TAKIM ME VARGMALET APALASHE

- Një udhëtim i bukur që na futi në mendime - 

Përgatiti:  Koço MOSKO

Boston, MA - SHBA

Që nga viti 2019 kur ra pandemia njerëzit u mbyllën brenda shtëpive të tyre.  Për familjen time, kjo periudhë, u bë edhe më e vështirë për shkat të shëndetit tim jo të mirë. Këte pranverë pandemia iku, edhe shendeti im u përmirësua.  Unë dhe gruaja pëlqejmë më shumë  shëtitjen në natyrë. Këtë e di mirë vajza e jonë. Ajo na  mori bileta për të bërë një vizitë në vargmalin e Apalasheve. Ky vargmal ndodhet në bregun lindor të  SHBA-ve, buzë Oqeanit Atllantik dhe e përshkojnë pjesën veriore të Kontinentit Amerikan me drejtim jug - verilindje.  Fillojnë në shtetin e Xhorxhias e deri në kufi me Kanadanë, ose  kanë një gjatësi prej 3500 km. Maja me e lartë e tyre është mali Mitchell në Karolinën e Veriut me 2,037 m, kjo është dhe pika më e lartë në lindje të lumit Misisipi. Ndërsa lartësia mesatare e këtyre maleve është rreth 910 m. e me gjerësi që shkon nga 100 - 300 km. 

Vargmali Apalasheve është i pasur me vendburime të mineraleve dhe ka një florë e faunë shumë të pasur. Eshtë një rajon i rëndësishëm për ekonominë e SHBA-ve. Diçka interesante.  Në faqet e maleve Apalashe, ka patur masive të dëndura pyjore me gështenjën amerikane, vendase. Që nga lashtësia e  deri në fundshekullin e 19-të, zonat rurale të këtij rajoni, përshkruhen si zona të zhvilluara, të begata, për shkak të prodhimit të bollshëm të gështenjës. Nga kjo zonë niseshin trenat me gështenjë për gjithë Amerikën. Kjo prodhimtari e gështenjës përfundoi në fillim të shekullit 20-të. Në vitin 1904 për Kopështin Botanik në Long Island të Nju Jorkut, u importuan nga Azia disa lloje gështenjash të cila mbartnin kërpudhën patogjenetike të rrezikëshme Cryphonectria parasitica, që për gështenjën amerikane rezultoi fatale, shkatëruese. Brenda 50 vjetëve sëmundja u përhap me shpejtësi dhe shkatëroi të gjitha pyjet me gështenjë, miliona bimë u thanë në malet Apalashe. Sot gështenja amerikane pothuajse është zhdukur,. Një Projekt i Qeverisë po punon për ta rikthyer me anë të inxhinerisë bimore, llojeve rezistente, etj.

Takime jonë me këta vargmalet do të bëhej në Malin Uashington në shtetin e Nju Hemshrit, me qendrën fshatin North Conway që ishte në veri, rreth tre orë larg nga shtëpia e jonë në Boston. U nisëm në orë 7.00. Rruga ishte e bukur. Një udhetim pranveror nëpër shtetin e Nju Hemshirit të mbush me optimizëm me gjelberimin e harbuar  ngado. Ndonse vend i ftohtë me dimër shumë të ashpër, këtu bëhet një turizmë elitar gjat gjithë vitit. Më e bukur është stina e Vjeshtës për ngjyrat fantastike që marrin pemët. Ata të sporteve dimërore e frekuentojnë në stinën e dimrit.  Me shtetin Nju Hemshrit jemi njohur, sepse në Konkord, kryeqyteti i këtij shteti, banon një komunitet i madh lunxhiotësh, kryesisht nga Labova e Kryqit. Ata janë atje shumë herët, Tani u bashkuan edhe me emigrantët e rinj, si mikun tim Manoil Besho me shumë të tjerë. Të parët kanë ndërtuar me kontributet e tyre dhe Katedralen Shën Trinitria. Ky shtet është pa taksa dhe motoja  zyrtare është: “Live Free or Die” që do të thotë Jeto i lirë ose Vdis. Që nga viti 1945 kjo shprehje shkruhet në çdo targë  makine. 

Harritëm në qendrën nga ku bëhej nisja. Kishim kohë t’i hidhnim një sy pazarit të madh vendas me prodhime të artizanëve, artikuj industrialë, antika, prodhime artistike, ushqimore, bujqësorë, etj. Ishin disa trena që niseshin me vizitorë nga kjo qendër në drejtime të ndryshme. Dikush kish qejf të vizitonte e të eksploronte luginat, dikush tjetër kodrat, kurse ne zgjodhëm të vizitonin malin. Udhëtimi me trena zgjaste nga 1,5 – 6 orë, sipas internarit që zgjidhte secili për të vizituar. Treni jonë ishte tren malor, nisej në orën 11.30. Udhëtimi zgjaste  gjithësej 4 orë, vajtje  dhe kthim, pershkohej rreth 90-95 km. Ishin shumë vizitorë, disa qindëra vetëm me trenin tonë, që krijuan rradhë të gjata. Vizitorët ishin të çdo moshe dhe me aparate fotografike nëpër duar. Treni kishte dhe një vagon specjale, kuptohet me çmime më të kripura. Brenda vlerës së biletës ishte përfshirë dhe një vakt ushqim. Hekurudha mund të qe një nga më të pjeretat në botë ku treni me ato harkimet e gjata përparonte drejt majës së malit ne stacionin fundor   Crawford Notch. 

Para syvet tanë çfaqeshin një pas një si në ekran të madh pamjet e bukura piktoreske të majave të maleve, luginave, ujëvarave e lumenjëve, gërxheve,  greminave shkëmborë, etj. Këto male kishin një bimësi të dëndur të përziera haloret me gjethoret.  Sigurisht në vjeshtë pamjet do të ishin më të bukura nga vellua e artë që marrin pemët. Rugës shikonim njerëz që na përshëndesnin me dorë. Këta ishin individë që majën e malit e harrinin sipas mënyrës se tyre: Me këmbë, me makina private, me autobus e ndoshta dhe me kafshë. Gjithesekush nga ne përdori mjeshtërinë për të fotografuar diçka artistike. Kudo që ta shkrepje aparatin ishte e bukur. Në stacionin fundor bëmë një pushim. Aty ishte një qendër me dyqane, restorante, pazar, muzeum e hotel. U kthyen përsëri në pikën e nisjes, të gjithë të gëzuar.  Këtu përshkrimi dhe tregimi bëhen jo me shkrime, por me foto.

********

Në fund të gjithë këtij udhetimi mendja të shkon atje, larg në vendin tonë që e kemi lënë prej shume vitesh. Ndonjë mik dhe i afërm shpesh më këshillon se nuk duhet të flas apo të bëj kritika, për ndonjë punë se si duhet të jetë, apo si duhet të përmiresohet jeta atje. Në fakt unë mendoj se ne emigrantët  duhet jo të mos flasim, por të sokëllasim se nuk dëgjon njeri, të sokëllasim për shumë arsye.

Kemi një vend shumë të bukur. Në rrethin e Gjirokastrës ndodhen  krahina e Pogonit, Zagories dhe Lunxhërisë me bukuri dhe resuese unike qoftë kulturore e historike po ashtu dhe natyrore. A nuk do të ishte mjaft me interes për këto zona që të bëheshin guida turistike: Gjirokastër-Suhë – Poliçan – Sheper – Çajup- Erind- Gjirokastër. Apo Gjirokastër – Suhë –Hllomo- Çatistër- Sopik- Skore – Poliçan e kthim. Nje guidë tjetër mund të ishte të kalonte fshat më fshat të Lunxhërisë nga fshati Kodër në Libohovë etj.  Por që të bëhen këto duhen rrugë, mandje rrugë të mira të kohës. Ata që mirren me qeverisjen as nuk u shkon ndërmend kjo gjë. Duhet kishin bërë diçka tani që kaluan mbi 30 vjet. Shumkush thote se çna duhen rrugët tani, ato fshatra u shuan, mbaruan. Internarin që ne përshkruam  në malet Ushington nuk pamë fshatra, por kishin bërë jo vetëm rrugë të mira, por dhe hekurudhë moderne. Shoqatat dhe shoqëria civile për mendimin tim duhet ta ngrejnë fort zërin. 

