 |
|
Cabej " Gjirokaster
 |
| Dashmir TARAJ |
Libri hapet me nje poezi te vete autorit te titulluar “Ne vend te parathenies”e cila eshte shkruar me shume mall e frymezim, me ritem e rime, me vargje 6 e 8 rrokesh. Ai thote se “do shkoj e do tret malle”, te ndeze nje qiri ne Shen e Premte ku ka lene “meme, babe, e gjiri.” Ai do te shkoje ne vendet qe i sjellin kujtime te vegjelise, t’ia marre kenges me shoket e rinise per Koton e Pandeline,si sorkadh t’i ngjitet malit,e atje te ulet e te prehet e t’i ngopet kraharori “ me freski e Lunxheri”
E them qe ne fillim se Koci ia ka dale mbane. Ai eshte cmallur me vendlindjen e tij Selcken e Lunxherine duke shkruar me shume pathos per to,per njerezit,per natyren, per kulturen e traditat e saj
Pjesen kryesore te librit e ze ajo per vepmtarine patriotike te vellezerve Pandeli e Koco Sotiri. .Une per Selcken e Pandeli Sotirin kam degjuar per here te pare kur kam shkuar ne shkollen 8-vjecare te Erindit. Ne ishim disa femije qe vinim nga Valareja, nje nga ato fshatrat e te ashtuquajturit “fshat i ri socialist’. Qelloi qe lenden e gjeografise e jepte mesim drejtori i shkolles, Mitro Qendri, nje mesues i rralle e nje njeri tejet i mire. Ne oren e pare ai na tregoi se cfare do te mesonim ne gjeografi e pastaj tha: “Ketu kemi edhe nxenes te rinj qe nuk jane nga krahina jone e dua t’i njoh ata me Lunxherine” Pasi foli per pozicionin gjeografik te saj, duke na treguar dhe anet e horizontit e emrat e fshatrave, ne fund fare permendi edhe Selcken duke thene: “Edhe fare ne Jug eshte Selcka. Po te dilni ne kodren e Gjipanes ju mund t’i shikoni te gjithe fshatrat e Lunxherise, por jo Selcken. Ajo eshte ne nje gryke midis malit te Lunxherise dhe atij te Buretos. Aty ne ate Selcken e vogel ka lindur nje patrioti i madh, Pandeli Sotiri qe hapi shkollen e pare shqipe ne Korce.”Gjate viteve te shkollimit e me vone kam lexuar e degjuar me shume per vellezerit Sotiri. Nga libri i Kocit rifreskova ato qe dija, por mesova edhe plot te tjera qe nuk i kisha hasur me pare. Autori ka kerkuar shume per te gjetur informacionin e duhur. Jane rreth 70 citime e referenca nga autore te ndryshem si dhe kujtime te te afermeve te tyre e te tjere. Koci ia ka arritur te nxjerre me ne drite vlerat e ketyre memedhtareve te medhenj. Ata u shkolluan ne Stambooll e studiuan ne Vjene njeri per mjekesi e tjetri per drejtesi.
Ata qendruan aty per pak vite e Pandeliu shkoi ne ushtrine austriake, ndoshta si mjek. Levizja e Rilindjes kombetare shiptare kishte filluar dhe ata u kthyen per t’iu bashkuar asaj. Se pari duhej ndricuar mendja e shqiptareve. Per kete Pandeliu filloi te botonte gazeten “Prometeu” e Pastaj revisten “Drita” e qe me pas mori emrin “Dituria”. Ai shkoi ne Rumani, ne Egjipt, ne Greqi e Maqedoni per te ngritur e organizuar mergimtaret shiptare qe te ndihmonin ne levizjen e madhe te Rilindjes Kombetare. Ai ishte nje nga veprimtaret kryesore perkrah Samiut e Naimit ne “Shoqerine e te shtypurit te shkronjave shqip.”
Pandeliu celi shkollen e pare shqipe ne Korce e vellai i tij, Koco Sotiri , ate te Pogradecit. Autori, Koci Mosko, tregon me hollesi, me data, me fakte e dokumenta per cka permenda me lart si dhe per veprimet e veshtiresite qe ata kaluan. Ai eshte perpjekur te korrigjoje disa percaktime e interpretime qe ai mendon se jane jo te sakta si: per daten e celjes se shkolles ne Korce, per ate ne se ishte Pandeliu ne te vertete nxenes i Koto Hoxhit apo ate per rrethanat e vdekjes se tij. Autori thote: “E verteta e shkolles shqipe,veprimtaria patriotike e vellezerve Sotiri eshte e manipuluar dhe e shtremberuar ne te gjitha drejtimet.” Midis te tjereve autori iu referohet edhe fakteve bindese qe paraqet historiani Dh. Dishnica se shkolla e pare shqipe eshte celur ne shkurt te vitit 1886 dhe jo me 7 mars 1887.
