Trëndelina (Trigonella corniculata L.)

Në kujtimet e mia

“Trëndelina vargje, vargje
Trëndelina moj…”
(Popullore)

Nga kujtimet e mia personale akoma më gjëmon në vesh kënga lunxhiote “Trëndelina vargje, vargje trëndelina moj…”. E mbaj mend që nga fëmijëria ime në fshat dhe nuk më ndahet nga kujtesa edhe këtu në Amerikë ku jam prej disa vjetësh. Këngëtari i drejtohet lules sikur të jetë njeri dhe jo bimë. Realisht ajo është një bimë barishtore që rritet në formë të egër, ose hyn në ato bimë që gabimisht i quajmë “barishte të këqia”. 

Për herë të parë këtë emër e kam dëgjuar në këngët popullore dhe në erëzat që mbante nëna ime në kuzhinë për gatimet e saj. Gjatë fëmijërisë më ishte bërë si mit kjo bimë, sepse si nga familjarët, ashtu edhe nga bashkëfshatarët, kur flitej për të, merrte vlerën si diçka e rallë, e nevojshme, gjithmonë e bukur, erëmirë, e brishtë e cila zbukuronte luadhet e lëndinat tona. Një lëndinë ishte e bukur dhe mbresëlënëse po qe se kishte bar, e sidomos trëndelinë. Ajo lëndinë që kishte më shumë trëndelinë ishte më e mira, përrallore, si për kullotë, ashtu edhe për bukuri... 

Nëna ime, ashtu si gjithë të tjerët në fshat, kur vinte koha e lulëzimit të plotë, bënte çmos që të siguronte 4-5 dorëza të vogla për shtëpinë tonë. I lidhte varg dhe i varte për t’u tharë. I mbante në një vend pa lagështi, të thatë, të hapur e me ajërosje dhe kur i duheshin, i shkoqte e i hidhte në një vazo të vogël qelqi. Ajo që më kujtohet më mirë: Nëna kurrë nuk bënte shkrirjen e gjalpit pa përdorur trëndelinë, dhe në s’kishte do ta huazonte tek gjitonët. 

- Gjalpi i shkrirë duhet të kundërmojë erë trëndelinë, - përsëriste shpesh ajo. 

Nuk harronte asnjëherë t’i vendoste edhe në sëndukun ku mbante rrobat e mira disa degëza për të luftuar molën e rrobave si dhe për t’u dhënë atyre erë të mirë. Trëndelina si erëz për përmirësimin e shijeve në kuzhinë përdorej gjithashtu në gatimet si: birjan ne saç, qofte, trahana, ruajtjen e djathit në voza, patate të furrës, qollopita, byrek, pepek, etj. Ne përgjithësi te gjitha gatimet në guzhinë që piqen në saç ose furrë mund ta përdorësh trëndelinën si erëz.

Një tufë trëndeline lunxhërie
e freskët.

Trëndelina rritej kudo, por me shumicë në disa lëndina të caktuara ose në ledhet e arave. Si bimë e rrallë rritej edhe në arat e mbjella e kudo rreth fshatit. Një vend ishte i veçantë në fshatin tonë, ai quhej “Thekrisht”. Ishte me të vërtetë një lëndinë e bukur, por gurishtore, aty shkonin pothuajse i gjithë fshati për të marrë aq sa u nevojitej për familjet e tyre ose edhe për të afërmit që ishin nëpër qytete të ndryshme dhe nuk e siguronin dot gjetkë. Miku im I kafeve këtu në Boston, Gligor Çaro, gjithashtu dhe kolegu im, tregon për femijërinë e tij se në fshatin Suhë kishin “ditëtë e trëndelinës”. Mblidheshin 4-5 veta dhe shkonin për të mbledhur trëndelinë diku ndënë fshatin Stegopul në vëndin e quajtur “Shkoza”. Ndersa Jani Çobi veteriner, nga fshati Dhoksat tregon se në çdo fshat në Lunxhëri Ishin vende të caktuara ku rritesh trëndelina. Ishin caktuar ditët e trëndelinës, që mezi i prisnim, dhe me gëzim fëmijët shkonin për të mbledhur duke bërë edhe gara se kush të mblidhte më shumë.

