TRAGJEDI MJEDISORE NE BRIGJET E ADRIATIKUT

Toka po na rrëshqet nën këmbë.

          nga dr. Selman MËZIU

Firence, Itali

Selmam MËZIU

       Dallgët e shkumbëzuara turreshin si të çmendura mbi brigjet prej rërë. Ato kishin sjellur prej larg mbeturina gjithfarshe dhe ai po i flakte me turr, jashtë gjirit të vetë në plazhin prej rëre dhe në brezin mbrojtës prej pishash gjashtëdhjetë vjeçare. Rrënjët e tyre dhe kurorat e rrëzuara, rriheshin pa pushim nga dallgët e adriatikut të zemëruar, këtu në brigjet e tijë  në Rrushkull të Durrësit. Shikoi këto peisazhe të shëmtuara  pa të zotë dhe pyeta veten: A ka shtet ky vend që zbaton ligje, që kontrollon këto kafshime, që kujdest për tokën, ujrat, pyjet, livadhet që edukon njerëzit etj.?

1-  Marrëzit e fshatarit e qytetarit shqiptar

     Kur enët prej druri, alumini, bakri etj. u zëvendësuan me ato të kauçuçeve një përdorimshme, atëhere mjedisi ndryshoi fytyrën e përbërjen molekulare, por, edhe njeriut, iu përdhos ndërgjegja. Pikërisht kjo ndodhi kur shqipëria filloi të hyjë në anarshinë demokratike.

  Mbeturinat toksike, shiringat, gomat e karrocave e të makinave, shishet të të gjitha ngjyrave e madhësive, hidheshin në oborre, livadhe, pyje, përrenj, lumenj etj. E më shumë se gjysma notonin kilometra të tana duke ndotur brigjet e lumenjëve e përrenjëve, pjesa që nuk shpëtonte kacavjerjeve, përfundon në det. Pra koncepti i pa llogjik, i pa kulture e edukat që : ‘’Hidhni mbeturinat, me qese, makina zetora etj. në brigjet e përrenjëve  lumenjëve se i merr uji!,,  Ka shkaktuar këtë peisazh fëlliqësirash, këto pamje të shëmtuara, këto mjedise të helmëta e vdekje prurëse për kafshët e ujit të detit, të tokës e mbi tokës. Eci brigjeve të ngushta prej rëre dhe më duhet të hedh kamën me kujdes, nga tullat, shtizat e hekurit, të sfungjerave, shisheve, këpucëven  e sandaleve, këmishave të neilonta apo fshesat me e pa bishta kauçuku e mijëra mbetjesh urbane që shërbejnë si bartëse të ushqimeve të konsumit të përditshëm apo mbeturina prodhimesh industriale e ndërtimi, spitalesh, punishtesh.

    E vetëtimthin ashtu i vrarë shpirtërisht, i dërmuar moralisht më lind pyetja:  Po kur o shqiptari i shqipërisë do të komandosh veten për tu sjellur e vepruar me kultur, për të ruajtur shëndetin tënd, për të mbajtur pastër vendin ku punon e jeton, për të menduar shumë larg e plotë mirësi e kulturë edhe për bregdetasit Durrsak, Lezhian, Vlonjat, Sarandiot etj.?  Pamjet monstruoze më kanë minosur besimin në një të ardhme më të mirë.

2-   Perse deti kafshon brigjet?  

      Sepse neve si popull që jetojm, në male e brigje, kodrina qytete, i dogjëm, i preme pyjet, i gërryem me skavatore dhe tani po ndëshkohemi edhe nga moskujdesja për tokën, ish bujqësore, livadhore, pyjore etj. Nuk e punojm e kultivojm, tokën arë, sepse shteti akoma  na shikon me syrin e njerkës. Nuk na vlerëson, nuk bashkepunon, nuk përkujdest për bujkun pemtarin, pyllin, pylltarin. Veçanërisht pylltarët kanë mbetur si lakuriqët e natës në shpella, edhe pse të diplomuar e të paisur me dije, me arsimim, me kulturën profesionale e të përgjithshme.

