(Pjesë nga libri “Mbi
thinja fryn erë”)
Nga: Rozi THEOHARI
Boston, Massachusetts - SHBA
 |
| Rozi Theohari |
Me Kiço Çekun, tim vëlla, takohemi
vetëm disa herë në vit sepse tani ai banon në qytetin Daitona, në Florida. Herën
e fundit kur erdhi në Lynn, Mass, i nxirë nga dielli e tërë energji, më
tregonte me pasion për bimët e reja dhe lulet që kultivonte në bahçen e madhe
të shtëpisë. Me profesion agronom dhe si punonjës shkencor që ka qenë, ai
vazhdon edhe këtu në Amerikë eksperimentet e tij, e vetmja kënaqësi që mi ka
mbetur nga jeta.
…Ulur të dy në ballkon pimë kafe e
sodisim lëvizjen e ngadaltë e të papushuar të valëve të bardha të oqeanit. Im
vëlla nuk flet, por unë e di ku rreh mendja e tij:…aty ku kemi lindur e ku kemi
kaluar fëmijërinë; në fshatin e bukur malor të Dardhës, që ngrihet mbi një
kodër të ëmbël, rrethuar me kurora malesh të pyllëzuara me drurë ahu, pishë e
bredhi, mbushur plot me burime që gurgullojnë ditë e natë e që mbajnë në gjirin
e tyre livadhe të bukura polifite me florën më aromatike të botës, që nga
tërfili, loljumi e festuka.
Duke
u ngjitur më lart, nga Morava në Gramoz, lulëzon çaji i malit, që është bimë karakteristike
vetëm e Shqipërisë. Dhe mes këtij amfiteatri gjelbërimi qëndron fshati ynë që i
përngjan një vazoje gjigante me lule, sidomos në pranverë, kur çelin kumbullat
dhe shtëpitë mbulohen me lulet e bardha. Por fshatin tonë e kanë zbukuruar e
kulturuar edhe të parët tanë, të cilët nuk kanë duruar robërinë osmane e kanë
marrë rrugët e kurbetit, sidomos në Amerikë, nga kanë sjellë qytetërimin. Organizimi
i piknikëve, i mbrëmjeve të vallëzimit dhe i grupit teatral e ka origjinën qysh
në fillim të shekullit të kaluar. Dardhari e ka dashur shumë natyrën e i ka
kënduar asaj në çdo stinë:
“Arriti
pranvera me lule e blerim,
Me
ngjyra, aroma, me këngë e gëzim,
O
djema, vraponi se koha kalon,
Dëfreni,
këndoni, njeri s’ju ndalon…
Kjo këngë këndohej në ditën e parë
të muajit maj kur dardharët organizonin piknikun tradicional në korijen e ahut
përballë fshatit. Djelmoshat me kitara, midis tyre edhe im vëlla, shoqëronin
këngëtarët, këndonin edhe vetë dhe oshëtima e pyllit arrinte deri në Moravë. Mbas
këngëve e valleve, kur ktheheshin në shtëpi, të gjithë mbanin në dorë degëza të
vogla ahu me gjethe të posaçelura të cilat i varnin mbi traun e portës së
jashtme, si ogur për mbarësinë e stinëve. Rritur në këtë mjedis të mrekullueshëm natyror e shoqëror, në
shpirtin e tim vëllai u brumos dashuria për bujkun e për florën e pasur të
mbarë vendit së cilës, nëpërmjet profesionit, ai i kushtoi gjithë aktivitetin
jetësor.
