NEXHMIE ZAIMI, GAZETARJA NGA LIBOHOVA ME FAME BOTERORE

"Ndërsa zbrisnim shkallët e pallatit, në të dy anët e tyre na nderonin me qëndrim gatitu 60 roja të gjata e të veshura me uniformë ceremoniali. Diku më tha se mund të komunikoja me ta. “Anglisht”, i thashë. “Jo, shqip”, më tha ai, duke u ndalur para tyre. “Shqip?!” “Po, po shqip”, këmbënguli mbreti Hussein. “Si ka mundësi”, e pyeta unë e habitur. “Këta të gjithë janë shqiptarë”, sqaroi ai surprizën që kishte vendosur të më bënte në ndarje e sipër. " 

Përgatiti : Bexhet ÇOBANI

Gjirokastër

Nexhmie ZAIMI

Nexhmie Zaimi ka lindur në Libohovë, Shqipëri më 14 maj 1917,vdiq më 18 prill 2003 në Santa Barbara, Kaliforni) ishte një autore dhe gazetare shqiptare e njohur amerikane

 

Në Shqipëri, kur Nexhmie Zaimi ishte dymbëdhjetë e gjysmë, babai i saj e vizitoi në dhomën e saj të gjumit dhe vazhdoi t’i thoshte se ajo do të duhej të fillonte të mbante vello sa herë që dilte nga shtëpia. Kur ai i dha asaj vellon, pa thënë asnjë fjalë, ajo hapi dritaren dhe hodhi shallin në çatinë e fqinjëve, ku qëndroi për disa ditë. Babai i saj, i zemëruar, e quajti atë një "dhi të egër", ekuivalente me djemtë e vegjël në Shqipëri dhe u largua nga dhoma. Ky akt rebel do t'i jepte tonin jetës së rritur të Zaimit. 

 

Nexhmie ishte një nga gjashtë vajzat e para (së bashku me vëllain e saj Mehmetin) që ndoqën shkollën e mesme në Shqipëri, të drejtuar nga misionarët presbiterianë amerikanë. Ndërsa ishte një adoleshente në Shqipëri, familja e saj tradicionale u përpoq ta detyronte atë të martohej. Ajo iku nga Shqipëria dhe u bë femra e parë nga Shqipëria që arriti një arsim të lartë në Kolegjin Wellesley. Ajo jetoi me punonjësen e ndihmës Florence Spencer Duryea dhe së shpejti u bë qytetare amerikane.

 

Pas Luftës së Dytë Botërore, Nexhmija shkoi në Itali, ku punoi për disa vjet, duke ndihmuar shqiptarët dhe refugjatët e tjerë, të cilët kishin emigruar në Itali. Ajo kaloi disa kohë në Kalabri duke investiguar historinë e shqiptarëve arbëreshë dhe dialektin e tyre të shqipes mesjetare. Pikërisht për punën me refugjatët dhe kontributet e jashtëzakonshme që ofroi në ndihmë të tyre, Nexhmija u bë “Comandatoressa della Coronna d’Italia”, që do të thotë “Komandante e Kryqit të Kuq të Italisë” dhe iu dha një nga medaljet italiane më të larta. Për vitet kur ajo ka shërbyer në atë zonë ajo ka lënë edhe shumë shënime, në të cilat ka regjistruar kronikën e plotë të aktivitetit të saj në Itali pas Luftës së Dytë Botërore. 

 

Ndërsa ndiqte Shkollën Pasuniversitare të Gazetarisë të Universitetit Columbia në New York City, ajo u martua me Henry M. Margolis, një avokat dhe biznesmen, në vitet 1940. Ata u divorcuan në fillim të viteve 1950. Ajo kishte një djalë, shkrimtarin Eric Margolis. Në vitin 1938, libri i saj autobiografik Vajza e Shqiponjës u botua dhe u bë libri me i shitur nr Amerike. 

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, ajo punoi për Zyrën e Shërbimeve Strategjike (OSS) (paraardhëse e Agjencisë Qendrore të Inteligjencës). Pas luftës, ajo mori një rol shumë aktiv në çështjet shqiptaro-amerikane, duke u bërë presidente e Shoqatës Pan Shqiptare, Vatra. Ajo ndihmoi emigrantët shqiptarë dhe ndihmoi mbajtjen e familjes së saj në Shqipëri.