Une mendoj se gjetja e dates se sakte se hapjes se shkolles se pare shqipe eshte ceshtje per diskutim midids studiuesve, historianeve dhe qeveritareve qe dekretojne festa apo ngjarje te shenuara kombetare. Cilado te jete e sakte, shkurt 1886 apo mars 1887, nuk e zbret dot nga piedestali Pandeli Sotirin dhe vleresimi e mirenjohja qe ka kombi shqiptar per te do te jete e pandryshuar. Duket bindes argumenti qe sjell Koci se Pandeliu s’mund te kete qene nxenes i Koto Hoxhit sepse ai,Kotua, s’ka qene mesues ne shkollen greke te Qestoratit, por vec kujdestar konvikti si dhe, kur eshte hapur ajo shkolle, ata kane qene ne moshe te madhe e ndoshta ne Vjene. Edhe ketu une mendoj se nuk ka aspak rendesi se ku mesuan te shkruajne shqip vellezerit Sotiri,( Vete Pandeliu kishte hartuar nje alfabet per te shkruar shqipen) por vlere te pacmuar ka ajo qe ata mesuan te tjeret te shkruajne e te marrin dituri e drite ne gjuhen e ndaluar shqipe. Sa per Koto Hoxhin s’ka rendesi se ishte mesues a administrator. Eshte fakt i pakundershtueshem se nga ai mesuan fshehtazi te shkruajne shqipen Petro Nini Luarasi e te tjere po ne shkollen greke te Qestoratit. Edhe ai ishte bashke me Pandeline e Sami Frasherin ne Shoqerine e Stambollit. Ai u rrah e u burgos ne burgun e tmerrshem te Jedi Kules per veprimtarine patriotike. Sevasti Qiriazi kur e vizitoi ne burg shkruan se ai ishte nje grumbull leckash. Edhe kur doli nga burgu nuk hoqi dore e ia arriti te nxjerre lejen per te hapur shkolle shqipe ne Janine, por nuk e la vdekja.
Vellezerit Sotiri, Koto Hoxhi, Petro Poga e te tjere lunxhiote jane diej qe driten e tyre ua percuan shqiptareve qe te dilnin nga erresira shekullore. Lunxhiot e ortodoks shqiptar nga Qestorati i Lunxherise ishte edhe bankieri e financuesi me i madh i qeverise turke, Kristaq Zografi. Ai mund te merrte nga Sulltani jo nje, por dhjetera leje per te hapur shkolla shqipe. Ai nuk e beri kete se e quante veten grek. Ne vendlidjen e tij ai celi nje shkolle qe pergatiste mesues per shkolla te tjera greke per t’i sherbyer helenizmes, por jo shqiptarizmes. (Ai mbeti vetem ne kufijte e nje bamiresi
Ne nje bisede qe pata me Kocin ai me tha se planifikon te shkruaje nje monografi te plote per vellezerit Sotiri dhe se do te shkoje edhe ne Stamboll te kerkoje neper arkiva. Ai shkruan: “Nuk jam historian,por jam i perkushtuar per jeten dhe vepren e vellezerve Sotiri, i perkushtuar ndaj historise se vendlindjes sime.” Une besoj se me perkushtimin e kembenguljen qe e karakterizon do t’ia arrije te shkruaje nje monografi te plote per ta e cila , me sa di une, do te jete e para. Good Luck Koci!