    Premë me sopata e motosharra, njëkohesisht i dogjëm mijëra e mijëra hektar pyje, duke lakuriqësuar malet, kodrinat, luginat dhe kështu  tokën e sulmuan gjithe uri e egërsisht ngricat, erërat, shirat bora, duke i pregatitur asaj arkivolin drejt detit, Çdo vit 80.5 miloin ton tokë transportoheet drejt detit të cilat shkaktuan fryerjen,  zmadhimin e grykëderdhjeve të lumenjëve të Bunës, Drinit, Matit, Shkumbinit, Semanit, Vjosës, Erzenit etj. Deti kërkon hapsira të reja, sepse ne tërthorazi ia rrëmbyem atë, atëhere ai egërsohet  me tajfunet e zemëruara të dallgëve ku forca e tyre gërryen brigjet me gjithëçka. Për pasoi, me mijëra hektar pishnaja të ideuara, projektuara pjesërisht edhe të zbatuara nga Docient Ilia Nako të vazhduara nga inxhinieri tanima 90 vjeçar Vehbi Dermani po i shkul megjithë rrënjë gjithë bimësinë. Duhet të gjykojm gjithashtu se aty u derdhën rrëke djerse, dije, mundi e sakreficat e dhjetra inxhinierëve e teknikë pyjesh, punetorësh e koperativistesh, pothuajse në 3500 ha. breza bregdetar. 

       Ndihmesë ka dhënë, gjithashtu ngrohja globale, ku po ngrihet niveli i ujrave dhe oqeanëve nga shkrirja e akullnajave të Oqeanit të Ngrirë të Veriut etj. duke shtuar sasine e ujrave, ngritjen e nivelit te oqeanërave e deteve. Prandaj dallgët e shumta me plotë egërsi e pangopësi, rrahin vazhdimisht plazhet e brezat mbrojtës të adriatikut duke lënë mbeturinat e marrë  me vete tokën rërën e brigjeve.

          E ndërsa qindra pisha pesëdhjetë - gjashtëdhjetë vjeçare shkulen  pa mëshire, e qindra hektar plazhe zhduken pa u vënë re, askush nuk e vëzhgon, askush nuk jep alearmin STOP, askush nuk kryen matje, studime, askush nuk merr masa parandaluese me argjinatura etj.

 3  Zbutja e kafshimeve të plazheve e brezave pishnajore , 

    Janë dhjetra zgjidhje, me vepra hidroteknike të përmasave të ndryshme  të ndërtuara përgjatë brigjeve të cilat mund të ndalohet hovi gllabërues i ranishteve e brezave mbrojtes të pishnajave.

   Përvoja inxhinierike e hollandezëve, francezëve, gjermanëve, pse jo katedrat e inxhinierive te ndërtimit etj. mund të shërbejn si modele, ose të hartojn projekte solide të afta për të ndaluar vrullin shkatrrimtar të  tyre.

   Pra nuk ka as më të voglin dyshim se mund të ndalohet ky shkatërrim barbar nga projekte të kryera prej inxhinierëve të veçantë apo grupe të tilla projektimi e zbatimi.

   Ndërsa masa të tjera për zbutje të dëmtimeve, përfshinë:

--    Ruajtja e mbrojtja e pyjeve shqiptare nga prerjet, zjarret, po kështu edhe të livadheve e tokave bujqesore të braktisura ku kanë filluar të vegjetoin bimësia barishtore, shkurrore e drunore.

--   Ndërhyrja me prita malore të thejeshta prej gardhesh ose muresh të thata ose me çimento,  pritave malore përgjat shtretërve të përrenjëve, lumenjëve duke u shoqëruar me pyllëzime shkurresh dhe drurësh, brigjet dhe depozitate tyre.

--     Ndërhyrja me pyllëzime në faqet e maleve  kodrinave që sapo kanë filluar gërryerjet e shkallës së parë dhe të dytë me lloje të ndryshme si Akacia, hipofaja, arra, gështenja, pishat etj. lloje që zgjidhen duke marrë në konsiderat kushtet klimatike e toksore.

