjen që gjuha jonë nuk më lejon të ruaj tekstualisht atë strukturë të zhdërvjellët dhe karakteristike.*

* Struktura në frëngjisht e këtij vargu përkthehet fjalë për fjalë në shqip : « Palla është Pashai i tij, dyfeku, Veziri i tij ». Shihet edhe në këtë rast konkret përafria e vargut të përkthyer tosk me greqishten “suliote” apo epirote, të themi, duke patur edhe një dëshmi më shumë për aftësitë e veçanta të shqipes si gjuhë tepër sintetike, tipar i gjuhëve të lashta.

Rënia e Sulit

Përtej shkëmb të Sulit, fluturimën trete,

O zog i lebetitur në Pargë ja ku po vete,

Me klithmë e me qamete:

Nga po vjen moj dallëndyshe?

Nga po shkon me kaq yryshe?

- Nga Suli vëllezër vij : frëngjit tek më thërrasin.

- Thuajna pra, ç’bëhet me Sulin tënë vëlla ?…

- Fat i zi i ra mbi krye, gjithë ajo hata…

Turku e zaptoi, qa more vëlla, qa…

Muret Aliu ia shkretoi, ia dogji, ia përvëloi.

Pesëqind turq të pabesë,

Samuelin1 vunë në mes,

Kallogjerin trim me fletë,

Në vullkan t’barotit ç’i trettë. »

Shënim

Sikurse e kam vënë në dukje, rapsodët modernë kanë ditur të shmangin më së miri gjithë tmerrin e skenave të llahtarshme që u është dashur të përshkruajnë. Kjo këngë mund të merret si shembull pikërisht për atë brishtësi gjeniale. Sa e sa poetëve u është dashur ta ndrysin lexuesin në flakë e gjak duke përshkruar me hollësi rrënimin dhe djegien e mureve të Sulit ! Ndërsa poeti grek flet thjesht me gjuhën e një dallëndysheje, si lajmëtare lënguese e tërë asaj zezone. Në këtë mënyrë, poezia e vërtetë, duke mos harruar në asnjë rast se është krijuar për të këndellur e rrëmbyer, i anashkalon elementët e pështirë, për të ngulur në mendje gjithçka prekëse e të pashlyeshme nga kujtesa.

1 Ky kallogjer i guximshëm, me lajka e dredhi, tërhoqi pas vetes në brendësi të kalasë së Sulit krejt parinë dhe drejtuesit e ushtrisë së Pashait, për ta hedhur më pas në erë (shënim i autorit).

Moj Dhespo ç’u vrave vetë

Me jehona valë-valë ç’u mbush ajri tejpërtej,
Njëqind e një dyfeqe po kërcasin gjithandej :
Po kërcasin sa po plasin, gjithë furi edhe buhi,
Vallë kush po na martonet me kaq bujë edhe stihi ?…
Jo, mor jo, s’është dasmë, as gëzim e lumturi,
Që po thotë me kaq krismë dyfeku ndezur flakëri.
Është Dhespua tok me vashat që lufton atje lart,
Kokës tek u bie katilëve duargjakë :
"Dorëzoju moj shejtane, s’ka më Sul, s’ke më ç’mbron ",
Agallarët veç pëllasin, dhe gjë tjetër s’dinë të thonë,
Rrënojë është kthyer kullë e Dhimolasë,
Rrënojë edhe Suli me muret e kalasë :
- Ik mori grua, kokën e shpëto.
Ik që këtej, vashat i largo.
- Jo, mor jo, as që pyes për ju, katila të pabesë!
Në duart tuaja s’bie, e honeve le të vdesë ! "
Edhe muret u bënë hi, po Dhespoja përherë në këmbë,
Nuseve ç’u thërret, me zë e me gjëmë :
Skllave të turkut bija, a mund të bëhemi ne ?
Pas meje, mori nuse, vendin e kemi atje… »
Dhe flakën i vë barotit, që si vullkan shpërthen,
Me vete i merr, e lart në qiej i ngren.

Masakrat e trupave osmane në Orient, litografi, shek. XIX

Shënim

Flijimi i Dhespos, i ngjashëm me atë të kallogjerit në këngën e mëparshme është i zakontë për luftëtarët dhe amazonat e Greqisë, të cilët, në çastet e tyre të fundit, parapëlqejnë vdekjen para skllavërisë. Gjashtëdhjetë nëna të familjeve suliote, pasi hodhën fëmijët e tyre në gremina, u hodhën edhe vetë nga shkëmbenjtë e lartë duke u vetëflijuar, për të mos rënë kështu nën zgjedhën e turkut. Madhështia e këtyre pak vargjeve, që flasin për trimërinë e rrallë të Dhespos është e tillë sa e shton edhe më shumë efektin e tyre në përfytyrimin mbresëlënës të vetë lexuesit. I njëjti

shembull u përsërit kohët e fundit edhe në ishullin e Psarës, por të paktën, ky akt i fundit pati jehonë në mbarë Evropën, duke dëshmuar për masat e egra shypëse e të rrufeshme të ndërrmarra ndaj Greqisë së tronditur nga armiqtë e saj.

1 Ky kallogjer i guximshëm, me lajka e dredhi, tërhoqi pas vetes në brendësi të kalasë së Sulit krejt parinë dhe drejtuesit e ushtrisë së Pashait, për ta hedhur më pas në erë (shënim i autorit).