PASIONI
PER FLOREN
Kiçoja
i përket atij brezi agronomësh të përkushtuar, heronj të fushave e të kodrave,
që ua shndërruan pamjen e i kthyen në kopshte e parcela të gjelbëruara, këtyre
punonjësve duarartë që nuk u është vlerësuar si duhet puna, mundi e djersa. Trupi
i gjatë e tërë muskuj i tim vëllai ishte mësuar e praktikuar me punën e palodhur
fushave me diell e kodrave me bar e lule. Kur ai ishte emëruar agronom në
kooperativën bujqësore të Bilajt, në rrethin e Krujës, gjatë fushatës së
korrjes merrte pjesë vetë në korrjen e grurit me drapër, krahas kooperativistë
ve. Kur korrte ai “vraponte” me draprin që e përdorte me mjeshtëri, duke lënë
prapa edhe ata më të shpejtit. Duke “u shkrirë me masën,” siç ishte atëherë
parulla, Kiçoja fitoi zemrat e fshatarëve, të cilët e quanin bir të tyre. Dhe
ai i ndihmonte me ç’të mundej e u gjendej pranë halleve të tyre familjare. Fshatarëve
nuk u vinte mirë kur shikonin agronomin të banonte në një depo në ndërtesën e
rritjes së shpendëve. Por im vëlla nuk u ankua kurrë, madje edhe atëherë kur
ishte emëruar agronom në fshatrat e rrethit të Shkodrës dhe flinte në një
kabinë dërrase, ndërtuar mbi moçalishte, ku jo rrallë, i bënin shoqëri
gjarpërinjtë. Pa u ndarë nga fusha, Kiçoja ishte njëkohësisht bashkëpunëtor
shkencor i Institutit të Kërkimeve Pyjore dhe Bimëve Aromatike në Tiranë. Ai
shkroi e botoi disa dhjetëra broshura dhe libra për kultivimin e bimëve
etero-vajore në Shqipëri, si dhe tekstin e bimëve aromatike për Fakultetin e Pyjeve
në Institutin Bujqësor, ku ka qenë gjashtë vjet pedagog. “Shqipëria - thotë
Kiçoja - bën pjesë në zonën subtropikale të vendeve të Mesdheut. Në gjirin e
maleve, shkrepave, kodrave dhe fushave tona rriten e zhvillohen në mënyrë
natyrale mbi 350 lloje bimësh aromatike, mjekësore të cilat kanë cilesinë “aromatike
aktive” më të lartë në botë dhe përbëjnë kështu një arsenal me vlerë të madhe
për eksportin shqiptar, natyrisht edhe për ekonominë tonë. Por hapja e tokave
të reja, dekada më parë, sidomos në zonat malore, shkatërroi në një përqindje të
madhe këtë florë të pasur të vendit tonë që natyra mezi e kishte kultivuar për
disa mijëra vjet.”
Bir
i Dardhës, që e donte aq shumë natyrën, nuk mund të duronte dot një katastrofë
të tillë natyrore dhe u bë një nga iniciatorët kryesorë për të ekuilibruar këtë
shkatërrim që bënë vetë njerëzit. Nëpërmjet eksperimentimit, Kiçoja, atëherë specialist
në Ministrinë e Bujqësisë, studioi dhe organizoi kultivimin e specieve kryesore
të mbarë vendit, si: çaji i malit, sherbela, rigoni i kuq e i bardhë, kamomili,
salepi e speciet e tjera. U hapën sektorët e kultivimit të këtyre bimëve në
pjesën më të madhe të ekonomive bujqësore, në ndërmarrjet pyjore dhe në
kopshtet e oborret e të gjitha shkollave të fshatrave. Me merakun e mjeshtrit,
Kiçoja nuk ndenji një ditë në zyrë, por i binte kryq e tërthor republikës për
të kontrolluar zonat e mbjella me bimët delikate e gëzohej si fëmijë kur
shikonte se ato u ishin përshtatur mirë kushteve të tokës e të klimës.
Për
të filluan të shkruanin gazetat duke i vënë nofkën “Kiço borziloku”, të cilën e
meritonte plotësisht. Po të të binte rasti të udhëtoje atëherë në rrugën
nacionale Tiranë-Shkodër, do të ndieje nga larg e nga afër aromën dehëse të
borzilokut që vinte nga fushat e kooperativave. Duke shitur borzilok, i cili
kërkohej shumë nga eksporti, rriteshin edhe të ardhurat e kooperativistë ve.