Guidat turistike në disa zona të Gjirokastrës do ti rigjallërojnë jo pak por shumë, është një shpresë për ringjalljen e këtyre krahinave që po shuhen dita ditës. Ta bëjmë të mundur që ta jetojnë jetën edhe atje, njerëz të gëzuar. Në vende të caktuara, si Poliçan e gjetkë,  mund të bëhen pazare lokale si në Qafën e Pazarit, se edhe në këto fshatra ka patur e ka artizanë duarartë, punues të drurit, metalit, etj. Gjithashtu dhe prodhimet bujqësore e blektorale në këto zona janë konkuruese. Do të ketë hotele dhe dyqane, etj. Qyteti i Gjirokastres do ti kthehet gjallëria sepse këto zona në shekuj i kane dhëne bukurinë, fisnikérinë e mirësinë këtij qyteti. Zhvillimi nuk vjen duke shqepur e qepur kallderemet, e ti biesh gjoksit, por kërkon një zhvillim frontal e gjithë treva.  Për këtë duhe njerëz me vizion të gjerë, me mendje të hapur e diturakë. A i kemi vallë të tillë këta njerëz qe na udhéheqin!?

Në vitin e largët 1810, kur rrethi e Gjirokastres ishte nën sundimin Osman,  bënë një vizitë dy udhëtarë anglezë, Lordi Bayron dhe politikani  John Cam Hobhouse. Po ju sjell  çfar ka shkruar Hobhouse rreth këtij udhëtimi në Lunxhëri : 

“Në këtë vend (Qestorat, në Lunxhëri) gjithçka ishte në një pozitë shumë më të mirë e të ndryshme nga ajo që kishim parë në fshatrat greke. Ne përjetuam një vëmendje e mirësi të madhe nga banorët, strehuesit tanë. Jemi marrë vesh mirë me ta, ndërsa shoqëruesi jonë(grek) fytyra e tij nuk shprehte asgjë (edhe pse ai ishte një i krishterë), përjetonte një dëshpërim, turpin për gjendjen e fshaterave greke. Vila e strehuesit tone ishte e suvatuar mjeshtërisht, dhe me të bardhë-larë, dhe kishte një vend qendrimi të vogël poshtë, dhe dy dhomat të shtruara me dysheme sipër, një stil mjaft të ndryshëm nga ajo që kishim parë në Shqipërinë e Poshtme. Shtëpia ishte shumë e rehatshme, dhe në të kemi kaluar një natë më të mirë se në ndonjë vend tjetër, qysh prej largimit tonë nga Janina”

Kthehemi tani mbrapa në kohë pasi kanë kaluar plot 213 vjet dhe nuk i kemi sundimtarët osmanë. Cila është gjëndja sot.. E mjeruar e çdo ditë që kalon bëhet më keq, siç e paraqiti edhe gazetari Marin Mema në dekumentarin e tij pë Lunxhërinë para disa ditësh ose dhe intervista e gazetarit të top chanel me banorët e fshatit Ndëran, Zagorie. Lind natyrshem pyetja: Kush janë shkakëtarët për këtë gjëndje të mjeruar që është sot në këto zona? 

Lugina e Pogon-Zagories, Gjirokastër 

 

 

 

MANASTIRI I SPILESË - SARAQINISHTË, GJIROKASTËR, SHEK. XVI

"Sipas një fermani sulltanor, i cili daton më 1288 (sipas kalendarit islam), manastiri i Spilesë çdo vit, në muajin mars i paguante fshatit Saraqinishtë 10.000 aspra.... .......Manastiri ka pasur edhe ullishta në Shën Vasi dhe prej andej vinin rreth 70 okë vaj ulliri në vit"

 

nga:  Andre  LLUKANI

Tiranë

Manastiri i Spilesë gjëndet midis fshatrave Qestorat dhe Saraqinishtë të Lunxhërisë, në të djathtë të rrjedhës së Përroit të Madh, në një tarracë nën shkëmbin e Spilesë, në një lartësi rreth 975 metra nga niveli i detit. Manastiri është ndërtuar në shekullin XVI me kontributin e arkondëve të Saraqinishtës. Të ardhurat e manastirit kanë qenë 200 lira në vit. Kisha e manastirit i është kushtuar “Lindjes së Hyjlindëses” dhe kremton më 8 shtator. Manastiri i Spilesë administrohej direkt nga patriku i Kostandinopojës dhe gëzonte statusin e manastirit stavropigjik. 

 

Prej manastirit ka shpëtuar në gjendje të mirë vetëm kisha. Sipas prof. Pirro Thomos kisha është e tipit në formë kryqi me kupolë. Përmasat e brendshme janë 7.40x6.20 metra. Kolonat e brendshme lidhen me anën e harqeve ndërmjet tyre, si edhe me muret perimetrore, duke formuar bërthamën qendrore katrore, e cila mbulohet me kupolë mbi tambur dhe në krahët e kryqit me qemere cilindrike. Hyrja jugore mbrohet nga një portik i hapur në tri anë me tri harkada. Kisha është e suvatuar nga jashtë. Tamburi është tetëfaqësh dhe përfundon me një kornizë, të përbërë nga tri radhë tullash në trajtë dhëmbësh sharre. Apsida është pesëfaqëshe, me nike të vogla në secilën faqe. Mbi to kalon një kornizë tullash në trajtë dhëmbësh sharre. 

 

Një mbishkrim mbi portën e narteksit vërteton se kisha është ndërtuar në vitin 1634, në kohën e peshkopimit të zotit Kalist dhe me kontributin e jeromonakëve Kostandin dhe Joasaf. Afresket e kishës janë pikturuar nga Mihal Linotopi në vitin 1634: + Ανηγέρθη κ(αί) ανεστορήθι ώ θιος κ(αί) πάνσεπτος νάος της ηπεραγηας Δεσπινής υμ / όν Θ(εοτό)κού κ(αί) άηπαρθένου Μαρηας κ(αι) άρχιερατεβόντών ύπο τού θεοφηλεστάτου έπισκόπου Κύρού / Καλιστου ύ κ(αί) δια σύ(ν)δρομής κόπού τε κ(αί) εξόδου τόν οσιοτάτών εν ηύερομονάχης / Κώνσταντίνου κ(αί) Υασόφού κ(αί) τόν τιμηοτάτον κ(αί) εύγενεστάτον

άρχόντον...ετεληό / θη εν μηνι αυγούστο -Γ- ηπο χιρός Μηχαήλ επι ετους Ζ Ρ Μ Β (7142=1634) “U ndërtua dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithnderuar i së mbishenjtës zonjës sonë, Hyjlindëses dhe gjithmonë virgjëreshës Mari dhe në kohën e peshkopatit të shumë perëndidashës peshkopit, zotit Kalist dhe me kontributin, përpjekjet dhe shpenzimet e të fortshënuarve ndër jeromonakët, Kostandinit dhe Joasafit dhe të shumënderuarve e shumëfisnikëv,e arkondëve u përfundua në muajin gusht 3; me dorën e Mihalit, në vitin 7142 (=1634)”. 

 

Narteksi i kishës është ndërtuar në vitin 1659 nga një piktor anonim, me kontributin e arkondit Joan. Në një mbishkrim mbi portën e narteksit thuhet: + Ανηγέρθη κ(αί) ανεστορήθι ώ θίος άρτυκας διά σήνδρομής κ(αί) έξόδου δαπάνης τού ε’υγε / ναιστάτώς, Κίρου Ιωάνου, ήγουμενέβοντος Κύρου Παρθενήου / έτους Ζ Ε Ξ Ζ (7167=1659). “U ndërtua dhe u pikturua ky narteks hyjnor me kontributin dhe shpenzimet e arkondit shumëfisnik, zotit Joan, në kohën kur ishte igumen zoti Parthen, viti 7167 (=1659)”. 

 

Ikonostasi ndahej në tri zona, më e ulëta prej të cilave mbarte panele të lugëta në trajtë trëndafili, të brendashkruar në rombe tetëbrinjësh, me anët e sipërme dhe të poshtme në formë harku. Në të katër këndet, panelet dekorative kanë zbukurime floreale. Në zonën e dytë, shtyllat zbukurohen me elemente bimore, në anët e të cilave formohen bimë kacavjerrëse. 

 

Pjesa e epërme e shtyllave kurorëzohet me pseudokapitele. Në pjesën mbi shtyllat bien në sy guaskat e gdhendura, që rrethojnë një lule në qendrën e tyre dhe mbështeten në korniza të skalitura në trajtë bime kacavjerrëse me lule në qendër. Në panelet e lugëta të ikonostasit janë pikturuar profetët Isaia, Abakumi, Danieli, Moisiu, Davidi, Solomoni, Jezekieli dhe Jeremia. Pesë nga profetët mbajnë në duar rrotulla të shkruara me tekste, që lidhen me Shën Mërinë, ndërsa tre të tjerët me Krishtin. Pjesë nga brezi i sipërm i ikonostasit aktualisht janë në ruajtje në Muzeun Historik Kombëtar. Mungon vetëm një pjesë, ajo ku janë ikonizuar profetët Solomon dhe Jezekiel. 