Pjesa tjeter e librit i kushtohet Grykes se Selckes ,vete fshatit Selcke, e kujtimeve te vegjelise. Ai shkruan per njerezit e saj,natyren,kishat, krojet,per manat, dardhat, fiqte, lajthite,cercemet,per etimologjine e emrave te tyre,vlerat ushqimore qe kane frutat e tyre, per kenget qe lidhen me to e gjithcka tjeter e bere pjese e tradites lunxhiote. Pershkrimi qe i ben grykes se Selckes eshte shume i sakte e terheqes. Diku, kur shkruan per kafshet qe gjenden aty, permend edhe derrin e eger. Kjo menjehere me kujtoi udhetimin tim te pare neper Gryken e Selckes qe mu duk sa e frikshme, por edhe aq e mahnitshme. Ishte gusht i vitit 1974. Do te shkoja per here te pare ne Sopik te Pogonit. Isha emeruar mesues ne shkollen 8-vjecare te atij fshati. Udhetonim me nje autobus te vogel i pershtatur nga ato makinat “zis” te ngelura qe nga koha e ruseve. Pasi iu ngjitem te perpjetes se Suhes e pas nje zbritjeje e nje tjeter ngjitjeje iu afruam grykes. Rruga e makines ishte mjaft e ngushte e vetem per nje kalim. Ajo kalon pergjate malit te Lunxherise e poshte nga e djathte qnidra metra thelle kalonte lumi i Suhes
. Si majtas e djathtas shpatet e maleve jane pothuajse pingul mbi ate lume. Ne ndenjesen para meje ishte ulur shoku im Jani Rova nga Haskova e Dropullit. Ai ishte emeruar mesues ne Hllomo. Bashke me te ishte dhe nena e tij. Ajo ishte e merakosur per birin e vetem se si do rregullohej, ku do flinte, ku do lahej,ku do hante etj. Kishte marre me vete caracafe, batanije, ene kuzhine e ushqime e do te qendronte disa dite aty sa te sigurohej se Jani do kishte kushte te mira. Kur arritem tek Shkembi i Dallandyshes, dy shpatet e maleve u afruan aq shume sa dielli sikur u zhduk e u erresua. Lumi, qe s’e kishim pare deri atehere, u shfaq me gurgullime fare prane nga e djathta dhe nga e nga e majta nje shkemb i stermadh u duk sikur do na binte mbi koke. Nena e Janit papritur u ngrit ne kembe dhe bertiti “ububu Jani mu pu tha pas esi?”(ububu Jani im ku do vesh ti) dhe e mbuloi te birin me trupin e saj si per ta mbrojtur nga shkembi. Pas pak u degjua nje ze tjeter po ne greqisht duke iu drejtuar shoferit:”Ja stamata ere Raqi na vlepome ti si simveni apenandi” (Pa ndalo ore Raqi te shikojme c’ndodh pertej) Makina ndaloi. Te gjithe u ngritem ne kembe duke shikuar nga e djathta. Faqja e malit te Buretos ishte me e pyllezuar , por nje pjese e vogel ishte me shkurre te rralla e zallishte. Nga pylli dolen dy derra te eger te zinj,njeri i madh e tjetri me i vogel,duke ecur me nxitim. I vogli qe ishte i pari, papritur rreshqiti, u rrokullis e qe duke perfunduar ne lume. Derri i madh vuri dy kembet e para perpara e duke rreshqitur i doli perpara te voglit. E ndaloi ate me trupin e tij dhe e shtynte te ngrihej ne kembe. I vogli u ngrit dhe u drejtua nga pylli. I madhi i qendronte nga poshte si per ta mbrojtur nga nje rreshqitje tjeter. Ata u zhduken nxitimthi ne pyll. Ndoshta edhe ata ishin meme e bir. Pas nja 10 minutash u degjua nje ze i fuqishem burri, po kete radhe ne shqip: “Selcka shofer. Ndaloje pak” Ai burri zbriti dhe u drejtua per nga e majta duke i u ngjitur se perpjetes. Une u ngrita ne kembe i emocionuar se do te shikoja ate Selcken e Pandeli Sotirit, por ajo nuk shikohej dot prej aty. Ate e pashe nje here tjeter.
Si beheshin dasmat ne Selcke e ne Lunxheri ,kenget e vallet e tyre, si kembenin krushqit plloskat e veres, si cohej nusja ne krua ,si nderroheshin shamite,si mblidheshin te shtepia e dhenderit per pemet e nuses etj. i gjen ne kete liber te pershkruara e te shpjeguara me hollesi. Kenga e cercemit qe kendohej ne Selcke eshte e rralle. Pershkrimi qe i ben autori menyres se si e kendonte basho Foto Sotiri kete kenge te ben qe edhe ti ta jetosh ate moment,por qe s’mund ta kendosh dot vete se do ngelesh i turperuar.Basho Fotua paska qene nje kengetar virtuoz e i paarritshem.