Prandaj, kur Kiçoja shkoi një ditë për inspektim në fshatrat e Zagorisë të
rrethit të Gjirokastrës, fshatarët e pritën me një këngë që ia kishin kushtuar
atij e që e këndonin me ison karakteristike:
…”Oo…që
kur erdhi Kiço Ceku,
Oo…në
fshat na erdhi bollëku…”
“
Më kujtohet si në ëndërr - thotë Kiçoja - kur nisesha për të grumbulluar farën
e bimëve, sidomos në zonat kufitare. Duhej të prisja një javë sa të dilte leja
nga Ministria e PB në Tiranë, pastaj duhej të vija në rrethin përkatës: në
Shkodër, Kukës, Pogradec, Korçë, duke pritur aty edhe një herë në Degën e
punëve të brendshme dhe përfundoja në repartin e rajonit kufitar në fshatin më
të afërm, në kufi.” Në muajin gusht, kur grumbullohej fara e çajit të malit në Gramoz,
në fshatin tonë bëhej festë e madhe, sepse në Dardhe ishte ngritur sektori
shkencor më i madh në Shqipëri, i cili furnizonte gjithë ekonomitë me farën e
çajit të malit, njëkohësisht ishte dhe aktiviteti kryesor i kooperativistë ve,
me të cilin siguronin bukën e përditshme. “Në Nikolicë, - vazhdon Kiçoja, - më
prisnin fshatarë të armatosur dhe më shoqëronin deri në malin e Gramozit. Pasi
kalonim brezin e kufirit, i thurur me tela me gjemba tre seresh dhe tre metra i
lartë, duhej të ecnim edhe tri orë rrugë malore që të arrinim në “Gropën e pelave”
dhe “Çezmën me gozhdë.” I thoshin kështu sepse kishte ujë shumë të ftohtë që
rridhte nga filtrimi i dëborës shekullore, e cila nuk shkrinte asnjëherë në
disa rrëpira të Gramozit. Një hap na ndante nga teli me gjemba dhe bota e lirë.
Për t’u çlodhur, zakonisht ulesha në majë të një guri nga ku dukeshin qartë
teposhtë Gramozit fshatrat kufitare greke, Janoveni e Slimnica. Në spitalin e
Janovenit qe shëruar babai kur ishte i vogël, dhe përsëri djalë i vogël mori
rrugën nëpërmjetë këtyre shkrepave, për të mbërritur në Greqi e që andej, me vapor,
për në Amerikë. Dhe me dukej e pamundur të shpëtonim nga këta tela e pushkë e
të shkonim nje herë të shikonim Amerikën. Ëndërroja se ndoshta një ditë do të
kasha mundësi edhe unë, si babai, të jetoja në këtë vend të madh e të ushtroja
zanatin tim, i lirë. Dhe për çudi, ajo ëndërr që dukej e parealizueshme, erdhi,
por… në një kohë jo të përshtatshme, në një moshë të madhe kur njeriu numëron
ditët në pension…”
UDHA
E MËRGIMIT
Kiçoja u nis nga Shqipëria me gjithë
familjen në shkurt 1992, pa ardhur ende mirë demokracia. Në atë kohë amullie, edhe
biletat e aeroplanit mezi i siguruan, megjithëse kishin pasaportën amerikane në
xhep. Im vëlla jetonte me ëndrrën se “do të shkoj në Amerikë e do të vazhdoj
profesionin!”. Natyrisht, në valixhet e tij kishte vetëm material gjenetik,
duke filluar nga farërat e bimëve të florës sonë spontane si sherbele, çaj mali
etj, e deri tek farërat e perimeve tona shumë të shijshme.
“Ne, që për pesëdhjetë vjet qemë
mbyllur në perden e hekurt, - thotë ai, - ishim të etur të shikonim botën e
lirë, sidomos Amerikën, vendin më të lakmuar në botë. Ne u mahnitëm me të
vërtetë, sepse erdhëm në Boston, në zemrën e Nju Inglandit, qytet me
tradita të lashta në kulturë e në shkencë, që nga universitetet më në zë në
botë të traditës angleze, deri tek Teatri e Opera e Bostonit, me një nga
orkestrat më të shquara në botë e me artistë të mëdhenj që luajnë në të.
Natyrisht, që në fillim qemë të etur të shikonim çdo gjë e të shijonim natyrën
e bukur të Bostonit, pranverën plot hijeshi e lule dhe vjeshtën plot ngjyra
rrëzëllitëse.
Sipas
zakonit, kur vinte një shqiptar nga një vend ish komunist me 1992, bëhej bujë
në diasporën shqiptare, sidomos në Boston. Telefonat nuk pushonin, merrnin të
njohur e bashkëfshatarë , Cesta Kojnari, Nenci Thimo, Katerina Tabaku, Lisa
Stefani etj., të cilët uronin mireseardhjen si dhe donin të dinin çdo gjë për
vendin dhe të afërmit e tyre aty. “Koha kalon pa u kuptuar, - vazhdon im vëlla
- dhe fillon seleksionimi natyral brenda - përbrenda familjes: të rinjtë, që janë
si ai filizi i ri, ambientohen e rrënjëzojnë shpejt në token dhe klimën e re.