 

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë. Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona: Krishtit Pandokrator, me nr. inventari 5948 dhe përmasa 49x77 cm. Në ikonë është ky mbishkrim: Δέησις Κονσταντήνου ίερομονάχου τού καθυγουμένου – α ψ π δ. “Lutje e igumen jeromonak Kostandinit, 1784”. Joan Pagëzori, me nr. inventari 6151 dhe përmasa 123x68 cm. Mbi ikonë është shkruar: Ετους Ζ Ρ Λ Α (7131=1623) Απριλίου Α. “Viti 7131 (=1623), prill 1”. 

 

Manastiri ka një shpellë në një vend të rrezikshëm, brenda të cilës ndodhej një kishëz e vjetër. Ka marrë këtë emër sepse në shpellën, që gjendet në shkëmb është zbuluar një ikonë mrekullibërëse e Shën Marisë. Ikona e Shën Mërisë identifikohet me nr. inventari 5870 dhe ka përmasat 111x69 cm. Mbi mbulesën prej argjendi të ikonës së Shën Mërisë është shkruar: + Η παρουσα άγια ηκονα Σπηλεοτις(σ)α εβρησκομενη σηνδρομη τε πατερες ηγουμενεβουντας / Ναθαναηλ κε Γληγοριος κε Κοσταντηνος η τημη(οι) αρχοντες ασηνδρομησαν την γοχε / ριαν (=χορηγίαν) Κηρ Κοτζο κε Κηρ Κηριτζυ Σηκριατινη επι χηρος Θεοδορου Ληνοτοπητι 1765 ηουλη 10. “Kjo ikonë e shenjtë Spileotisa që gjendet në Spile është bërë me kontributin e etërve, igumenë, Nathanailit dhe Grigorit dhe Kostandinit, të arkondëve të nderuar, zoti Koço dhe zoti Qirici Sikriatas. Me dorën e Theodhor Linotopasit. 1765, korrik 10”. 

 

Në një ikonë të Krishtit, e cila ka qenë në fronin dhespotik është shkruar: Ηγουμενεύον Κωνσταντήνου ήερομονάχου. Δή έξόδου Σεραφήμ ίερομο / νάχου Κηρκηρέων. Εν έτη 1791 Ηουνήου 18. “Në kohën e igumenit, jeromonak Kostandinit. Me shpenzimet e jeromonak Serafin Korfjatit. Në vitin 1791 qershor 18”. Mbi ikonën e Krishtit gjendet edhe sinjatura Ο Γλυκός Ιησούς. “Jisui i ëmbël”. Aktualisht, ikona gjendet në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë me nr. inventari 5885 dhe ka përmasa 60x93 cm.

 

Me interes është një ikonë me shumë shenjtorë, ku është shkruar: Τόν δούλον τού Θεού Δημητρίου Ντέντου Δωξατηνός Βασιλείου Τζάνε Ναγόπουλη της 1828. “Të shërbëtorëve të perëndisë, Dhimitër Dedes nga Dhoksati, Vasil Canes nga Stegopulli, më 1828”. Ikona identifikohet me nr. inventari 5555. Ndër ikonat e vogla që vendosen në pjesën e sipërme të ikonostasit të kishës, gjatë punës kërkimore në fondet e Muzeut kemi evidentua disa ikona. 

 

Rreth potirit të kishës është shkruar: Μνηησθητι Κ(ύρι)ε τ(ής) ψυχ(ής) του δουλου σου γγιονη και τ(ών) γονεων αυτου Σαουλη και Ανθης. “Kujto o Zot shpirtin e shërbëtorit tënd, Gjonit dhe të prindërve të tij, Saulit dhe Anthisë”. Mbi një pllakë guri në murin e kambanerisë është shkruar: 1796 Μαυου 20 του ηγου(μενου) Δ(α)Μ(ιανού). “1796, maj 20. Igumen Damjanoj”. Në kolonën e djathtë në kungë të kishës gjendet një mbishkrim, i cili na bën me dije ditën, kur ka fjetur igumeni i manastirit: Ετος 1769 δεκεμβρίου 28 ήμέρα Κυριακή άναπαύτηκε ό μακαρίτης ό ηγούμενος ό κύρ Ναθαναήλ ίερομόναχος ό Θεός νά τόν άναπαύσι. “Viti 1769, dhjetor 28, ditë e diel, u preh igumeni i ndjerë, zoti Nathanaili, jeromonak. Zoti ta prehë!”. 

 

Në muret e manastirit gjendet këto shënime rreth klerikëve që kanë shërbyer në manastir: 1799 Παπαθανασι απο Σκορηαδες ευημεριος. Παπα Ανδονηος (ε)φημερευοντας εις κερον ετους 1800. Σεπτεβριου 14 απο χοριον Πολιτζανι. 1819 Παπαθανασις απο πολιτζανι εφημεριος της αγιας μονις του Σπηλεου 1821 Μαηος 19. Θημισιν εγο ο Μοσχος του Κυριτζη, Μουτζια απο Πολιτζανη. “1799 Papa Thanasi, famullitar nga Skoreja; Papa Andoni, famullitar në vitin 1800; 1819 Papa Thanasi nga Poliçani, famullitar i manastirit të hirshëm të Spilesë; 1821 maj 19. Për kujtim, unë Mosku, biri i Qirixhiut, Muçja nga Poliçani”. Mbi një pllakë të murosur në murin e kishës është shkruar: 1817 ηγουμενος ανθιμος “1817 Igumen Anthimi”. Në vitet 1891-1892, në kohën kur ka qenë igumen Dionisi I, manastiri ka pasur një bibliotekë të pasur. 

 

Manastiri i Spilesë është preferuar për grumbullimet e banorëve, të cilët në drejtimin e igumenit diskutonin për çështjet që i shqetësonin. Sipas një fermani sulltanor, i cili daton më 1288 (sipas kalendarit islam), manastiri i Spilesë çdo vit, në muajin mars i paguante fshatit Saraqinishtë 10.000 aspra. Kjo gjë bëhej, sepse saraqinishnjotët i kishin kaluar tokat në pronësi të manastirit, për të mos paguar të dhjetën dhe manastiri u kthente të ardhurat çdo vit. Fermani sulltanor i përjashtonte tokat e manastirit nga taksat. Manastiri ka pasur edhe ullishta në Shën Vasi dhe prej andej vinin rreth 70 okë vaj ulliri në vit. Në vitin 1945, këshilli i manastirit përbëhej nga Lame Cani, (administrator), Mihal Sinani, (sekretar), Zaho Boga, (arkëtar), Gole Dhiamandi, (anëtar) dhe Risto Boga, (anëtar). Manastiri i Spilesë në vitin 1970 është shpallur monument kulture.

 

DHJOZMA(Mentha spp.)

nga : Koço MOSKO

Boston, Ma - SHBA

 Më kujtohet se ….

Në kopshtet me ujë të fshatrave tona, kryesisht në ledhet e tyre, ose aty te hyrja, tek shtegu i kopshtit, rritesh një bimë që e quanim dhjozmë ose dhjozmovoll. Në vështrim të parë, sikur nuk kujdesej njeri për këtë bimë, por rritesh vetë. Në fakt qe krejt e kundërta, kopshtarët kujdeseshin që këtë bimë ta kishin patjetër në kopshtet e tyre, sepse për ta ishte një bime barishtore shumë e rëndësishme dhe e domosdoshme, e gjente një përdorim të gjerë në gatimet e ndryshme të shumllojëshme në kuzhinën tradicjonale shqiptare. E freskët përdorej si ushqim. Shpesh kultivohej si lule edhe në vazo lulesh e vendosej ne oborret, dritaret ose çardakët. Është një bimë aromatike dehëse e këndshme, me shije qetësuese të mentolit, mentes. Dhjozma është barishte shumvjeçare që përhapet në mënyrë agresive në teritore të reja, po të mos marrësh masa e ta ndalosh. Përhapet 10,2 cm. në muaj, por edhe më shumë.  Nganjëherë për arat e mbjella konsiderohet si bar i keq e kërkon shumë punë për ta luftuar. Bagëtitë nuk e hanë. 

 

Nënat, gjyshet tona i kushtonin një rëndësi të veçantë kësaj erëze.  Nuk dihet sa i lashtë është kultivimi dhe përdorimi i saj në trevat tona, sepse dhjozma e ka origjinën në Mesdhe.  Së bashku me borzilokun, sherebelin, rigonin, etj trdicjonalisht të parët tanë e kanë përdorur për qëllime kulinare, mjekësore e zbukurimi.  