Një gjë tjetër ku gati hyjnëzohej trëndelina ishin këngët popullore që këndoheshin në dasma, ziafete apo sebepe. Në këto këngë trëndelina krahasohej ose personifikohej, herë si një vajzë shumë e bukur që i shprehte një dashuri ekstreme, herë tjetër shfaqej si një nuse e pamshme si dhe përfytyrohej në një vend a një mal përallor sepse aty rritej edhe trëndelina. Një nga këngët emocionuese popullore këndohej atëherë, por edhe sot është:

“Trëndelina në radhua, 

trëdelina moj

Ç’ke që mban mëri me mua,

trëndelina moj, 

Të kam dashur dhe të dua,

trendelina moj…”.

Në një këngë tjetër që u këndohej nuseve në dasma thuhej: 

Trendelina kseriko

Në rrëzë të malit-o

Mbulo mesën e ballit-o

Mesin e ballit e mbulova 

Po kam vetullat e holla.. etj.

Në fjalorin e përditshëm popullit janë dhe disa shprehje të çuditëshme si: “ është bërë trëndelinë.”, që do të thotë se është dobësuar sa mezi mbahet në këmbë, ose “kishte mbetur trëndelinë”, që do të thotë se kishte mbetur pa asnjë lekë në xhep. Ndoshta këto shprehje kanë  ardhur, sepse trëndelina si bimë paraqitet skeletike, pa gjelbërim të bujshëm, për t’i rezistuar kushteve tokësore në të cilat ajo ritet. Në vite me thatësirë të zgjatur i bien edhe gjethet.  Diçka e shpreh dhe kjo këngë:

“Trëndelina vergje, vergje,

Tëndelina moj,

Unë të flas e ti s’përgjigje,

Trëndelina moj,

Mos je gjë sëmurë e dergje,

Trëndelina moj...”.

Nje këngë tjetër që këndohet dhe kjo shpesh është:

“Çkanë me mua me tinë,

 trëndelin, moj trëndelinë

Duan të prishin krushqinë,

trëndelin, moj trëndelinë..”

Nuk ka shqiptar që nuk i ka dëgjuar vargjet e këngës së bukur qytetare vlonjate, të kënduar nga trioja e famshme. Unë jam rritur me këtë këngë, po ua rikujtoj:

“Në një arë në një lëndinë, 

trëndelinë, moj trëndelinë, 

janë dy vajza që po rrijnë… 

trëndelinë, moj trëndelinë….”, etj.

Aq e dëshiruar është kjo bimë në rrethin e Gjirokastrës, ose në Shqipërinë e Jugut sa vendosnin edhe emra njerëzish. Në krahinën e Lunxhërisë kjo bimë ishte gjithçka, sa dhe emrin e kësaj krahine ishin gati që ta këmbenin po t’u thuhej ta quanin “Trendelina”. Një këngë e vjetër e shpreh mjaft mirë këtë: 

“Haj dalëm në lëmë e rrimë

Moj lule beharit-o, Trëndafil i majit-o

Të bëjmë sehir Lunxhërinë 

Moj lule beharit-o, Trëndafil i majit-o

Lunxhiotet ngarkuar vijnë, 

Moj lule beharit-o, Trëndafil i majit-o

Me bar e me trëndelinë, 

Moj lule beharit-o, Trëndafil i majit-o,

As vemi dhe unë e tinë,

Moj lule beharit-o, Trëndafil i majit-o,

Ta bëjme jetën të mirë, 

Moj lule beharit-o,Ttrëndafil i majit-o,…” 

Jo vetëm kaq, por edhe shkrimtarët e poetët në krijimet e tyre artistike, për t’i zbukuruar e për t’i dhënë pak romantizëm krijimeve të tyre, e përmendnin shpesh trëndelinën, gjithmonë si një lule e bukur, erëmirë, delikate, etj. Poeti brilant’ Jorgo Bllaci, me origjinë nga Lunxheria, i këndon krahinës së dashur të tij me mall e nostalgji: 

………..