Ata fluturuan si veriu, mësuan anglishten, u punësuan, u shkolluan dhe pak nga
pak u amerikanizuan. Kurse unë, pensionist në Shqipëri, në moshën midis 60—dhe 70
vjetëve, një moshë pa të kaluar e pa të ardhme, u përballa me probleme të reja,
të paparashikuara. Unë isha si ajo pema e vjetër me rrënjë të thara, vetëm me
disa qime thithëse sa të më mbanin në jetë. Në moshën time ktheheshin në fshat emigrantët
dardhare që kishin punuar rëndë një jetë të tërë për të mbajtur gjallë shtëpi e
njerëzi, dhe kalonin ditët e pleqërisë pranë familjeve të tyre.”
Fillimisht, Kiçoja u lidh me një
grup të vjetër shqiptaroamerikanë sh, dardharë, moshatarë dhe miq të babait.
Ata mblidheshin ditëve të marta e të premte në një Burger-King kafene në zemër
të Bostonit, rreth një tavoline të madhe, të rrumbullaktë, në qoshe, për t’u
veçuar nga klientët e tjerë. Aty diskutonin për situatën politike në Shqipëri,
e cila posa kishte hyrë në rrugën e demokracisë dhe të gjithë e pyesnin me kureshtje
të posaardhurin e mikun e tyre, mbi çdo lajm që vinte përtej oqeanit. Kur e
shihnin të mërzitur, ata i jepnin kurajë Kiços e i tregonin se si kishin ardhur
të vegjël në Amerikë, rreth viteve tridhjetë, kishin punuar pa orar e pa u
çlodhur, por kishin bërë prokopi e tani rronin rehat me familjet e tyre. Por kënaqësinë
më të madhe Kiçoja e ndiente kur bashkëfshatarë t i flisnin fjalë të mira për
babanë, i cili, i vetmi nga moshatarët e tij, krahas punës, studioi edhe në
shkollë, mësoi violinën me të cilën luante pas orarit të punës në një orkestër
Xhazi simfonik. Zoti Kojnari, megjithëse i moshuar, e shoqëroi Kiçon familjarisht
deri në qytetin e Detroitit për të vënë një buqetë me lule mbi varrin e babait,
në nderim dhe kujtim të tij. Ishte vështirë për tim vëlla të ambientohej në
Amerikë…ai qe ishte mësuar të rrinte mes bimëve, gjatë punës shkencore 30-vjeçare.
Mirëpo grupi i emigrantëve dardhare u mësua me të dhe e mbanin me fjalë të
mira, mbase, dalngadalë do të hynte edhe ai në botën e tyre. Për ta zbavitur,
një ditë zoti Kojnari i tregoi historinë e një devolliu që kishte sjellë babanë
në Amerikë. Xha Estrefi, kështu quhej i ati, sa erdhi në Netik, Mass, te shtëpia
e të birit, ra në krevat i sëmurë e s’e ngriti kokën. Thërriste çdo ditë: “Ç’më
bëre more djalë, më more në qafë, më ndave nga shokët, më ndave nga delet e
mia, më ndave nga ruda ime që më rrinte tërë ditën nëpër këmbë.” (Kjo histori më
kujton shoqen time ukrainase, e cila, kur shkoi në një fshat të Ukrainës të
sillte t’ëmën e moshuar në Amerikë, plaka këmbëngulte të merrte edhe lopën me
vete.) “Po mirë, more baba, - i thoshte devolliu të atit,”- edhe këtu do të
mësohesh…do të të ble një kope me dhen dhe do të shikosh se do të të pëlqejnë
më shumë akoma!” Dhe ashtu bëri. I bleu një kope me dele në një fermë të vogël
aty pranë, ku xha Estrefi u shërbente ditë e natë. Tani, edhe sikur t’i vesh
ekskavatorin, nuk shkulet xha Estrefi nga ferma e tij e vogël … E dhe ti, - I
thoshte zoti Kojnari Kiços, - i ke duart flori, i ke ngjarë babait tënd, do të
gjesh një vend ku të mbjellësh dhe do të mësohesh këtu më mirë se Estrefi. Ti,
një ditë, do të bësh prokopi me këto bimë në Amerikë, mbasi ajo i ble ato me
miliona dollarë nga bota e ti do t’ia prodhosh këtu në vend dhe do të
stërvitesh edhe fëmijët e tu, që të vazhdojnë më tej…”
SFIDA
PËR MOSHËN
Dhe çudia u bë. Forca e vullnetit
dhe kushtet e veçanta të krijuara në familjen tonë, ku fëmijët filluan jetë të
re, nuk e lanë pas as tim vëlla, i cili duhej të bënte diçka të re me zanatin e
tij. Kush nuk luan këmbët, nuk luan dhëmbët. Ai filloi të kërkonte punë disa
muaj me radhë, të gjente një copë vend ku të kishte mundësi të bënte studime
shkencore si ato në atdhe: të fillonte e të ambientonte në kushtet e klimës dhe
të tokës në zonat e ndryshme amerikane, bimët kryesore aromatikomjekë sore për
të cilat kishte nevojë ky vend, si: sherbela, rigoni, çaji i malit, barbaroza,
kamomili etj, si dhe disa varietete perimesh me një shije të veçantë që ka
Shqipëria, si: domatet zemërkau, domatja sanjollas, domatja e rrumbullaktë e Tiranës,
ajo e hershmja etj.; disa erëza, si: majdanozi e selino, të cilat janë më
aromatike se varietetet amerikane.