 

Gatimet me dhjozmë marrin nje shije të veçantë. Në kuzhinat tona dhjozma si erëz ka përdorim të gjerë e të lashtë.  E freskët përdoret si ushqim, e përzier me lakra të egra, bëhen sallata, ose në gatime të ndryshme të saçit si: lakrorët, byrekët dhe qollopitat e ndryshme.   Në këto rraste këputej direkt nga kopshti, në pranverë, para lulëzimit.  Si erëz dhe për të përgatitur çajra  mjekësore përdorej e thatë.. Këputesh degë, thahej në hije, shkoqesh bëhej fletë –fletë  e ruhej në vende të thata. Erëz përdoret: për qofte, pashaqofte, gatimet e ndryshme me perime, tavë me oriz, birjan, përgatitjen e papares, japrakut(serma), arapash, petullat, përsheshin e gjelit të detit, gatimet me të brendëshmet e bagëtive., etj. 

 

Për qëllime mjekësore përdorej e thatë në forme çajrash, lengje dhe pelte ose salcëra. Tradicjonalisht  sipas M. Demirit dhe P. Kokalarit[1] në Shqipëri lëngu i përfituar nga zierja e gjetheve është përdorur prej shumë kohësh: kundër diaresë dhe shqetësimeve  të stomakut, qetësimin e sistemit nervor, kundra astmës, si dezinfektues dhe qetësues kundra majasellit, sëmundjeve të mëlçisë, verdhezës e largimin e gazrave, për të ndihmuar tretjen e ushqimit, heqjes së barkut, marrjes së mendëve. Si çaj nuk duhet të tepërohet e të përdoret shumë, deri në 1-2 filxhan kafeje.  Shpesh disa, një gjethe dhjozme e përtypin dhe e mbanin në gojë. Kjo shërbente për të përmirësuar higjenën e gojës dhe për të zbardhur dhëmbët. 

 

Përgatitja tradicionale e çait të dhjozmës sipas P. Kokalarit etj. 

Një lugë supe me dhjozme të thatë(M. piperata) zhytet ne dy gota ujë të valuar (300 gr.) Ena mbulohet me kapak dhe lihet për tu ftohur për 5-10 minuta. Duke e tundur here pas here çaji kullohet, ëmbëlsohet sipas deshirës me sheqer ose me mjaltë dhe pihet. 

 

Në fshatrat tona të krahinës së Lunxhërisë, por dhe në fshatrat përreth, ndoshta edhe me gjerë, nuk kishte një kopësht, oborr, çardak apo dritare pa një bimë dhjozme të kultivuar. Përse i kishte tërhequr kaq shumë kjo bimë misterjoze këta banorë që në kohëra që s’mbahen mend!? Le ta shohim!  

  

M. piperata                                                                  M. arvensis

Llojet e dhjozmave
 Sot në botë janë mbi 60 lloje dhjozmash, nga këto 15 lloje janë hibride, me shije e veti të veçanta të cilat ndodhen të kultivuara, si barëra të këqia nëpër ara ose si bimë të egra. Në Shqipëri janë veçuar kryesish këto lloje : 

 

1. Mendra e pulegë e egër( M. pulglum L.) Ritet ne toka djer me lagështirë 

2. Mendra e kultivuar, me kallëz (M. spicata L.) 

3. Mendra erëmirë e kultivuar dhe natyralizuar (M. suavoelens Ehrh.)

4. Mendra gjethevogël(M. microphylla C. Koch.) Rritet anës rrugëve

5.  Mendra gjethegjatë (M. longifolia Huds.) Rritet në vende me ujë.

6.  Nenexhiku (Mentha piperita L) E kultivuar, është hybrid  kryqezimi midis M. aqustika dhe M. pulegim

7. Mendra e ujit(Mentha aquatica L.) 

8. Mendra e arave (Mentha arvensis L)

9. Mendra e kuqe(M. didyma)

10. Medra e blertë(M. viridis L.)

11. Medra kaçurele(M. crispa L.) etj. 

 

Ne Evropë e Shqipëri sipas disa të dhënave janë rreth 25 lloje dhjozmash  e më shumë. Duhen kryer studime për të evidentuar e veçuar specifikat dobiprurëse të tyre. Midis tyre ka dhe që mund te jenë dëmprurëse.

 

Disa veti dobiprurëse

 

Të gjitha llojet e dhjozmave janë bimë mjaltëse shumë të mira. Ka të dhëna se një lule e saj gjat 24 orëve jep 0,42 mg. nektar.[2]  Mjalti i dhjozmës është i një cilësie të mirë. Ka një aromë të vçantë, nuance menteje, sipas llojeve të dhjozmës. Mesatarisht i ëmbël e kristalizohet lehtësisht.  Dhjozma në kopshtin tuaj ka dhe funksone të tjera të dobishme. Nuk duhet të ketë kopësht ku mos të jetë mbjellë pak dhjozmë. Si bimë barishtore mjaltëse e mirë tërheq, ose është antraktante edhe për shumë insekte të tjera polenizuese e dobiprurëse që ndihmojnë dukshëm në polenizimin e bimeve të tjera. Njëkohësisht është dhe një bimë repelente, frikësuese për shume vizitorë të padëshiruar në kopësht, siç janë disa insekte dëmtuese të bimëve.   Është me të vërtetë nje barishte shumvjeçare magjike  dhe nuk kërkon të investosh shumë punë.  Pra mund të themi me bindje se dhjozma ndikon në krijimin e një ekosistemi të dobishëm në kopështije. 

 

Dhjozma ka një aromë të veçantë që shumica e njerëzve e pëlqejnë, por disa kafshë dhe insekte nuk e pëlqejnë këtë erë e largohen. Shërben për to si repelente, frikësuese. Era e dhjozmës bën që të largohen: mushkonjat, milingonat, minjtë, drerët, merimangat, buburrecat, krymbat e lakrës, morrat e bimëve, çimkat, hundëgjatët, krahëbardhat, etj. Dhjozma për këtë qëllim mund të jetë një bimë e mirë shoqëruese për panxharin, brokolin, lakrën e Brukselit, lulelakrën, patëllxhanin, domaten, lakër jeshile, kohlrabi dhe sallatat marule, etj.  
Kujdes! Duhet të shmangni mbjelljen e dhjozmës afër majdanozit ose kamomilit.

 

Nëse dëshironi të parandaloni mushkonjat pa spërkatje kimike, për nje përdorim të shpejte, nese keni mundesi merrni një ose dy degëza ose gjethe dhjozme, fërkojeni në lëkurën tuaj të ekspozuar për të larguar mushkonjat. Tjetër, disa gjethe të shtypura i hedhim në një enë me ujë të valuar, i lemë aty për 12 orë. Kullohen në garzë, përzihen në pjesë të barabarte me alkol e fërkojme trupin ose e hedhim në shishe me spraj e përdoret sipas nevojës. 

 

Për të parandaluar përhapjen e milingonave në shtëpi vendosen disa degë dhjozme aty ku miligonat po përpiqen të hyjnë.  Gjithashtu mund që të bëhen spërkatje me vajin esencial të dhjozmës të përzier me ujë në prevazet e dritareve dhe vendet e tjera ku dalin milingonat. Dhjozma e tharë në sirtarë të kuzhinës mund të largojë tenjat dhe buburrecat. Minjtë nuk e duan  erën e mentes. Por nuk mjafton që ata të largohen plotësisht nga shtëpia juaj, prandaj duhen përdorur edhe mjetet e tjera.

 

Nga gjethet e dhjozmës me anë të distilimit me avull sot veçohet vaji dhjozmës, Mund të përdoret: për dhimbje koke, dhimbje muskujsh, dhimbje kyçesh dhe kruajtje. Në aromaterapinë, vaji i dhjozmës promovohet për trajtimin e kollës dhe ftohjes, reduktimin e dhimbjeve, përmirësimin e funksionit mendor dhe reduktimin e stresit. Me dhjozmë përgatitet dhe një lloj salce që përdoret për tu dhenë gatimeve të ndryshme shije të veçantë. 

 

Historia, Origjina dhe Shpërndarja:

Dhjozma  e ka origjinën në rajonet e Mesdheut, është njohur dhe përdorur që nga kohërat më të hershme. Daton té paktën rreth 1500 vjet Para Krishtit. Përdorej si ushqim dhe si bimë medicinale.  Arkeologët kanë zbuluar gjethe të thata dhjozme 3000-vjeçare në dhomat e brendshme të piramidave egjiptiane. Disa varietete, të lloit  si Menta spicata mendohet se u futën në Evropë nga Egjipti Lashtë dhe Toka e Shenjtë. Më pas u shprndanë edhe në Evropën veriore dhe atë qendrore gjat Perandorisë Romake. Nga egjyptianët e lashtë ështe përdorur kryesisht kundra dispepsië, sëmundjeve të stomakut. Hebrenjtë e lashtë mbulonin dyshemetë e sinagogave me dhjozmë në festa të veçanta për shkak të aromës së saj të këndshme dhe qetësuese që shpërndahesh në mjedis.. Dhjozma përmendet edhe në Biblë nga Fariseu. 