        Masa të tjera të tërthorta janë shkruar e paraqitur projekte e propozime psh. reforma të thella në organizimin piramidal të qeverisjes së pyjeve, në pronësitë mbi ato, në hartimin e ligjeve të reja të zbatueshme nga kujdestarët e pyllit për mbrojtjen e shtimin e pyjeve përmes projektesh e planesh afat shkurtëra e afat gjata.

    Zbatimi me rreptësi i ligjeve e rregullave mbi hapjen e rrugëve automobilistike dhe autostradave sipas standarteve evropiane. Disiplinimi apo ndalimi rreptësisht i marrjes së zhoverreve e ranave të madhiësive të ndryshme në shtretërit e lumenjëve dhe përrenjëve.

   Këto janë disa nga masat urgjente për zbutjen e  ndalimin e  kafshimit të brigjeve të detit Adriatik nga dallgët e forta shkaktare te shkatrrimit të plazheve të Rrrushkullit deri në Hamall, dhe në brigjet e Parkut Kombëtar  ‘’Kune-Vain-Tale,,  të Lezhës.

4-Cilët e kanë përgjegjësinë për këte tragjedi mjedisore?

      Gjithë ky indiferentizëm, e ka fillesën tek shteti, qeveritë e krijuara, me funksionimin më të keq të cilat nuk i kanë kushtuar vëmendjen e duhur mjedisit në përgjithësi, e pyjeve në veçanti. Asnjëra nuk ka angazhuar specialistët e pyjeve në qeverisjen  e mirëadministrimin e pyjeve.

  Sot për këtë indiferentizëm të pafalshëm e kriminal, me pasoja katastrofike për banorët bregdetas dhe mbarë popullin e ka Qeveria e epublikës të Shqipërisë e kryesuar nga Edi Rama, Me pas ajo zbret tek Ministri i Turizmit dhe Mjedisit Blendi Klosi, dhe së fundi përfundon tek Axhensia Kombëtare e Mjedisit e cila ka një sektor të veçntë për bregdetin. Të cilët me sa duket nuk ndjejnë as përgjegjësinë ligjore, profesionale, e ndërgjegja nuk i vret absolutisht se çdo vit ne brigjet e Adriatikut zhduken qindra hektar bregdet.

  Te gjitha këto halllka, institucione janë përgjegjëset kryesore ku çdo ditë, muaj e vite zhduket brezi mbrojtes prej pishave, i cili mbron tokat bujqësore nga erërat ngarkuar me kripëra, si dhe zvoglohet pa ndalur siperfaqja e plazheve.

*          *

    *

    Ndërsa në më shumë se gjashtëdhjetë metra shikoi siluetat e disa bunkerëve që mbulohen e shtrohet nga dallgët dhe qindra pisha të rrëzuara të cilat iu nënshtrohen shpërlarjeve nga shkuma e uji i kripur i detit.  Ndërsa sa kaq një dallgë e fort më mori rërën e lymin nën këmbët e mia dhe sa nuk u rrëzova.

    Deti me plotë energji e forca të verbërta, po punon për përmbytjen, zhdukjen një herë e përgjithmonë të pasurisë kombëtare tokës, drurëve, rerës së plazheve. Ndërsa unë vetëvetiu shtrijë krahët, shtërngoi grushtet e nofullat, ndaloi paksa frymarrjen, sakaq pyes veten : Cilin të godas, dallgët që nuk ndjejenë azgjë, pishat e thara me boçet e mbetura si kokrra lotësh të të mjerëve buzë vdekjes, apo rerës që po mbytet nga uji i shkumëzuar??