Me ndihmën dhe ndërmjetësinë e zotit
Kojnari, Kiçoja u njoh me një doktoreshë me origjinë çifute, Marian Rosse, e
cila qe e apasionuar pas kopshtarisë, florikulturës dhe florës së natyrës
spontane të vendeve të Mesdheut, tamam ato që kultivonte im vëlla. Ajo i krijoi
mundësi Kiços që, krahas punës për mirëmbajtjen e kopshtit të saj, të vazhdonte
studimet edhe me bimët e tij eksperimentale. Doktoresha kishte një shtëpi kështjellë
në qytetin e Doverit, në jugperëndim të Bostonit, në mes të një kopshti gjigant
prej rreth pesë hektarësh tokë, në mes të një pylli në zonë kodrinore. Aty
jetonte me burrin e dy fëmijët e vegjël. Kiçoja bashkë me zonjën Marian krijuan
sektorin e kopshtarisë dhe ajo nuk e përmbante gëzimin kur dardhari i premtonte
se do të mbillnin perime me farërat e sjella nga Shqipëria dhe, kur ta priste
thela- thela domaten zemër- kau ose rrumbullaken e Tiranës, apo stanjollasin,
gjithë kuzhina do të mbante erën karakteristike të domates. Kur të piqte specin
kapi të Tiranës, do të kundërmonte gjithë shtëpia erën e këndshme të piperkave
shqiptare…”Do të jetë një gjë e mrekullueshme , - thoshte ajo,- sepse këtu në
Amerikë, si speci, si domatja e shumë perime të tjera, kanë emrat e tyre
specifikë, kurse shijen e kanë të gjitha njësoj, si bar.”
Erdhi dita e shumëpritur për
Kiçon, kur në një sipërfaqe mjaft të madhe krijoi sektorin e bimëve aromatike,
gjë që i dha mundësinë për të futur në studim kulturat kryesore të bimëve të
tilla, si: sherbela, çaji i malit, rigoni etj. Të martën e parë, pasi kishte
filluar punën, Kiçoja u takua si zakonisht në Burger-Kingun e Bostonit me
“kompaninë shqiptare”. Tek pinin kafene, Kosta tha: “More, ky dardhari i ri, i
ardhur i freskët nga Shqipëria, seç po më duket më i gëzuar sot!” Zoti Kojnari
qeshi e shtoi: “Do të jetë akoma më i qeshur, sepse filloi punën me bimët e
tij, por ky më duket se do t’ia kalojë xha Estrefit..” Dhe Kiçoja u tregoi me
hollësi deri ku kishte arritur puna.
Tim vëllai nuk i pritej sa të
fillonte me mbjelljen e farërave në një serrë të vogël që doktoresha e kishte
ngritur pranë stallës së kuajve. Dimri i Bostonit është shumë i egër, me
temperature më të ulëta se në zonën e ftohtë ku zhvillohen këto bimë, prandaj
dhe sera me ngrohje ishte e nevojshme. Në periudhën e dimrit u zhvilluan
normalisht fidanët e perimeve, të bimëve aromatiko-mjekë sore, si dhe shumë
varietete të luleve të bukura të kopshtarëve shqiptarë. Në pranverën e vitit
1993 u krijuan parcelat e para eksperimentale të renditura me një plan
simetrik, njëra pas tjetrës, ashtu siç e kishte qejf edhe doktoresha. Sektori i
perimeve u zgjodh në një sipërfaqe toke të rrethuar me një gardh të rrallë e të
vjetër kushedi prej sa kohësh, që zonja Marian e ruante si monument kulture.