 

Në mitet e lashta thuhet se Perendia Hedes kishte një lidhje jashtëmartesore me një nimfë të quajtur Minthe. Kur gruaja e Hedesit, Persofoni  mësoi për pabesinë e burit të saj, ajo nga xhelozia e ktheu Minthën në një bimë të zakonshme, të rritej si një barishte e keqe, vazhdimisht nën këmbë. Hades kur e morri vesh me mundësitë që kishte,  ndryshoi pak mallkimin. Ai i la Minthe të ishte një bar, por i dha një aromë të ëmbël e qetësuese. Në Greqinë e lashtë besohej se bari me erë të fortë kishte fuqi fenomenale. Atletët fërkonin me gjethe pjesë të rudhura ose të mavijosura të lëkurës së trupit, pas larjes për të rritur forcën e tyre. Përdorej edhe në ritet funerale. 

 

Sipas Plinit(PK 23- 79) grekët dhe romakët e përdornin shumë dhjozmën. Ata e  hidhnin  në ujin e banjës dhe parfumet. E përdornin gjithashtu edhe në salca e verëra. Romakët zienin dhjozmën në një çajnik gjatë banketeve si aromatik për tavolinat e tyre për të uruar mirëseardhje të ngrohte mysafirëve. E perdornin gjithashtu për të bërë kurora. Romakët e muarr dhjozmën me vete drejt marshimit te tyre në Evropë dhe Britani. Në shekullin  e tetëmbëdhjetë, dhjozma u bë e njohur në Evropën Perëndimore si një ilaç popullor për të përzierat,  të vjellat e mëngjesit, infeksionet e frymëmarrjes dhe çrregullimet menstruale. Dhjozma u rendit për herë të parë në Farmakopenë e Londrës në 1721. Në kohët moderne ajo shfaqet në Farmakopenë Bimore Britanike si një ilaç për dhimbje barku të zorrëve, gazra, ftohje, të vjella në mëngjes dhe dhimbje menstruale. Me zbulimet e mëdha dhjozma kaptoi oqeanin dhe u perhaps edhe në Kontinetn Amerikan e përfundimisht në të gjithe botën. Në Amerike ishin edhe llojet vendase.  Dhjozma ritet sot kudo, përveç rajoneve të ftohta ku toka qëndron e ngrirë gjatë gjithë vitit. 

 

Kultivimi  

 

Dhjozma sot përdoret më shpesh në farmaceutikë e kozmetikë. Gjithashtu është një nga shijet e erëzat më të njohura që ekzistojnë sot në botë. Përdoret në çdo gjë, nga çamçakëzi te biskotat çokollata, karamelet  dhe ëmbëlsirat e ndryshme, pa përmendur këtu një mori produktesh që nuk janë të destinuara për t'u ngrënë si: kolinosi, sapunët, parfume, medikamente pa recetë dhe shumë të tjera.

 

Mbjellja dhe prodhimi i dhjozmës sot  eshte e destinuar kryesisht për të prodhuar vajin e dhjozmës që ka një përdorim komercial, hyn në shumë produkte të industrisë ushqimore, farmaceutike, etj. Sot në botë mbillen rreth 67 mijë hektar. Në strukturën e mbjelljeve vendin kryesor e zë dhjozma japoneze(Mentha arvensis var, piperassens). Prodhohet gjithësej për një vit rreth 24 mije ton vaj të dhjozmës. Prodhuesit kryesorë jane: SHBA-të, India, Kina, Brazil e Franca.  Në Shtetet e Bashkuara prodhohen rreth 70 përqind të prodhimit botëror të dhjozmës, mbillen rreth 22. 300 ha. (viti 2017) . Kultivimi i saj është i përqëndruar kryesisht në shtetet veriperëndimore në: Oregon, Uashington dhe Idaho. 

 

Vjelja dhe rendimenti: Preferohet që të korret në fazën e fillimit të lulëzimit. Nëse gjethet e poshtëme të bimëve zverdhen dhe fillojnë të bien, korrja mund të bëhet më herët. Mund të merren dy korrje në vit, e para në qershor dhe e dyta në shtator. Rendimenti i kulturës është 100-125 kv/ha barishte të freskëta, në një kosë,  që përmban 0,4 deri në 0,75% vaj. Dhjozma e kultivuar mirë mund të japë një rendiment të lartë, 480 kv/ha njomishte të freskët në dy korrje. Rendimenti  mesatar i dhjozmës është 200-250 kv/ha. 

 

Një ngastër me dhjozmë në SHBA

Etimologji

Dhjozma në Shqipëri ka shume emëra dialektorë sipas krahinave. Më të zakonëshmet janë: Dhjozmë, Mendrë, Nenexhik dhe Mente. Në fjalorin e gjuhës shqipe thuhet Nenexhik, por dhe Dhjozmë e Mendër e butë. Këta emra pak ngjasojnë me emërat që përdoren për këtë barishte shumvjeçare në lindje apo dhe në perëndim.   Unë në shkrimin tim e kam quajtur me emërin dhjozmë, që i thonë në anët tona.  Dhjozmos (δυόσμος) i thonë edhe në gjuhën greke. Por kam përshtypje se Dhjozmos i thonë në Greqinë e Veriut, që është e trazuar me shqiptarë e grekë. Në gjuhën greke përdoret edhe fjala Menta (μέντα) gjithashtu kjo fjale “Mente” përdoret edhe në gjuhën shqipe. Për etimologjinë e këtyre fjalëve nuk kemi studime dhe nuk kam ndonjë mendim.  Por ka të dhëna interesante e te sigurta jo vetëm  nga stjuduesit bimorë, por dhe gjuhëtarë që origjina e fjalës "Mentha"  në gjuhen greke dhe atë latine rrjedh nga  gjuha shqipe të vjetër, ose pellazgjishtja.

 

Studjuesit thonë se fjala Mentha(Mint) rrjedh nga latinishtja e transmetuar kjo fjalë nga gjuha greke Mintha “μίνθα”, μίνθη, (minthē) ose μίντη (mintē) që do të thotë "mente. Gjithashtu mitet e lashta thonë se ishte një nimfë(Minthë), e dashura jashtëmartesore e Hedes, që Perëndeshat Persofoni ose Demetra  nga xhelozia e kthyen në bimë barishtore me të njëjtin emër, Mintë. . Studjuesit konkuldojnë se kjo fjalë rrjedh përfundimisht nga një rrënjë proto-indo-evropiane, gjuhë e zhdukur  ose me origjinë  sanskritisht -mantha, mathana. Shume e besueshme është gjithashtu se fjala “Minthë” të rjedhi edhe nga gjuha Pellazge, si një nga gjuhët më të vjetra në Mesdhe. Studjuesit gjuhësorë shqiptarë mund dhe duhet që ta argumentojnë e të hedhin dritë. 

 

 

Dobitë mjekësore 

Bimët medicinale me përbërjet e tyre kimike gjithmon kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve për shkak të ndikimit të tyre të konsiderueshëm në shëndetin e njeriut. Shkenca së pari studjon për t’i vërtetuar hap pas hapi shkencërisht ato veti që njerëzit kishin zbuluar qysh në kohëra të lashta. Ndër bimët mjekësore, dhjozma(specia Mentha) shfaq veti të shumta të dobishme për shëndetin e njeriut. 

 

Kohët e fundit disa studjues, grup autorësh, në 26 Shkurt 2021 në “National Librari of Medicin - National Center for Biotechnologi  Information”  kanë botuar online një studim të gjatë. Ata kanë sjellë argumenta se: Lloje të ndryshme të dhjozmave karakterizohen nga përmbajtja e një diversiteti të gjerë kimik.  Një sërë përbërjesh kimike që ndodhen në këtë bimë mund të përdoren në farmakologji si: Antioksidant, Antibakterial, Antifugal & kundra kërpudhave njëqelzore(Gjinia Saccharomyces),  Antivirale dhe Antikancer.

Fitokimikatet që rrjedhin nga dhjozma kanë veti antikancerogjen kundër llojeve të ndryshme të kancerit të njeriut si: qafës së mitrës, mushkërive, gjirit dhe shumë të tjerë. Ato kanë veti gjithashtu kundër mbipeshës, antimikrobik, anti-inflamator, antidiabetik dhe efekte kardioprotektive. Këto përbërje kimike që gjënden tek dhjozma kanë  potencialit të lartë antioksidues, i kombinuar me toksicitet të ulët dhe efikasitet të lartë ndaj këtyre sëmundjeve. Le të shohim disa dobi të dhjozmës për shëndetin e njeriut.