  05.09. 2018                                   Dr. Selman Mëziu   

  

Gryka e Sopotit

-Vështrim fiziko gjeografik-

nga  Zija  BASHA 

Historian dhe publiçist

Çikago, SHBA

Zija BASHA

Gryka e Sopotit ndodhet në shpat të Malit të Gjerë, pranë Lazaratit. Ajo është afërsisht 3 km e gjysmë e gjatë nga Rrathet deri në Qafën e Sopotit që është 1512 m mbi nivelin e detit. Ka një gjerësi prej Majës së Lloizit deri në Makerxhimë 1500 m. Lidhte në mijra vjet pellgun e Finiqit me pellgun e Drinos si vendkalimi më i afërt midis tyre, duke pasur rëndësi ekonomike, ushtarake në antikitet, mesjetë e kohën e re. Sipas gjeografit Profesor Mevlan Kabo dhe pohimet e gjeografit Muharem Bejleri në kohën gjeologjike të Kuaternarit mali i Gjerë gjat ngritjes(procesi antiklinal) pati një çarrje që errozioni e thelloi, e kemi sot, pas miliona vjetësh një pamje gryke malore që me bukurinë e saj, botën bimore e shtazore të pasur, të magjeps e të lumturon. 

Ne grykën e Sopotit duken qartë shtresat sedimentare të shkembënjve gëlqerore që nga koha e karboniferrit.Paraqiten në ujevarën e Sopotit në formën e shistit djeges(shtrese nafte e ngurtesuar që përmban edhe disa elemente të tjerë e që digjet si qymyri) disa shtresa të tilla që nga 5cm,7 cm, 15 cm deri ne 90 cm te trasha. Nga përroi i Honit Qëndre e deri në majën e Gropave të Trake lexohen qartë të ekspozuara nga errozioni shkëmbenjte e formuar ne miliona vjet të kohrave gjeologjike të Permit,Triasit, Jures Kretes, Kuaternarit. Ne ato lartesi malore me shtimin e pranise së fosforit shtresat gëlqerore bëhen më të lehta, më të buta dhe më të gryeshme nga ujrat duke formuar thellime shkembore vertikale që barinjtë i quajne stera. Ato jane Stera e Ngjellos, Stera e Shkozës, Stera e Qafës, Stera e Gropave Trake, Stera e Ristës, Stera e Selgjikes, etj. Koha e re Kenozoike, 66 miljone vjet më parë e deri në ditët e sotme duket e gryer nga errozioni, e ekspozuar gjat shpatit të malit që nga lartesitë deri poshtë në lindje të fshatit Lazarat, pranë shkollës fillore e Lenxate ku gurët gëlqerorë janë më të rendë nga shtimi pranisë hekurit. Në këtë kohë janë krijuar edhe shkëmbinjtë e rinj metamorfike ku nga errozioni janë krijuar edhe shumë guva që nga guva e Lazes në hyrje te Grykës e deri pranë burimit te Picunarit në këmbët e Selgjikes. Keta shkëmbinj janë krijuar nga bashkimi i guriçkave të ndryshme me njera tjetren në prani të argjilës e kriprave që dalin nga shkëmbinjtë gëlqerorë. Shumë guva ka edhe mbrapa Qafës së Sopotit, Lloizit e Makerxhimes. Nga koha e akullnajave (Plaistoceni)na ka mbetur një dhuratë natyrore,:Morena akullnajore është e qartë me të gjitha karakteristikat e sajë,10000 vjet e vjetër. Ndodhet në Qafë të Sopotit në kufi ngjitur me Makerxhimën.

Mali i Gjerë është një ngritje nga niveli i detit në formë antiklinali me majën më të lartë Maja e Frashërit mbi Mashkullorë me pak qafa si ajo e Sopotit, e Leftokaresë e Muzines. E kjo ndodhi ne miliona vjet. Kështu Gryka e Sopotit përmban edhe fosile te jetës që kur ishte nën ujé deri në kohët e vona. Errozioni ka nxjerrë mbi sipërfaqe nga shkembinjtë e copetuar fosile bimore e shtazore që përroi i Sopotit i ka transportuar e mund të dallohen në depozitimet e tij. Më 1964 vet kam gjetur në toponimin Kembet e Avdullarit në një shpellë që coptova fosile peshku. Sot çdokush mund shkojë e të gjejë fosile të tilla peshku 10 ose 15 cm të gjata në formë sardelesh të mëdha. Mesuesi Muzafer Aliko gjeti fosile midhjesh blu si ato që gjënden ne Malin e Dajtit 1200 mm mbi nivelin e detit. Këto materiale i kishim në kabinetin e biologjise së shkollës.