“Filloi të zbutej deri diku mërzia,- thotë Kiçoja - dhe fëmijët e mi u ndien më
rehat kur më shikonin të preokupuar me punën time, por edhe “kuvendi” i
dardharëve të Burger Kingut ishte më i gëzuar, se herë pas here u vinin lajme
të mira mbi ecurinë e kopshtit eksperimental, ku rriteshin shumë bimë të
fshatit Dardhë, të cilat u ngjallnin kujtimet e fëmijërisë.”
Erdhi koha e pjekjes së domateve të hershme shqiptare, pastaj
sanjollase e më vonë ato zemërkau, që kultivoheshin në kopshtet e doktoreshës.
Zonja Marian thërriste herë pas here miqtë e saj të shumtë dhe e prezantonte
tim vëlla si “shkencëtar të madh shqiptar”. Mariani ndiente një kënaqësi të
paprovuar ndonjëherë kur shijonte domaten shqiptare dhe u fliste me orë të tëra
miqve e të ftuarve për suksesin e kopshtit të saj dhe për shkencëtarin shqiptar
që pati fatin ta ketë në këtë kopësht. Më vonë, e zonja e shtëpisë u hiqte
rrugë mysafirëve në sektorin e luleve. Edhe këtu çdo lloj bime ishte shqiptare.
“Shikoni manushaqet shqiptare, - bërtiste ajo me një zë lozonjar, - çfarë arome
të mrekullueshme që kanë! Kurse violat tona janë fare pa erë! Shikoni agulicet,
zgorofetet, lulet e para të pranverës, lule vethkat, lule patatet, barbarozat!”
Së fundi mysafirët vizitonin sektorin më të rëndësishëm dhe natyrisht, më të
bukurin. Parcela eksperimentale e sherbelës ishte në lulëzim të plotë, me lule
të tejzgjatura, me një ngjyrë boje qielli të hapur; aroma të shponte hundët me
erën karakteristike të saj, sjellë nga mali i Krujës, mali i Kakariqit dhe nga
Malësia e Madhe në zonën e Vuk Palajt. “Kjo bimë quhet sagë (sherbela
shqiptare), - vazhdonte të shpjegonte me pasion doktoresha, - me të cilën ne i
mbushim barkun gjelit të detit në festën e thanks giving-ut dhe Amerika ble çdo
vit 2,000 tonelata sherbele në Shqiperi, të cilën e përdor edhe në industrine
farmaceutike. Kur të mbarojë studimi shkencor, ne me dardharin do ta hedhim në
kultivim më të gjerë.” Doktoresha shpjegonte se në Amerikë ka një numër të madh
të sëmurësh asmatikë dhe sherbela shqiptare ka efektin më të fortë në qetësimin
e shenjave të sëmundjes dhe në shërimin e saj. “Bimët mjekësore janë dhuratat
më të mira që ju na kini sjellë nga Shqipëria,”- i thoshte ajo Kiços.
Kur të ftuarit arritën në
parcelën eksperimentale të çajit të malit, u habitën me lulet e tij të bukura
ngjyrë ari dhe me aromën karakteristike që nuk e kishin ndier ndonjëherë e që
të mbushte mushkëritë. Një mysafire me origjinë nga Anglia, e cila ishte e
apasionuar pas çajrave, bërtiste duke mbajtur disa lule para hundës së saj: “Ky
është çaj i vërtetë. Do të më jepni edhe mua pak nga ky çaj kur ta vilni.” “Qysh
vitin e parë sektori shkencor arriti sukses, dha shumë prodhim. Domatet
prodhuan aq shumë, sa, gjatë periudhës së verës dhe të vjeshtës, një restorant
aty pranë u furnizua me domatet e kopshtit tonë”, - thotë Kiçoja. “Këto domate
që po hani, janë shqiptare, të prodhuara në kopshtin e zonjës Mariani dhe janë
shumë të shijshme!”- u thoshte pronari i restorantit klienteve të vet. Ai pati
interes të blinte këto lloj perimesh, sepse iu rrit klientela. Por më të gëzuar
ishin dardharët e Burger Kingut në Boston, sidomos zoti Kojnari, i cili, posa
hynte në deren kryesore të kafenesë shikonte Kiçon në kishte gjë në dorë apo
jo, sepse i pëlqente t’i sillnin domate zemërkau dhe stanjollas…I kujtohej
Shqipëria dhe fshati i tij.