“Ku gur mbi gur guguçja rri këndon,

Dhe këng’ e saj jehon nëpër lugina,

Mbi gjoks të shkëmbit t’egër lulëzon,

E kundërmon me erë trëndelina,

 … 

Përbri një pyll me fletë gjelbëron,

Më tej rudina, ara dhe lëndina,

Pastaj…gremin’ e hon ku lulëzon,

Mbi gjoks të shkëmbit t’egër trëndelina…”. 

Poeti tjetër lunxhiot, Spiro Xhavara, sa i zë në gojë trëndelinën ai të thotë: 

“Trëndelina është një lule me një aromë karakteristike. Në Lunxhëri ajo është një lule-simbol, çel natyrshëm në kodra e lëndina, kudo ku ka diell, se diellin e ka të dashurin e saj. Nëse do të thoshnim tri fjalë për natyrën e Lunxhërisë, ato do të ishin: 

E para;krahina e thëllëzave, të cilat, kur ngjitesh drejt malit, brofin nëpër këmbët e tua nga rrëzat e kaçubeve, gurëve e shpellave, ku bëjnë foletë dhe ngrihen fluturim. 

E dyta;krahina e bukurisë dhe e këngës, që është ngritur gjer në hymnin e saj “Lunxhëri plot lezete, ç’bukuri ke mbi vete” dhe që është qëndisur në kostumin e artë të nuses lunxhiote, kostumit më të bukur në botë. 

Dhe së treti;krahina e trëndelinës, e luleve, e aromës dhe ajrit të pastër, që së bashku me ujët e kulluar të burimeve që rrjedhin nga mali, jo vetëm inspirojnë jetë e gëzim, por edhe shërojnë shumë lloj sëmundjesh. Ja si endet në vargjet popullore ajo:

“Ku veron milorja siskë

Në male të Lunxhërisë

Atje ku rri çoban trimi

Ku vjen dallgë-dallgë trifili

Ku vjen era trëndelinë

Arom’ që shëron mushkërinë.” 

Era e trëndelinës është dehëse e për mua, edhe frymëzuese. Me një tufë trëndelinë të freskëta gjithmonë mbi tryezën e punës, shkruajta poemën, që e dua më shumë se gjithë fëmijët e tjerë (poemat e tjera) “Trëndelinë lunxhërie”. Çuditërisht, sa herë shfletoj vargjet e saj, edhe sot, fletët më vijnë erë trëndelinë. Si të thuash, është tretur vërtetë në to!”. 

Gazetari dhe shkrimtari Avdulla Kënaçi me origjinë nga Golëmi i Labërisë, më shkruan: “TRËNDELINË! Thuajse jam rritur me emrin e kësaj bime barishtore erëmirë. Trëndelinë - në tingëllimin e kësaj fjale katër rrokshe ndjen muzikë, shplodhje dhe bukuri sepse kur kujton atë, pa tjetër do të shfaqet në përfytyrim një lule e vockël me pesë petale të verdha në ngjyrën e arit që shquan kudo ku ka mbirë; në mes të lëndinave, rrëzë gurëve apo në anë të shtigjeve malorë. Ajo ka thithur shumë rreze dielli, ndaj ka ngjyrën e tij kozmike. Ajo ësht nazike dhe qibare. Nuk mund të mbijë aty ku ka zhul e pisllëk, por majë malesh ku rreh veriu dhe nga ku diku vjen era e detit e mbushur me jod. Nuk gjëndet kot vetëm në Jug të Shqipërisë. E kam ndjerë aromën e saj në malet e Kurveleshit qysh në vegjëli kur mëma më merrte pas vetiu në t’harrjen e grurit. Duhet të ishte fund prilli apo mes maji. Ndërsa mëma t’harrte, mua do më vinte të mblidhja trëndelina për t’i bërë vergje, apo kurora siç i thonë gjetiu. Ndersa im at, bari, nëse djathi ishte i mirë apo i keq, do të thoshte; “Mban era trëndelinë, ose nuk ka aromën e trëndelinës” që do të thoshte se delet nuk kanë kullotur në çaire malore ku gjëndet kjo lule si e rënë nga kozmosi”. 