Tokat ne grykën e Sopotit janë të varura nga pjerësia ku vepron erozioni i cili të dy faqet e sajë të pjerta i ka shplarë nga tokat dhe nga aluvionet ka krijuar tokat e Rratheve, Shullerit e Kishes. Në vendet e mbrojtura nga errozioni ka toka argjilore në anë të Rratheve, në fund të pyllit të lajthive, në kembët e Fotos, në sheshin e Avdullarit në Gropë të Qershisë. Në Qafën e Sopotit ka toka të hirta si balta e fushës ku rritet i shendetshem bari i malit e barishte të tjera shumë të ushqyeshme për bagetitë.
Klima e Grykës së Sopotit është e butë në ultësirat e sajë të pa ekspozuara nga veriu, po është e ashpër në pyllin e lajthive e Selgjike, Maja e Lloizit qe i rreh veriu në dimër e temperatura në fund të dhjetorit e në janar arrin deri -25⁰C. Vera është e freskët deri mesatare me temperaturë +25⁰ C. Rreshjet i kalojnë mbi 2000 milimetra në vit. Qafa e Sopotit në perëndim është shumë e pjerrët dhe erërat e ngrohta që vijnë nga deti, të ngarkuara me shi pasi perplasen pas majës së malit ngrihen përpjete rreth1000 metra dhe kondesohen duke lënë një pjese të lageshtirës e në ulje drejt grykes ulen me suferinë e rrebesh e qetesohen deri në luginën e Drinos. Fuqia e ujit gryes bie nga bimësia e dëndur dhe shtresat e trasha te zhavorit që thithin një pjesë të tijë.Si rezultat i reshjeve të bollshme e mikroklimës gryka e Sopotit ka florë e faun mjaft të pasur. Ka 150 bimë medicinale të njohura e kataloguara e me të përmendurat janë çaji malit, rigoni, trendelina, bari murtajes,,murrizi, trendafili egër, sherbeli, sumaku, etj. Rriten gjethegjërët si bliri në pyll, shkoza, panja, krekeza, mëlleza, frasheri, arret e malit në hien e Sopotit e në shullë, ne trepet e Kurunës, Deri në vitin 1975 në toponimin gështenjat ishin 8 gëshenja gjigande në një tokë argjilore, por u prenë. Në Grykën e Sopotit e në Selgjike rritet një lule e mbrekullueshme që ka vetem ne malet shqiptare e në asnjë vend tjetër të globit. Ky është zambaku shqiptar(Lilium Albanikum). Ka bukuri të rrallë që të le pafryme. Shtohet me rizoma.

Fauna e Grykës së Sopotit është mjaft e pasur në kafshë té egra grabitqare si ujku, dhelpra, kunadhja, nusja e lales, zardafi(qelbesi qe ha kerma). Jetojnë shpendët grabitqare si sqifteri, petriti, kukumjacka, bufi e larashi. Jeton edhe mbreteresha e qiejve shqiptare, shqiponja, tek shkëmbi i Shkabave.Nga kafshët jo grabitqare jetojnë lepujt, sorkadhja që shfaqet në pranverë e që vjen nga Onga, mbrapa majës së Sopotit për t’u çiftuar në pyllin e lajthive, derri i egër vjen në dhjetor nga pylli geshtenjave të Onges. Nga brejtesit që jetojnë në Mërzim të Krishte janë ketri, macja e eger, rreqebulli. Në pyll të Sopotit nga prania e miut si brejtës i lajthive në verë ka disa lloje gjarprinjsh helmues si nepërka, gjarpri shkurtër me brirë (quhet keshtu se ka në kokë dy zhunga të vogla si bri), nepërka shigjetë ngjyrë kafe etj. Gjarpri madh "astrit: vjen në verë nga pylli i Onges për të gjuajtur lepuj e zogj. Në burimin e Sopotit jeton Salamandra, amfib i bukur me ngjyrë të verdhë e lara-lara. Në sheshe e pllaja jeton thëlleza e bukur e malit e pranë sterave të malit është gjithmonë prania e pellumbit të kaltër. Në shkëmbin e madh jetojnë dimër e verë sorrat e siliqokat me sqep e këmbë të kuqe. Gjat pranverës vijnë zogjtë shtegtarë si dallandyshja, gjoni, qyqja, kali qyqes, zogu verdhë i verës. Dy zogj të bukur që e zbukurojnë peisazhin gjeografik me praninë e tyre janë kokoshi i egër dhe qukapiku.Në verë që në mengjez të thellë e deri në mbremje kënga e bilbileve e zogjve të tjerë janë sinfoni që të kenaq shpirtin.