“Kështu,
- thotë Kiçoja, - pak nga pak mërzia filloi të marrë arratinë. Puna në zanatin
tënd me të vërtetë të fal kënaqësinë edhe në një vend të huaj.” Të dhënat
eksperimentale filluan të ndiheshin në vitin e dytë të prodhimit, për arsye se
kulturat aromatike si sherbela, çaji i malit etj. në vitin e dytë filluan të
prodhonin farat. Atëherë fillon e bëhet seleksionimi natyral se cila bimë i
reziston më shumë dimrit të egër. Në pranverën e vitit 1994 të gjitha parcelat
eksperimentale u dëmtuan rëndë nga dimri tepër i ftohtë dhe shpëtuan vetëm
dy-tri bimë nga sherbela, çaji i malit e rigoni. Këto bimë fatlume mbijetuan në
dimrin e egër të zones së Bostonit. Kiçoja i ruajti ato me kujdes gjatë vitit
1994 dhe nga ato u mor materiali gjenetik fillestar që do të përdorej në mbjelljet
e mëvonshme. Me farat e këtyre bimëve u siguruan fidanë të cilat Kiçoja i
mbolli jo vetëm në kopshtin e doktoreshës, por edhe në kopshtin e shtëpisë së
tij dhe në atë të fëmijëve në qytetin e Lynnit. Për këto eksperimente u
interesua edhe e bija e zotit Kojnari, Barbara, avokate, e cila, e lindur dhe e
rritur në Amerikë, ka një dashuri të madhe për Dardhën, fshatin e lindjes të
babait të saj. Kështu, edhe në kopshtin e Barbarës u krijua një parcele eksperimentale
me çajin e malit, sepse vajza donte edhe ajo të mbante erën e Shqipërisë..
Vitet e fundit eksperimenti doli jashtë kufijve të Massachusettsit,
në zonën më të nxehtë të Amerikës, në Florida. Aty Kiçoja jeton në vilën e
fëmijëve, një shtëpi e bukur me komoditet dhe me një bahçe të madhe, ku ka tre
vjet që studiohen paralelisht gjithë bimët e kopshtit të Bostonit.
Pas një pune të madhe këmbëngulëse
shkencore, sipas të dhënave paraprake, u arrit që sherbela t’i rezistojë më
shumë si klimës së ftohtë të veriut të Amerikës, ashtu edhe temperaturave të larta
të jugut të saj. Për çdo vit Kiçoja bën seleksionimin në parcelat
eksperimentale, zgjedh farat nga bimët që u rezistojnë kushteve të ashpra dhe
këto i ruan në frigorifer në temperature të ulëta, për t’i përdorur kur t’u
vijë koha. Kiçoja përsërit gjithnjë: “Po të këmbëngulësh në zanatin tënd, do të
fitosh. Është pozitive se edhe fëmijët e mi janë dashuruar pas punës së babait.
Ata kanë krijuar kopshtet e tyre dhe vazhdojne eksperimentimet e mia. Ime
mbesë, Ema pesë vjeçe, gjysmë amerikane e gjysmë shqiptare, më qëndron pranë në
kopsht, më ndihmon, e përqëndruar në të gjitha punimet e shërbimet që u bëj
bimëve. Kur e thërret e ëma amerikane, të vejë të ndjekë programin e fëmijëve
në televizor, ajo nuk pranon, sepse do që të ndihmojë gjyshin.Unë ndiej gëzim e
krenari kur mendoj se zanati im do të kalojë brez pasbrezi në familjen time.”
Shpesh, pas punës së lodhshme,
Kiçoja ulet në verandë, para pishinës, ku bashkëshortja e tij, Anxhela, i sjell
kafene duke e këshilluar që të mos lodhet kaq shumë. Anxhela, muzikologe,
rritur në një familje artistësh, e bija e tenorit të njohur, Artistit të
Popullit, Kristaq Antoniu, dhe e piktores së parë grua, shqiptare, Androniqi
Zengo, u dashurua edhe pas agronomisë, profesionit të të shoqit. Ajo kurrë nuk
e qortoi Kiçon kur kthehej nga fusha në shtëpi me çizmet me baltë. Përkundrazi,
ka punuar pranë tij duke u shërbyer bimëve me delikatesë e dashuri.