 

1. Trajton dispepsinë

Gjethet e dhjozmës ndihmojnë në përmirësimin e sistemit të tretës duke stimuluar enzimat tretëse. Vaji i mentes ka veti antiseptike dhe antibakteriale për të lehtësuar dispepsin, infeksionet e stomakut, etj. Vepron si një ilaç antispazmatik për shkak të pranisë së metanolit.

 

2. Përmirëson çregullimet në sistemin tretës

Çrregullimet e zakonëshme të sistemit të tretjes mund të shkaktojnë dhimbje stomaku, kapsllëk, diarre, fryrje dhe dispepsi. Trajtimi kryesor dhe i rëndësishëm për për këto siptoma është ndryshimi i dietës, por disa studime kanë treguar se vaji i dhjozmës mund të jetë mjaft i dobishëm. Vaji i dhjozmës përmban një përbërës të quajtur mentol, i cili jep efekte relaksuese në muskujt e aparatit tretës.

 

3. Përmirëson aparatin  e frymëmarrjes

Gjethet e dhjozmës rekomandohen për pacientët me astmë, pasi ajo vepron si një relaksues i mirë dhe lehtëson kongjestionin e gjoksit. Konsumimi i përditshëm i gjetheve të mentes mund të japë një efekt qetësues për pacientët astmatikë.

Dhjozma është e njohur gjithashtu për pastrimin e hundës. Mentoli mund ta bëjë frymëmarrjen shumë më të lehtë. Gjithashtu lehtëson irritimin e shkaktuar nga kolla kronike

 

4. Për higjenën e gojës dhe dhëmbëve. 

Nëse keni ngrënë hudhër dhe goja mban eren e saj, përtypni nje gjethe dhjozme për të larguar erën e hudhrës.. Gjethet e dhjozmës mund të ndihmojnë në freskimin e frymëmarrjes tuaj menjëherë për shkak të pranisë së vetive mikrovrasëse.

Ekstrakti i gjetheve të dhjozmës mund të ndihmojë në pastrimin e dhëmbëve. Mentol që përmban pasta e dhëmbëve, shpëlarës goje ose çamçakëz mund të ndalojë rritjen e baktereve në gojë dhe të mbajë zgavrën tuaj orale të pastër.

 

5. Përmirëson veprimtarinë e trurit

Gjethet e mentes janë tonifikuese të trurit. Sipas studimeve të ndryshme, konsumimi i dhjozmës mund të rrisë vigjilencën dhe funksionet njohëse. Gjethet e dhjozmës mund të përmirësojnë kujtesën dhe vigjilencën mendore.

 

6. Rrit imunitetin

Dhjozma është plot me vitamina dhe antioksidantë për të përmirësuar imunitetin tuaj. Këto vitamina me bazë bimore ndihmojnë në mbrojtjen e qelizave tuaja nga dëmtimi. Gjithashtu, gjethet e dhjozmës mund të parandalojnë formimin e tumorit duke frenuar disa enzima.

 

7. Kundra stresit dhe depresionit

Dhjozma është një pjesë përbërëse thelbësore e aromaterapisë. Era e fortë dhe freskuese e saj mund të ndihmojë në mposhtjen e stresit dhe rinovimin e mendjes. Duke thithur aromën e mentes, mendja juaj qetësohet menjëherë.

Mund të shtoni pak dhjozmë në çajin tuaj, të përdorni ekstrakt menteje në avullues ose të bëni një banjë me dhjozmë për lehtësim të menjëhershëm nga stresi dhe depresioni.

 

8. Kundra dhimbjeve gjatë ushqyerjes të fëmijëve me gji

Nënat që ushqejnë me gji fëmijët zakonisht përjetojnë dhimbje të thithkave, të cilat mund ta bëjnë ushqyerjen me gji të dhimbshme dhe të vështirë. Provat zbuluan se përdorimi i vajit esencial të mentes është i vlefshëm në lehtësimin e dhimbjeve dhe shëron dhimbjet në thithkat e plasaritura.

 

9. Ndihmon në humbjen e peshës

Gjethet e dhjozmës luajnë një rol thelbësor në humbjen e peshës në mënyrë të shëndetshme. Ato nxisin tretjen dhe metabolizmin për të ndihmuar në humbjen e peshës. Çaji i mentes është një pije e shkëlqyer freskuese pa kalori për të nxitur humbjen e peshës.

 

10. Përkujdesje lëkure

Dhjozma është një ilaç i lashtë për trajtimin e problemeve të lëkurës si puçrrat dhe shenjat e ndryshme. Vetitë e fuqishme antibakteriale, antifungale dhe anti-inflamatore të gjetheve të mentes janë efektive në trajtimin e akneve dhe ul inflamacionin dhe skuqjen që lidhen me shpërthimet e akneve.

Gjethet e dhjozmës përmbajnë acid salicilik të lartë dhe vitaminë A e cila kontrollon sekretimin e vajit të sebumit në lëkurë dhe ndihmon në kurimin e akneve. Ekstrakti i gjetheve të dhjozmës është i dobishëm për trajtimin dhe parandalimin e akneve. Përmbajtja në to e mentolit dhe antioksidantëve natyralë shërbejnë si pastrues, tonik, astringent dhe hidratues i mrekullueshëm për lëkurën. Gjethet e dhjozmës tonifikojnë dhe zbutin lëkurën e thatë dhe të kruajturat.

 

11. Flokë të shëndetshëm

Ekstrakti i gjetheve të dhjozmës është një burim i shkëlqyer i karotinës dhe antioksidantëve që nxit rritjen e flokëve dhe parandalon rënien e tyre. Vetitë e fuqishme antimikrobike dhe antifungale të gjetheve të mentes përdoren për të larguar zbokthin, morrat e kokës, etj. Mund të aplikoni pastën e gjetheve të mentes të përzier me lëng limoni në skalpin e flokëve dhe ta lini të qëndrojë për 30-40 minuta dhe t'i shpëlani flokët mirë.

 

12. Ndihmoni për të lehtësuar sëmundjen e mëngjesit

Dhjozma është një ilaç i shkëlqyer për të trajtuar të përzierat. Është gjithashtu efektiv për trajtimin e të përzierave që ndodhin në të vjellat e mëngjesit.

 

13. Ndihmon në lehtësimin e alergjive

Studimet e fundit të kryera në vitin 2019 kanë vërtetuar se dhjozma përmban 53 përbërës të veçantë që kanë veti anti-alergjike. Kjo do të thotë se konsumimi i dhjozmës mund të ndihmojë në një farë mase në trajtimin e llojeve të ndryshme të alergjive.

 

14. Me përmbajtje të lartë ushqyese

Faktet ushqyese të dhjozmës thonë se ajo mund të sigurojë gjithashtu një dozë të shëndetshme të ushqyerjes së ekuilibruar. Dy lugë dhjozme:  përmbajnë 0,4 gram proteina, 0,9 gram karbohidrate, 0,8 gram fibra dietike, 1,5 mg vitaminë C, 22,4 mg kalcium, 6,8 mg fosfor dhe 51,5 mg kalium, etj. 

 

Efektet anësore  
Kujdes: Gjethet e dhjozmës janë përgjithësisht të sigurta për konsum, megjithatë personat me refluks gastroezofageal, urthi, duhet ta minimizojnë konsumin pasi mund të shkaktojë acarim të stomakut. Vaji i mentolit nuk rekomandohet tek fëmijët për t'u përdorur lokalisht pasi mund të shkaktojë vështirësi në frymëmarrje.

Informacionet që përfshihen në blogun “Bota Bujqësore” janë vetëm për qëllime didaktike njohëse dhe edukative.  Nuk kanë për qëllim të zëvendësojnë shërbimin dhe trajtimin mjekësore nga profesionistë të kujdesit shëndetësor

 

 

Veçoritë biologjike, botanike dhe agroteknike

Dhjozma hyn në familjen Buzore. Latinisht, Lamiaceae ose Labiatae. Bimët e kësaj familje kryesisht janë bimë shumëvjeçare: barishtore, shkure dhe rrallë si bimë kacavjerëse.  Rriten spontanisht në natyrë, të kultivuara dhe si bimë dekorative. Familja përbëhet nga 236 gjini dhe 7200 specie. Kjo familje përmbledh shumë bimë aromatike të njohura dhe me vlera të larta mjekësore si: Dhjozma(Mentha, 60 specie ),  Sherebela (Salvia, me 900 specie), Çai i malit(Sideritis, 300 specie),  Borziloku(Ocimum. ( 160 specie), Rigoni( Origonum, 50 specie), Rozmarina(Rosmarinus, 20 specie), Hithra(Urtica, 100 specie), Trumëza(Satureja60 specie), Barbletja( Melisa, 30 specie e), etj.  