Ndërsa Zija Basha, gjeograf dhe historian, tregon se trëndelina në rrethin e Gjirokastrës rritet në malin e Lunxhërisë mbi Saraqinishtë e mbi Erind, në Kallabar mbi Labovën e Kryqit, në Revani mbi Libohovë, në fushat e Dropullit të Sipërm, në Malin e Gjerë në toka zhavorishte karshi diellit, në Qafën e Muzinës, në Leftokare, në Ravenjë mbi Goranxi, në Makerxhimë të Sopotit, mbi Gjirokastër e Mashkullorë në toka skeletike, në malet e Golëmit e Picarit, në Tepelenë në fushën e Luzatit, pranë rrugës kombëtare. Lulëzon në muajtë maj-qershor. Këto kullota janë nga më të mirat dhe lakmohen nga ata që mirren me blegtori. 

Trëndelina është dhe një ushqim i mirë për bagëtinë dhe si rjedhojë përmireson cilësinë dhe shijen e produkteve blegtorale. Kush nuk e dëshiron dhe lakmon të blejë djathë gjirokastre në Shqipëri. Shumë subjekte tregtare sot spekullojnë me emërin e mirë të djathit të Gjirokastrës. Para Luftës së Dytë Botërore, djathi i Gjirokastres eksportohej në Amerikë me shumicë. Në vitet 1990, me rrëzimin e sistemit komunist, në Gjirokastër u dukën përsëri pinjollët e atyre që e tërhiqnin. Po kohët tani kishin ndryshuar, amerikanët e kishin të vështirë të uleshin në tavolinë e të bisedonin me dikë. Shqipëria në ato vite ishte e pa përgatitur për të bërë këtë biznes për t’ju përgjigjur me cilësi si dikur partnerëve amerikanë. Duhej një teknollogji e re, e kohës. Kohët e fundit flitet se “Argjiro farm” ka filluar të eksportojë në New Jork sasira të konsiderueshme. Nuk e di në se janë të njëjtit klientë të para luftës. 

Kam vizituar dy herë fabrikën e prodhimit të djathit dhe produkteve të tjera blegtorale “Dhodhoni” në Janinë, Greqi. Një investim modern me ndihmën e BE-së. Kur po kaloja në sektorin ku paketohej djathi, gjalpi, gjiza, etj. vërejta se etiketat ishin në gjuhë të huaj, jo greqisht. E pyetëm shoqëruesin: 

- Eksportoni ju nga këto produkte? 

- Po, pjesa me e madhe është për eksport. – u përgjigj ai. 

- Po ku e eksportoni? – e pyeta unë menjëherë. 

- Në Kanada, SHBA, Australi, Gjermani, Hollandë…, - e vazhdoi një listë të gjatë. Unë u habita, u duk gati e pabesueshme për mua në atë kohë. 

- Këto vende që përmendët ju të mbytin me qumësht e produkte blektorale, janë eksportuesit më te mëdhej në botë. Si ka mundesi!? 

- Ka mundësi se produktet tona blegtorale janë nga më të mirat në botë. 