“Kur nuk më punojnë duart, -
thotë im vëlla, - fillon e më punon truri, dhe mendja më shkon gjithmonë aty ku
dhemb shumë, tek problemi i emigrimit.
Vijnë
dita-ditës si lumë nga Shqipëria njerëz të moshave e profesioneve të ndryshme, tërheqin
njëri-tjetrin si puna e qershive. Të rinjtë ambientohen menjëherë. Por edhe
moshat e kaluara, kur s’ kanë fuqi të punojnë, e gjejnë deri diku një rrugë
shpëtimi, në qoftë se banojnë pranë fëmijëve të tyre e i ndihmojnë sa mundin.
Në vitet e para të mbërritjes këtu, kurrë nuk e mendoja se një ditë edhe mua do
të më thithte jeta amerikane. Unë u mësova e u ambientova me jetën e re, ashtu
siç u mësuan e u ambientuan edhe bimët e mia. Më mësuan bimët e mia, të cilat u
përshtatën pak nga pak. E lanë tokën mëmë në Shqipëri dhe i lidhën rrënjët e
tyre me një tokë akoma më pjellore, në tokën amerikane, mëmë të dytë…”
Im
vëlla ndërpret bisedën, sepse e merr në telefon zoti Kojnari: “- O dardhari im,
a do të dalim sot në Boston të Burger Kingu tradicional? Do të vijë dhe Sotiri
me Vangjon.” Por tani nuk ka me fytyra të ngrysura. Vazhdojnë si gjithnjë bisedat
për Shqipërinë tonë, me shpresa e ëndrra për të ardhmen e saj. Të gjithë miqtë
e dashamirësit e Kiços kanë mbjellë nga një bimë të kopshtit eksperimental
nëpër kopshtet e tyre si simbol i rrënjëzimit në kurbet, si kujtesë eterike e
rrugës së vështirë për të mbijetuar, që kaluan të gjithë emigrantët e hershëm,
gjyshërit dhe baballarët tanë.
___Fund _________________________________________________________
Të shumtë janë miqtë e mikeshat e Rozi
Theoharit (Çekut) që e kanë ndier thellë humbjen e saj. Në këto pak ditë të
ndarjes së saj nga jeta, kanë vërshuar jo vetëm ngushëllimet për familjen e të
afërmit, por edhe mjaft shkrime e poezi kushtuar Rozit , të botuara në shtyp
ose në faqet e internetit. Dhe mesazhet e krijimet kushtuar asaj, do të
vazhdojnë, pasi ata që e njihnin nga afër ose që nuk e kanë njohur direkt, por
kanë lexuar krijimet e saj në poezi e prozë si dhe shkrimet publiçistike,
janë të shumtë. Kështu ndodh kur njeriu që ikën, le pas shpirtin e tij të
pastër, le dashurinë për njerzit, për vendlindjen, për Atdheun e popullin e
vet.Vlerësimi për njeriun që ikën, shtohet kur ai le pas edhe krijimtarinë e
tij, në çdo fushë qoftë, aq më tepër në atë të krijimtarisë artistike, siç
është edhe shëmbulli i Rozit.
Libri i fundit i Rozit. Na e dhuroi 10 ditë para se të shtrohej në spitalë.
___Fund _________________________________________________________
_________________________
 |
| Kujtim: Me Rozin në 100 Vjetorin e Pavarësisë |
 |
| Fuat MEMELI |
Në ndryshim nga gjetjet miqve e dashamirësve të saj, për të shprehur jo vetëm
respektin por edhe një homazh për ‘të, Kostandin Moskua, një nga miqtë e saj të
shumtë, gjeti një këndvështrim tjetër: vendosi në blogun e tij shkrimin e Rozit
për vëllain e saj të dashur, Kiçon(emigrant edhe ai si Rozi në Amerikë) me
titull:” Filizat me rrënjë përtej oqeanit”, pjesë e librit të saj ”Mbi thinja
fryn erë”. Kjo është një gjetje e trefishtë e Kostandinit: së pari, shkrimi
është për vëllain e Rozit, të cilin ajo e deshte me gjithë shpirt; se dyti , ai
është agronom, ashtu si Kostandini; së treti,blogu i tij mban “erë”bujqësi dhe
i shkon për shtat ky shkrim. Përfshirja e këtij shkrimi në blogun e Kostës, është
një buqetë e bukur, ndër buqetat dhe kurorat e shumta që po thuren këto ditë
për Rozin tonë të paharruar.
Fuat MEMELI
No comments:
Post a Comment