 

Lulet e dhjozmës janë simetrike dypalëshe me ngjyra te ndezuara, Të pasura me nektar. Lulet zakonisht janë të grupuara në majë në formë kalliri. Shumica e specieve në familjen Metha kanë lule biseksuale, që përmbajnë organin femëror, pistilin dhe atë mashkullore thekët. Lulëzon nga korriku në shtator. Frutat janë si arra të vogla me një farë. Shumica e specieve kanë gjethe të vendosura në mënyrë të kundërt, zakonisht me katër anë në seksion kryq. Gjethet janë elipsoidale me ngjyrë të gjelbërt. Në anën e poshtëme rreth nervit kryesor kanë qime. Kërcelli i drejtë harrin lartësinë 30-60 cm.

 

Lloje e ndryshme të dhjozmave rriten në të gjithë botën, me përjashtim  të rajoneve shumë të ftohta, ku toka qëndron e ngrirë gjatë gjithë vitit. Pëlqen toka me lagështi dhe pak hije, gjatë pjesës më të nxehtë të ditës, në klimë të nxehtë. Nëse nevojat për lagështi nuk i plotësohen, ajo do të thahet dhe përsëri nga rrënjët do të riprodhohet kur kushtet bëhen të favorshme. Dhjozma përhapet në mënyrë agresive dhe mund të bëhet dëmtuese në disa kopshte.  Prandaj gjat mbjelljes në kopshte mund të bëhet brenda një kornize që të mos ketë mundësi të përhapet.

 

Kërkon toka mesatarisht të pasura të pershkueshme, ajri të mos jetë i thatë, të ketë lagështi normale. Në kopshte dhe vazo lulesh shumezimi i saj bëhet né ményrë vegjetative me copa bimesh me gjithe rrënjë, por mund té kultivohet edhe me fidana për sipërfaqe me të mëdha. Mbjellja béhet në vjeshtë ose heret në pranverë sipas zonave klimaterike. Distanca 30 cm midis rreshtave dhe 20 cm midis bimëve. Kryhen shërbimet agroteknike si shkriférimi i dheut, ujitje, pastrami barërave të këqia etj.

 

---

[1] “Bimët mjekësore në familje” P. Kokalari etj. Tiranë 1980

“Bimet e egra të dobishme e të dëmshme té vendit tone” M. Demiri. Tiranë, 1979

[2] M. Demiri- “Bimët e egra të dobishme të vendit tone” Tiranë, 1979

ÇAJI I MALIT (Sideritis raeseri Bolss& Heldr)

Pirja e çajit të malit është një nga traditat më të mira në vendin tonë. Ai nuk duhet të mungojë asnjë ditë nga shtëpia dhe jeta jonë. Serviret dhe në ditët e ftohta dhe në ditët e nxehta. Në përdorim nuk ka kufi, se nuk ka tanin. Para çajit jeshil që na vjen nga Azia( plotë tanin), qëndron shumë më lart nga vlerat. Aroma dhe cilësitë e tij të përfshijnë në një magji të vërtetë plot emocione. 

nga: Kristo KAURI

Sarandë 

Përshkrimi:

Çaji i malit është bimë barishtore shumëvjeçare me gjelbërim të përjetshëm. Bën pjesë në familjen Lamiaceae, në gjininë Sideritis. Përhapet kryesisht në zonën malore të Shqipërisë jugore dhe Shqipërisë se Mesme. Deri tani njihen mbi 300 lloje, që rriten kryesisht në vendet e Mesdheut. Emri i tij shkencor është Sideritis raeseri. Sideritis, vjen nga fjala greke sidhiros( σιδηρο), që ka kuptimin hekur. Pra është një burim natyror që ka në përbërje të tij shumë hekur. Këtë e dëshmojnë dhe analizat kimike që janë bërë.

 

Sideritis raeseri është kultivari më i zakonshëm i sideritis në Shqipëri, Greqi dhe Republika e Maqedonisë. Hibride të avancuara të tij ekzistojnë dhe në vendin tonë. Ka një system rrënjor të dobët, jo të futur thellë në tokë. Lartësia e bimës arrin 20- 50 cm. Bima është e veshur me pushë të bardhë në të hirtë. Gjethet kanë përmasa 10-60 mm të gjata dhe 6-20 mm të gjera. Ato kanë formë gjatore deri në të ngushta, vezake, të përmbysura, të plota ose me dhëmbëza. Kanë ngjyrë jeshile të hapur në të bardhë. Lulesa është e përbërë nga 5-20 qerthuj të rënë, ku secili ka 6-10 lule të verdha deri në të verdhë të çelur. Lulet janë hermafrodite dhe pllenohen nga insektet dhe bletët. Lulëzon në muajt Qershor-Korrik, në varësi të kushteve klimatike dhe lartësisë nga niveli i detit. Lulëzimi zgjat gati 20-30 ditë. Formimi i farës fillon nga fundi i Korrikut, vazhdon nga Gushti dhe rrallë shkon deri në 15 Shtator. Lulet e tij të thata, të thara në hije, përdoren për prodhimin e çajrave të ndryshme. Lulet përmbajnë vaj esencial dhe lendë tonike.

 

Përhapja :

Çaji i malit rritet në shpatet shkëmbore dhe kullotat në lartësinë mbi 1000 metra mbi nivelin e detit. Parapëlqen shpatet e thata, por të rahura nga dielli. Origjina e çajit të malit është Mesdheu Lindor. Gjëndet me shumicë në Mesdhe, në Europen qëndrore, Azi jugore, në Ballkan, etj. Ai, konsiderohet si specie autoktone dhe endemike e Ballkanit. Shqipëria, Kosova, Greqia, Bullgaria dhe Maqedonia, e kanë përdorur prej shumë kohësh çajin e malit. Kjo është një bimë shumëvjeçare e këndshme, aromatike. Nuk ka shumë pretendime ndaj tokës.

 

Preferon toka shkëmbore, haliqe, me shkëmb gelqëror, ku ai rritet në të çarat e shkëmbënjve. Duron thatësirën, kushtet ekstreme klimatike dhe temperaturat e ulta deri -10 Oc. Uji ,dielli, por sidomos mjedisi i pastër, janë elementet kryesor për të patur një çaj cilësor dhe plot aromë.

 

Shumëzimi :

Të gjitha llojet shumëzohen me dy mënyra, me farë dhe me llastarë. 

Kur e kultivojmë, që të mos bien vlerat dhe cilësia e tij, duhet që mjedisi t’i përafrohet kushteve natyrore ku rritet, në lartësi, përbërja e tokës dhe e shkëmbit amnor.

 

Shumëzimi me farë :

Bimët nga të cilat marrim farën, duhet të jenë të shëndetshëm dhe fara të jetë e pjekur mirë. Lulësat mblidhen, thahen në hije dhe me një goditje të lehtë veçojmë faren . Ky proçes që të kemi rezultate të mira bëhet në drekë. Një gram farë ka rreth 600 fara. Shtatë gram janë të mjaftueshme për të mbjellur një dynim. Realisht duke llogaritur dhe humbjet që pëson fara nga zogjtë, gjallësat e tokës, milingonat, rekomandohen 15 gram/dynim.

 

Kjo sasi fare, mbillët në farishtore në pesë m2 në muajin gusht deri në fillim e tetorit. Fidanet transplatohen kur formojnë 4-6 gjethe.

 

Shumëzimi me ndarje : 

Një bimë çaji pas një përiudhe dy vjeçare jep shumë llastarë, me rënjë në bazë. Me kujdes bejmë ndarjen e tyre dhe e mbjellim .

 

Mbjellja :

Në dhjetëvjeçarin e fundit janë shtuar shumë kërkesat për çaj mali, prandaj lindi nëvoja e kultivimit të tij për të plotësuar këto kërkesa. Kultivimi përmirësoi situaten duke prodhuar dhe kultivarë të rinj. Me sukses është bërë kultivimi i çajit në fshatin Goranxi, në malin e Gjerë dhe në Pustec të Korçes.

Dy janë përiudhat me të favorshëm për mbjellje : Tetor- Nëntor dhe Shkurt- Mars. Për kushtet klimatike të vendit tonë, përiudha me e mirë është vjeshta. Mbjellja bëhet në rreshta, 50-60 cm rreshti nga rreshti dhe 40-50 cm bima nga bima. Pas mbjelljes i vadisim për të pasur rezultate të mira. Me vonë vaditja dhe plehërimët nuk bëhen, që të mos prishim cilësinë e çajit.

 

Mbas vitit të dytë të mbjelljes deri tek viti i pestë, prodhimi rritet dhe është i mire, pas vitit të pestë prodhimi bie. Pas vitit të shtatë dhe të tetë nuk rekomandohet të trajtohet, nuk ka leverdi ekonomike të menaxhohet çaji i kultivuar.