Në dimër me borë

MJESHTRI XHEMAJL GASHI DORZON NE MUZEUN KOMBETAR PUNIMIN E TIJ KU ESHTE RIPRODHUAR ARTIFAKTI KATAFIQIT

Sic dihet ne Kalan e Katafiqit ne Vlore ne vitin 1974 u gjete nga studiuesi dhe etnologu Rrok Zojzi nje pllak guri me permasat 40X65 ne qender te se ciles ishte gdhendur nje shqiponje dykrenare me simbolin e lisit ne gjoks (simboli Dodones). Ilustrimi i kesaj pllake eshte bere nga Pandi Mele. Por në vitet 1980-1981 ky artifakt zhduket nga mjediset e Akademisë së Shkencave. Ilustrimi i artifaktit eshte publikuar ne vitin 1982 ne kopertinen e punimit me titull “Etnogjeneza e popullit shqiptar në dritën e historisë” mbajtur nga profesor Aleks Buda. Nuk do ti hyjmepjeses se kush e zhduku kete artifakt shume te vjeter sepse keto i kemi sqaruar njeher ne shkrimin “HISTORIA E SIMBOLIT TONE KOMBETAR DHE DODONA PELLAZGJIKE”.

Por studiuese Gjergj Zogaj njofton se ne daten 31 Gusht 2018, mjeshtri dhe studiuesi nga Prishtina, Kosove, zoti Xhemajl Gashi, i ka dorzuar stafit te Muzeut Kombetar, Tirane, punimin e tij ku eshte riprodhuar imazhi i shqiponjes dykrenore me gjedhet e lisit ne gjoks ( e njohur me emrin Shqiponja e Katafiqit) e cila fatkeqsisht eshte zhdukur nga ata te cilet kishin si detyre qe ta ruanin kete artifakt te cmuar. Vete mjeshtri dhe autori i ketij punimi te rralle zoti Xhemajl Gashi falenderon te gjithe miqte dhe ne vecanti inisiatoret dhe nxitesit qe ai te kryej kete punim, zotin Petrit Laze, zotin Gjergj Zogaj dhe zotin Besir Bajrami. Ai falenderon stafin administrues te zyres se pranimit ne Muzeun Kombetar dhe drejtorin e saj per mikpritjen. Midis te tjerave autori i ripunimit te imazhit te shqiponjes se Katafiqit zoti Xhemajl Gashi thote se punimi i tij ka nje kod qe vetem ai e identifikon.

Duke e falenderuar per kete riprodhim te rralle, ne e urojme zotin Gashi me fjalet; SUKSESE NE PUNIME TE TJERA TE CILAT VERTETOJNE LASHTESIN E POPULLIT TONE.

Faleminderit zoti Xhemajl Gashi!

SQARIM
Disa te dhena nga ky shkrim jane mare nga llogaria e zotit Gjergj Zogaj ne rrjetin social “Facebook”.
Artifakti i vendosur ne foton e pare eshte riprodhimi i bere nga mjeshtri dhe studiuesi nga Kosova Xhemajl Gashi. Ndersa fotoja e dyte eshte imazhi i artifaktit origjinal i bere ne grafit nga Pandi Mele.

Pregatiti Besim Dervishi

Marrë nga  "DODONA NEWS"