Këtë që më tha shoqëruesi ynë tek “Dhodhoni” e besova kur erdha në Amerikë sepse djathin origjinal “Dhodhoni” e blej edhe vetë për familjen time, këtu në Boston, pavarësisht se çmimi tij është dyfish më i lartë se djathi tjetër në treg. Kjo më bëri të besoj fort dhe ato që kisha lexuar shpesh nëpër libra, ku Mollosia përmendesh në shkrimet e lashtësisë “si tokë e begatë” dhe mollosët si mbarështruesit më të mirë të bagëtisë dhe bujq të zotë. 

E tregova të gjithë këtë histori sepse teknollogjia e bërjes së djathit është e njëjtë, linjat teknollogjike nga perndimi janë. Racat pothuajse aty, aty. Por çfarë ndryshon atëherë? Ndryshojnë vendet, kullotat, ushqimi që hanë bagëtia. E kur flitet për ushqimin në kullota, një meritë të veçantë duhet të ketë dhe trëndelina për këto zona. Nuk e di në se ka studime për këtë. Shqetësues është fakti se kjo bimë përmirësuese e shijes dhe vlerave ushqimore të produkteve blegtorale, madje dhe me dobi mjekësore, siç thuhet nga barinjtë, sapo vjen e pakësohet. 

Trëndelina është një bimë vetpllenuese. Nga burime anonime thuhet se  bletëritësit e ndjekin periudhën e lulëzimit të saj, duke bërë edhe shtegëtimin e bletëve në ato vende ku gjëndet me shumicë. Babai im gjat gjithë jetës së tij është marrë me rritjen e bletëve. Më kujtohet se kur dilte mjaltë cilësore ai thoshte: Kjo mjaltë është edhe nga trëndelina. 

Veç kujtimeve të mija, citova këtu më lart poetë, shkrimtarë e historianë të njohur. U entusiazmova kur miqtë e mi m’u përgjigjën me dëshirë duke ma përmirësuar e plotësuar ekspozimin dhe publikimin në mediat elekronike të barit të egër apo më mirë të asaj që ne e quajmë me shumë dashuri: Lule-Trëndelinë. I falenderoj.

Nuk besoj se ka një popull tjetër të ketë kaq shumë këngë për këtë bimë. A i dinin të parët tanë  vlerat e larta të kësaj bime? Në të vërtetë nuk e kam kuptuar qartazi se pse kjo bimë ishte kaq e dashur e veçohej nga gjithë bimët e tjera, të cilat janë po kaq të bukura, po kaq erëmirë. Kjo ishte edhe një shtysë për mua për të bërë një monografi të shkurtër të kësaj bime që më ka tërhequr vëmendjen që në agimet e jetës, por jo vetëm mua. Le të vazhdojmë të mësojmë më shumë për historinë, shpërndarjen, dobitë që i sjell njerëzimit kjo bimë, do të thoja magjike. 

Historia, origjina dhe përhapja

Trëndelina është nga bimët që është kultivuar shumë herët prej njeriut. Ajo është përdorur për qëllime mjeksore, erëza në gatime si dhe ushqim për kafshët shtëpijake. Gjurmë të kësaj bime janë gjetur nga arkeologët në disa vende të botës dhe ato datojnë 6 mijë vjet më parë si në Tel Halal, Irak, etj. Fara të thara të saj janë zbuluar edhe tek varri i Tutankhamenit në Egjipt. Është vërtetuar se egjiptianët e lashtë e kanë përdorur për qëllime mjekësore. Ka të dhëna se ata e përdornin për stimulimin e lindjeve, për trajtimin e djegieve të ndryshme si dhe për mumifikimin e trupave njerëzorë. Gjithashtu gjethet e trëndelinës janë përdorur nga egjiptianët për të përgatitur temjamin e famshëm. 

Në Greqinë e lashtë, babai i mjeksisë, Hipokrati, e përmend si një barishte qetësuese. Të tjerë e përmendin si një kurë qetësuese ndaj stresit apo ankthit. Akoma më i hershëm është përdorimi i saj në kuzhina si një nga erëzat që rregullon shijet, etj. Hebrejtë gjatë luftës së parë romako-hebreje (67-73 er.) trëndelinën me vaj të nxehtë e përdornin për te lyer muret e portës së qytetit për t’u mbrojtur nga sulmet romake. Farërat po të trajtohem me vaj té nxehtë bëhen si nje lloj mastiçi ngjitës. 