Interesant eshte rrefimi se si eshte bere Kryqi i famshem i kishes se Laboves. Une ne kete liber mesova per here te pare se kryqi eshte ndertuar nen kujdesin e armembajtesit te perandorit Justinian, Konstandin Labovitit, bir i ketij fshati.
Kam qeshur e jam kenaqur me monologun e Kako Dhoqines. Aty eshte gruaja tipike punetore lunxhiote e asaj kohe me te foluren e vecante qe pershkruan veprimet e nje dite vajtjeje ne mulli si dhe te fshehtat e thashethemet e fshatit. Leksiku i saj eshte i rralle per ditet e sotme, por me vlera te vecanta gjuhesore.
Nje tjeter tregim me vete eshte rrefimi per “gjuheprerin”, komunistin kosmopolit e poliglot Milto Sotiri, shok i Dimitrovit, qe brodhi boten per te propoganduar Internacionalen komuniste e qe u kthye ne Selcke i dermuar nga burgjet e i pagoje.
Selcka,nje fshat i vogel, eshte vendlindja apo origjina e mjaft inetelktualeve te njohur e te tjere te sukseshem ne jeten e tyre. Koci permend disa nga ata. Eshte nder per te ndjerin Prof. Dr.Thoma Dhima, qe nderroi jete papritur e para kohe, mik e kolegu im ne Universitetin e Gjirokastres, te radhitet midis tyre. Me terhoqi vemendjen emri i nje fizikanti te shquar qe jeton e punon ketu ne Amerike e i ardhur nga Greqia. Ai eshte Dhimiter Nanopullos i njohur per studimet ne fiziken e pjesezave dhe ate kozmike. Koci shkruan se ai eshte shqiptar nga Selcka nga origjina e babait te tij Vajo Naka i cili ka qene nepunes i qeverise se Zogut dhe u largua per ne Greqi para 1944’s. Ai la nje moter ne Selcke qe nuk dinte asnje fjale ne vllahisht. Kerkova ne internet te mesoja me shume per Dh. Nanopulos. Eshte e vertete se ai eshte nga me te cituarit e te vleresuarit ne bote ne fushen e tij,me mbi 800 shkrime,libra e studime si dhe anetar i akademise se shkencave te Greqise, anetar nderi i mjaft shoqatave te fizikanteve ne disa vende te botes. Sa per origjinen e tij ne nje nga referencat e nje shkrimi per te,ne gazeten greke “To Vima”te dates 11.4.2009 ai citohet te kete thene ne nje bashkebisedim me gazetaret: “Jo. Nuk jam nga Peloponesi. U linda dhe u rrita ne Athine,por jam vorioepirot.Vllah nga vorioepiri. Naka eshte mbiemri autentik i gjyshit tim para se te iknim nga Shqiperia”(Perkthimi im). Vllehet ne Shqiperine e Jugut kane qene blegtore shetites dhe jane ngulur ne fshatrat e Lunxherise ne vitet 50 kur filloi kolektivizimi. Gjyshi i fizikantit ,qe edhe ai quhej Dhimiter, ka vdekur ne 1916 dhe djali i tij ,Vajua, ka lindur po ne ate vit, kur as qe behej fjale per vllehe ne Selcke e ne gjithe Lunxherine. Gjithashtu nena e Vajos (gjyshja e shkencetarit) ka qene nga nje familje shqiptare nga Krina e Lunxherise. Te shkoje atehere ne Greqi e te thoshje se jam shqiptar do ta kishe shume te veshtire . Dyert nuk do te hapeshin per ty. Te thoshje se se jam vllah ishe me i pranueshem per greket. Per te ardhur keq eshte se nderrimi i emrave e mohimi i kombesise vazhdon edhe sot kur Shqiperia s’eshte ne kushtet e 150 vjeteve me pare.