 

Grumbullimi:

Ka vite qe grumbullimi nuk disiplinohet, nuk kontrollohet. Kjo u është lënë në dorë individëve dhe subjektëve që nuk zbatojnë asnjë standart, për rrjedhojë e kanë dëmtuar dhe shkatërruar rendë. Çaji aktualisht është përfshirë në Librin e Kuq, si specie shumë e rrezikuar.

Grumbullimi bëhet në muajin korrik ku lulet kanë lulëzuar plotësisht. Me mjete të mprehta pritet gjithë lulësa dhe një pjesë deri 5cm poshtë saj. Nuk duhet të priten bimët që kanë lulëzuar me shumë seç duhet. Gjatë prerjes duhet të lihet 1/3 e bimës pa u korrur, që të sigurohet vazhdimësia. Grumbullimi ne të njejtin vend duhet lejuar vetëm pas dy vjetësh. Në vendet ku bima është e rrallë nuk duhet lëjuar grumbullimi.

Kjo masë vegjetative thahet në hije, në vende të ruajtura mirë , qe të ruajnë ngjyren jeshile në të verdhë. Mund t’i përgatisim dhe në tufa, duke lidhur 25- 30 kërcenj të vegjel. Këto varën në një mjedis të thatë me kokë poshtë. Tharrja në diell bën që çaji të mari një ngjyrë të shpëlarë dhe humbet vlerat e tij. 

 

Historia dhe traditat :

Në Greqi, në Egjypt, Perandorinë Romake..njihet që nga lashtësia. Ai citohet për vlerat e tij, për efektet kurative nga Theofrasti ( 372-287 p.k) , nga Dioskuridi ( 10 P.e.s ), nga Plinio Plaku, Galinu. ..etj.

P. Genadio shkruante, se emrin Sideritis ja dha Dioskurides, për vetitë që kishte bima e çajit për të sheruar plagët e shkaktuara nga hekuri(shpata, shigjeta). Nga studjuesit më të rinj, përiudha e Hipokratit, ky mit ra dhe emërtimi Sideritis lidhet me faktin që bima është e pasur me hekur dhe bakër.

Sot, pas gati 3000 vite që u zbulua dhe u njohen vlerat, mbetet mbreti i bimëve mjekësore. Pa kafeinë dhe taninë, ai historikisht ishte miku ynë me i mirë, për të gjitha brezat, për qetësi dhe relaks, për stabilizimin e ankthit në ritmet e jetës.

 

Përdorimët: 

Elementet aktivë përfshijnë diterpenoidin, flavonoidin dhe vajrat esenciale të tij. Hulumtime të rëndësishme të bëra për sideritisin konfirmojnë përdorimin e tij popullor për të parandaluar ftohjet, gripin, dhe alergjitë. Vlerat dhe efektet kurative të tij e bëjnë nga bimët me të rendësishme të Mësdheut.

 

Shumica e këtyre hulumtimeve janë bërë në universitete në Holandë, në Shqipëri, Turqi, Maqedoni, Bullgari dhe Greqi, ku bima është autoktone.

Çaji i Malit ka efektet e favorshme në organët e sipërme të frymëmarrjes, që e bën këtë çaj gjërësisht të përdorueshëm nga shqiptarët, si një pije e përdorur veçanërisht në mot të ftohtë, për rritjen e imunitetit. 

 

Çaji i malit ndihmon tretjen, forcimin e sistemit imunitar, trajton të ftohtin e zakonshëm, gripin dhe viruset e tjera, alergjitë dhe astmën, kongjestionet e sinozitit, si qetësues nervash, madje edhe dhimbjet dhe ankthet e lehta. Shoqërohet me biskota të llojëve të ndryshme, me kek, torta etj. Doza e ekstratëve ndihmon në zgjerimin e enëve të gjakut dhe uljen e presionit ndaj zëmres.

 

Provat moderne kanë treguar, se çaji ndihmon në parandalimin e osteoporozës, ndërsa vetitë e tij anti-oxidante ndihmojnë në parandalimin e kancerit. Çaji me elementet përbërëse që ka do të jetë baza e krijimit të ushqimëve kundër osteoporozës. Pas mbi shtatë vitesh studime dhe eksprimentime, shkencëtari 38 vjeçar gjerman Jens Pahnt, zbuloi se çaji mbron trurin nga dëmtimët dhe lufton sëmundjen e Alzhamerit. Sideritis është i njohur shkencërisht të jetë anti-mikrobial, anti-inflamator, dhe anti-oxidant.

 

Vetitë e çajit gjëjnë përdorim dhe në industrinë e bukurisë, në prodhimin e kremrave kundër plakjes se qelizave, në prodhimin e shampove etj.

Shumë popullore në Shqipëri, kjo bimë është përdorur si një barishte, ose për përgatitjen e çajit ,ose për vetitë e saj aromatike në kuzhinat lokale.

 

Disa nga përdorimët:

• Rrit sistemin imunitar dhe lufton infeksionët.

• Ndihmon në parandalimin e sëmundjeve kanceroze.

• Lufton alergjitë dhe ndihmon në lehtësimin e simptomave të astmës.

• Largon aciditetin e stomakut dhe parandalon ulçerat.

• Zbut fytin, largon gëlbazën, qetëson dhimbjen e fytit dhe kollen.

• Lufton viruset, mikrobet, kërpudhat, mykun e grupit candida albicon.

• Lufton radikalet e lira dhe plakjen e qëlizave.

• Ndihmon tretjen dhe largon diarenë.

• Ndihmon në luftimin e simtomave të sklerozës.

• Qetëson sistemin nervor dhe lufton stresin.

• Ndihmon gratë shtatzëna në largimin e të vjellave dhe përzierjes.

• Lufton aneminë(prezenca e Fe).

• Lufton krijimin e gurëve në veshka, krijimin e kataraktit ne sy.

 

Përgatitja e çajit :

Përgatitja e çajit bëhet në këtë mënyrë: Pasi pastrohet, hidhet në ujë të valuar. Mbulohet me kapak dhe si të marrë valë hiqet duke e lënë të mbuluar me kapak, që të mos i dalë aroma deri në momentin e servirjes. Kur serviret mund t’i hidhet mjaltë dhe limon dhe jo sheqer. 

 

Pirja e çajit është një nga traditat me të përhapura në vendin tonë. Ai përdorët si caj, si ilaç, por në çdo shtëpi është e pamundur që të mos shijosh bukën e thekur me djath dhe çaj mali të nxehtë.

 

Të huajt, në vendin e tyre nuk i njohin mirë vlerat, por kur vijnë në vendin tonë, ata mbetën të mahnitur nga kura qe i bëhet shpirtit dhe trupit me çaj të ngrohtë mali. Aroma dhe cilësitë e tij të përfshijnë në një magji të vërtetë, të ngjall nostalgji, ndjesi dhe emocione.

 

Çaji i malit nuk duhet të mungojë asnjë ditë nga shtëpia dhe jeta e jonë. Ai duhet të serviret dhe në ditet e nxehta dhe në ditet e ftohta. Në servirjen e tij nuk ka kufi, se nuk ka taninë. Para çajit jeshil që vjen nga Kina, Azia, India, çaji i malit qëndron shumë lart. Çaji jeshil është plot kafeinë, taninë, mund ta cilesojmë një bimë e vogël toksike.

 

Përgatitja e çajit të malit nga bima e freskët kërkon përdorimin e luleve, kërcenjve dhe gjetheve të plota të të gjithë bimës. Llogariten dy degëza mesatare për një gotë deri 100 ml. Ju i hidhni ato në ujë të nxehtë , duke mundësuar zierjen e lëngut për 5 deri në 10 minuta. Ena mbahet e mbuluar me kapak që të mos largohet aroma. Shija e këtij çaji është e mirë, por nëse përdorni lulet, do të ndjeni edhe aromën e tyre. Këtij çaji mund t’i shtoni mjaltë, qumësht ose limon sipas dëshirës.

 

Peter Furth, një ekspert amerikan i bimëve mjekësore shpjegon, se çaji ynë është tipar dallues , tradicional i Shqipërisë. Kjo, falë mikro-klimës së vendit që i jep çajit, një cilësi unike , superiore në krahasim me vendet e tjera..

 

Peter Furth shkruan, se në Amerikën e Veriut, çaji shqiptar i malit është më i kërkuari nga të gjithë çajrat e bimëve të tjera të varietetit Sideritis.

 

 

Literatura që u konsultuam :

Mustafa Demiri “Flora ekskursioniste e Shqipërisë” botim 1983.

Kolë Paparisto “Flora e Shqipërisë” Botim i Akademisë se 

Shkencave viti 1988.(Grup autoresh)

“FLORA “ Enciklopedia Shqiptare, Greke, Italiane.