Një fakt interesant është se në haremet e osmanëve, përfaqësuesit e shtresës së pasur muslimane, preferonin femrat me linja të plota dhe për t’i ruajtur këto linja, konkubinat i ushqenin vazhdimisht me një përzierje të tillë: sheqer, vaj ulliri dhe trëndelinë. Sot është vërtetuar se trëndelina rit qumështin dhe përmasat e gjirit si në kafshe dhe njerëz. Romakët e përdornin trëndelinën për të trajtuar ethet, problemet e frymëmarjes dhe sëmundjet e zorrëve. Fakte për kultivimin e trëndelinës në lashtësi janë zbuluar edhe në pjesën veriore të Indisë. Për disa shekuj, kjo bimë, është përdorur tradicionalisht, që nga lashtësia, për medikamente ayurvedike indiane, ose efekte magjikë si dhe për barna shëruese tradicionale tibetjane apo kineze. 

Trëndelina konsiderohet autoktone në juglindje të kontinentit europian, Azinë Perëndimore dhe në veri të kontinentit afrikan. Vend-origjina e trëndelinës ende nuk është përcaktuar qartë nga shkenca sepse nuk është zbuluar paraardhësi i saj me rritje të egër. Sipas De Candolle, etj, trëndelina është një bimë e kultivuar qysh në lashtësi. Në gjendje të egër sot ajo rritet në Kashmir, në shkretëtirat e Mesopotamisë, Persisë, në Azinë e Vogël dhe në disa vende të Europës jugore në brigjet e detit Mesdhe (Turqi, Greqi, Shqipëri, Itali dhe Spanjë). Nga studjuesit besohet se vendorigjina e trëndelinës është Azia Qendrore dhe jugore, Persia. Në brigjet europiane të Mesdheut ajo ka mbërritur më vonë, 4-5 mijë vjet më parë, besohet nga faktorët njerëzorë. Unë mendoj, ashtu si dhe disa studjues të tjerë, se trëndelina në Shqipëri nuk është rrjedhojë e difuzionit (shpërndarjes), por ka ardhur nga faktorë njerëzorë prej Azisë së Vogël. 

Tëndelina u përhap prej brigjeve të Mesdheut në Europën qendrore gjatë shekullit të 9-të. Romakët e përdornin për qëllime tregtare, komerciale. Thuhet se murgjit benediktë kanë luajtur një rol të veçantë për shpërndarien e kësaj bimë në gjithë Europën qendrore. Në shekullin e XVI-të përmendet si bimë edhe në Angli.

Sot trëndelina është e shpërndarë në të gjithë botën. Janë rreth 20 vende që e kultivojnë, duke filluar nga Europa, Azia, Amerika dhe Australia. Gjinia Trigonella ku bën pjesë trëndelina përbëhet nga 260 specie, nga këto rreth 23 Genotipe janë të pranishme dhe kultivohen nga njeriu. Ne Azi shënohen 6 specie, Afrike një specie, Australi një specie. Në Europë janë përshkruar pesë specie, (Petropullos, viti 2002), ndërsa ne Shqipëri janë përshkruar tri specie në rritje të egër, jo të kultivuar nga njeriu. Ato janë: trëndelina yzerlike (T. foenum-graecum L.), trëndelina e Monpelisë (T. monspeliaca L.) dhe trëndelina (T. corniculata L.), sipas prof. M. Demiri, viti 1981. Pjesa tjetër e llojeve të specjeve jane shpërndare kudo por gjënden më rrallë. Në Ballkan jane regjistruar 15 lloje (Polunin 1988). Dy lloje kane rëndësi ekonomike dhe kultivohen T. foenum-graecum dhe T. corniculata. Sot pér efekte kultivimi janë krijuar hibride të shumta. 