Do te kthehem prape tek Selcka. Nuk mund te rri pa treguar se si e pashe ate per here te pare. Ishte fillim tetori i vitit 1976. Une dhe nje mesues tjeter,Kristo Zaho, nga Seloja e Dropullit te Siperm, nje dite te shtune u ndodhem tek i ashtuquajturi “Stacioni pyjor” aty ku mbaron Gryka e Selckes. “Stacioni pyjor” ishte nje ngrehine e vogel alpine e tera prej druri e me nje strehez ku mbroheshin udhetaret nga moti i keq. Ajo ngjante si shtepite ne malet e Zvicres. Aty kalonte rruga per ne Polican e Zagorie e degezohej per ne Hllomo e Catiste.Ne kishim bere rreth 2.5 ore rruge nga Sopiku per te arritur aty me shprese se do te gjenim ndonje makine per ne Gjirokaster. Nga gjunjet e poshte ishim te lagur e te lodhur. Ishte nje dite e laget e me mjaft mjegull. Tek tuk degjohej ndonje fershellime bariu a lehje qeni e vrulli i lumit,por jo zhurme makine. Rreth e rrotull male e heshtje. Pas disa oresh pritje vendosem t’i ngjiteshim se perpjetes per ne Polican. Aty kishte nje lokal e hotel te vogel. Por na buzeqeshi fati. Degjuam nje si zhurme makine e papritur nga mjegulla u shfaq nje xhips i vogel e ndaloi para nesh. Nje burre uli xhamin e tha: “Djema! Cilen rruge te marrim per ne Selcke? Te ngjitemi lart apo djathtas?.”Une u pergjigja: “As njeren e as tjetren. Selcken e keni lene prapa.” Pasi na pyeti se ku do shkonim, na ftoi te hipnim ne makine e tyre e t’u tregonim rrugen per ne Polican ose ndonje fshat tjeter aty rrotull, por Selcken donin ta shikonin patjeter. Ai tha se me pas do te ktheheshin ne Gjirokaster. Ata ishin dy figura te shquara te kinematografise shqiptare; regjisori i shquar Viktor Gjika dhe kinoperatori i njohur Lionel Konomi si dhe shoferi , nje djale i ri e me mjaft humor. Ne u kishim degjuar emrat, por nuk i njihnim. Ata na thane se do te realizonin nje film mbi romanin “Njeriu me top” te Dritero Agollit e kerkonin vende te pershtatshme per te bere xhirimet. Shkuam ne Polican, por nuk shfaqen ndonje interes te vecante. U kthyem per ne Selcke. U ngjitem se perpjetes e papritur mjegulla sikur u largua e Selcka u shfaq para nesh. Shoferi ndaloi tek fusha e vogel e futbollit me vetem nje porte. Shtyllat e saj ishin te shtrembera e trari i siperm i bere hark. Ai tha se do gjuante nje penallti dhe e leshoi makinen drejt portes,por ndaloi para saj duke thene: “Kam frike te shenoj gol se mos rrezoj shtyllen e siperme.” Te gjithe qeshem e zbritem nga makina. Viktori , pasi hodhi nje veshtrim te vemendshem rreth e rrotull tha: “Te zgjuar paskan qene keta selckjotet qe e kane fshehur e mbeshtetur fshatin kaq bukur ketu ne mal.” Ne u futem neper fshat. Mua me bene pershtypje disa shtepi te medha me gure te gdhendur e portat me qemer, e kopshtet rreth qe ishin mbjelle e sistemuar me mjaft merak e me plot hardhi rrushi. Pashe manat e nje cercem te larte, muret e gurte te oborreve qe ishin te drejte e te mirembajtur.Vajta edhe te Kroi i Madh qe m’u duk nje veper e vogel e rralle ndertimi. Te gjithe fshatrat e Lunxherise kane pasur kroje te ketij lloji te ndertuar nga mjeshtrat vendas. Ngado qe shikoja malet i kisha perpara fytyres. Selcka me dukej si nje oaz malesh. Takuam nje fshatar te cilit Viktori e Lioneli i bene pyetje te shumta sidomos per nje shtepi te madhe nga ana perendimore e fshatit qe ishte disi e vecuar. Lioneli interesohej se nga lindte e perendonte dielli, cfare ngjyre mernin ne nentor gjethet e pyllit ne shpatin e malit perballe si dhe si visheshin fshataret 50 vjet me pare dhe a mund gjenin fotografi me keto veshje etj. Atyre iu pelqeu Selcka e mendonin qe ate shtepine e vecuar ta benin shtepine e Mere Fizit, Nuk e di se pse ai film nuk pati xhirime ne Selcke.
Leximi i librit”Udhetim ne shpirtin lunxhiot” me clodhi e me kenaqi. Eshte shkruar kendshem e kuptueshem per cdo lexues.Mund ta lexoni e nuk do te thoni se ishte kohe e humbur.