Trëndelina është raportuar si kulturë e kultivuar në Portugali, Spanjë, Mbretërinë e Bashkuar, Gjermani, Austri, Zvicër, Greqi, Turqi, Egjipt, Sudan, Etiopi, Kenia, Tanzani, Izrael, Liban, Marok, Tunizi, Pakistan, Kinë, Japoni, Rusi, Argjentinë dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Sipërfaqia e mbjellë në botë raportohet rreth 57.000 ha. dhe prodhimi i farës 68.000 ton në vit. Pothuajse gjysmën e këtij prodhimi e jep India ( Petropullos, viti 2002). Këto statistika janë vetëm për specien T. foenum-graecum. Mendimi im se dhe për Shqiperinë kjo bimë duhet të kultivohet sepse është e vlerësuar ekonomikisht. Kemi ekotipin tonë qé tashmë ështe e vërtetuar  se ka veti të larta për përmirësimin e produkteve blegtorale dhe si erëz në kuzhina. Mund të kultivohet edhe per prodhim fare sepes rezulton nje nga ekotipet më të mira të kësaj bime. Favorizohemi ose kemi kushte shumë të përshatëshme klimateriko-tokëore

Sot trëndelina kultivohet për qëllime komerciale, kozmetike, mjekësore, farmaceutike, si erëz në kuzhina, etj. Në Egjipt me farërat e saj përgatitet një lloj buke. Mbillet dhe konsumohet si perime në Indi dhe Pakistan. Në disa vende të Afrikës përdoret si kafe. Në disa vende të tjera përdoret si repellent (frikësues) kundër dëmtonjësve të depove. Mbillet edhe për përmirësimin e tokave apo si bimë foragjere, etj. 

Nga burime anonime thuhet se trëndelina rritet vetëm në malet e jugut të Shqipërisë. Kjo paraqitet edhe në hartën e mëposhtëme të Euro-Azisë e përgatitur nga studjuesi M. Kordrostam (viti 2017). Gjithashtu në këtë hartë paraqiten vendet ku gjendet kjo bimë, ngjyrosur në gri. Vendet ku mund të përhapet janë të ngjyrosura me bojë të zezë...

Dobitë e trëndelinës.

Trendelina është përdorur dhe po përdoret nga njerëzimi në shumë drejtime dhe shikohet si një bimë që në të arthmen do të ketë dhe një shtrirje më të gjërë.

Pasuron tokën: Si bimë e familjes legominoze, bishtajore,  rrënjët e trëndelinës kanë mardhënje simbiotike me disa bakterie të tokës të cilat kanë aftësinë të fiksojnë azotin e atmosferës, ashtu si bimët e tjera të kësaj familje: jonxha, tërfili etj.  Trëndelina ka aftësinë të përshtatet dhe të rritet në toka gurishtore të varfëra edhe pa ujë, ku jonxha, tërfili dhe bimët e tjera azotofiksuese nuk rriten ose rriten me vështirësi. Në këtë drejtim kjo bimë merr një rëndësi të veçantë për këto toka, për t’i pasuruar me azot, e të kenë një zhvillim normal edhe bimët e tjera. Pra mund të jetë një bimë efikase e pazëvendësueshme për atë që në agronomi e quajmë rrotacion në qarkullimet bujqësore në tokat skeletike duke i përmirësuar. Me mjaft efikasitet rezulton edhe në sipërfaqe të kufizuara, të vogla si në kopshtet e zonave kodrinore e malore dhe me toka të varfëra e skeletike..

Ushqim për bagëtinë(forazh): Trëndelina që në lashtësi është mbjellë si ushqim për bagëtinë. Por dalëngadalë është hequr dorë dhe e kanë zëvendësuar bimë të tjera foragjere me prodhimtari më të lartë. Sot në botë mbillet shume pak për këtë qellim. Trëndelina është një ushqim i mirë për bagëtinë, ajo rrit cilësinë e ushqimit si dhe është vërtetuar se shton prodhimin e qumështit. Prodhimet blektorale të kafsheve me ushqime të kombinuara me trëndelinë janë nga më të shijëshmet dhe pëlqehen nga njerezit. 

Ushqim për njerëzit. Trëndelina në disa vende të botës kultivohet edhe për ushqim për njerezit. Gjethet e trëndelinës(T. foenum-graecum L.), edhe në Shqipëri është përdorur apo ende përdoret në gatime te ndryshme. Kështu në Indi dhe Pakistan mbillet e konsumohet si perime. Në Egjypt me farërat e saj përgatitet një lloj buke. Në disa vende të Afrikës farërat e saj konsumohen si kafe, etj. 

Si erëz në gatimet e ndryshme. Tëndelina e tharë dhe e ruajtur gjen një perdorim të gjërë në gatimet në kuzhinat shqiptare. Për këtë qëllim trëndelina është përdorur qysh në lashtësi. Ajo u jep një aromë e shije të veçantë këtyre gatimeve. Për këtë qellim sot në botë përdoren sasira jo të vogla. Në guzhininën shqiptare përdoret për gjalpin e shkrirë, djathë, birjan në saç, qofte, trahana, ruajtjen e djathit në voza, patate të furrës, qollopita, byrek, pepek, etj. Si erëz për djathin e përdorin edhe zviceranët.

Si repelent(frikësues): Trëndelina si repelent, frikësues përdoret né shumë vende të botës.

Në mjekësinë popullore. Si një nga bimët e hereshme, më të lashta, që ka përdorur njeriu për këte qëllim për trëndelinén është një listë e gjatë por më të përmendurat sipas T. Hudson janë: Për të  kryer abortet(ndaluar shtatzaninë), si stimulante e oreksit, stimulant të flokëve, infeksioneve të ndryshme të lëkurës, për të rritur përmasat e gjoksit, kundra bronkiteve, celuliteve, kapsllëkut, kollës, egzemave, diarreve, fryrjes të barkut nga gazrat, për të rritur qumështin në kafshë dhe njerëz, sëmundjet hepatike, hernies, kundra dhimbjeve të stomakut që rjedhin nga mostretja e disa ushqimeve, ulçrat e këmbëve, kontrollin e monopauzës tek femrat dhe pas monopauzës, kundra dhimbjes së muskujve, diabetit, për shërimin e plagëve, etj.

Në mjekësinë moderne: Si bimë me vlera të veçata mjekësore për përmirësimin e shëndetit të njeriut dhe kafshëve që në lashtësi, trëndelina sot është berë objekt i shumë studimeve  e Kërkimeve shkencore të mjekësisë moderne. Kërkimet e shumta klinike dhe farmaceutike janë shtrirë në ato të dhëna që na vijnë nga mjekësia e lashtë popullore. Sipas këtyre kërkimeve të shtrira edhe në njerëz, kura me ekstrakte nga gjethet ose  farërave kanë dhënë rezultate pozitive për shërimin e disa sëmundjeve.

Kundra diabetit: Pacientët qe vuanin nga diabeti të trajtuar me pluhur nga farëra trëndeline kanë përmirësuar duke shmangur edhe trajtimin me insulinë.

Kundra kolesterolit: Prova janë kryer ndaj të sëmurëve me kolesterol të lartë.

Rrit laktacionin: në njerëz dhe kafshë. Qysh në lashtësi është vërtetuar se trendelina rrit prodhimin e qumështit në njerëz dhe kafshë. Studimet e kohëve të fundit me prova të kryera në njerëz dhe kafshë e kanë vërtetuar këtë. Madje edhe të vegjëlit paslindjes kanë rezultuar me një zhvillim më të mirë. Në njerez janë bërë studime me çajra me esenca të farërave të trëndelinës.

vazhdon

K. MOSKO

Boston-Mars, 2019