Në fillim të viteve 1950, ajo ishte një nga gazetaret e para amerikane që raportoi nga Lindja e Mesme. Ajo intervistoi udhëheqësin e Egjiptit, Gamal Abdel Nasser, Anwar Sadat dhe mbretin Jordan të Huseinit. Ajo ishte gjithashtu një nga gazetaret e para që shkroi dhe ligjëroi gjerësisht për refugjatët palestinezë, gjendja e të cilëve ishte praktikisht e panjohur në atë kohë në Shtetet e Bashkuara. Ajo i dorëzoi një studim Departamentit Amerikan të Shtetit në të cilin paralajmëroi se nëse problemi i refugjatëve palestinezë nuk zgjidhet, ai do të shpërthejë në fytyrën e Amerikës në pesëdhjetë vjet.  Karriera e saj e transmetimit dhe e të folurit u ndërpre pasi gazetat për të cilat ajo shkroi u ushtruan presion për të hequr dorë nga shkrimi i saj dhe kërcënime të vazhdueshme u bënë kundër jetës së saj dhe djalit të saj të vogël.

 

Teksa do të përcillte për në median amerikane intervistën e plotë me mbretin e Jordanisë, Nexhmije Zaimi do të hidhte në bllokun e saj të shënimeve edhe mbresat nga takimi i parë me kreun e këtij vendi arab. “U mirëkuptova me të që në çastet e para”, do të shkruante gazetarja shqiptare. “Ishte i mirësjellshëm në bashkëbisedim dhe herë pas here gjërat që i vlerësonte të rëndësishme, i përsëriste dy herë, me qëllim që mesazhi i tyre të shkonte i plotë dhe pa mëdyshje te lexuesi i thjeshtë”. Në vazhdim të kujtimeve nga biseda me mbretin Hussein, Nexhmije Zaimi nënvizon edhe një detaj që ka të bëjë me çastet e ndarjes me të.

 

“Kur e përfunduam intervistën, mbreti Hussein më tha se do të më përcillte deri te hyrja e pallatit mbretëror. Madje vuri në dukje se kishte rezervuar një surprizë për mua, gazetaren shqiptare që kisha shkuar nga larg për opinionin e tij. Ndërsa zbrisnim shkallët e pallatit, në të dy anët e tyre na nderonin me qëndrim gatitu 60 roja të gjata e të veshura me uniformë ceremoniali. Diku më tha se mund të komunikoja me ta. “Anglisht”, i thashë. “Jo, shqip”, më tha ai, duke u ndalur para tyre. “Shqip?!” “Po, po shqip”, këmbënguli mbreti Hussein. “Si ka mundësi”, e pyeta unë e habitur. “Këta të gjithë janë shqiptarë”, sqaroi ai surprizën që kishte vendosur të më bënte në ndarje e sipër. Kur i thashë se pse kishte zgjedhur pikërisht shqiptarët për t’i bërë roja, mbreti Hussein shpjegoi se ata janë besnikë dhe trima.

 

Gjatë kësaj periudhe, zonja Zaimi ra me glaukomë të rëndë dhe sëmundje të tjera të syve që e gjymtuan dhe e penguan atë të shkruante një libër tjetër. Ajo punoi për komunitetin shqiptar në Nju Jork dhe Nju Xhersi, duke përkthyer në Gjykatat Penale të Nju Jorkut, dhe duke u angazhuar në aktivitete të komunitetit dhe duke ndihmuar refugjatët e luftës në Evropë. Ajo gjithashtu jetoi për periudha në Paris, Romë, Gjenevë dhe Kajro. Ajo ishte një zë i fortë në SHBA kundër regjimit komunist të Shqipërisë. Shtëpia e saj në Manhattan ishte e mbushur vazhdimisht me gazetarë, artistë, shkrimtarë, diplomatë, personel të OKB -së dhe vizitorë nga Evropa dhe Lindja e Mesme. 

 

Për shkak të fillimit të verbërisë, Nexhmie Zaimi me dëshirë u largua nga Nju Jorku në vitet 1980 dhe u transferua në një komunitet pensioni në Santa Barbara, Kaliforni. Në fund të viteve '80, ajo mori kujdesin për tre fëmijë nga Kosova të cilët ishin plagosur rëndë nga aksidenti në një sulm ajror të NATO -s. Ajo vazhdoi të shkruante librin e saj të dytë deri në vdekjen e saj. Duke mbetur krenare dhe sfiduese deri në fund, në 2003, trupi i saj më në fund u dorëzua.

 

Lidhjet e Nexhmies me familjen e saj në Tiranë ishin gjithmonë shumë të ngushta. Ajo nuk i takoi ata për dekada, por kujtimi për Shqipërinë dhe dashuria e saj për familjen mbetën gjithmonë shumë të forta. Ajo vuante vazhdimisht nga frika se mos familjarët e saj arrestoheshin dhe torturoheshin, apo edhe vriteshin nga sigurimi i shtetit, veçanërisht kur ajo u bë e famshme në çështjet politike shqiptare në SHBA. Në mjaft nga analizat e saj në median amerikane, duke filluar nga “CNN”, ajo, duke promovuar vlerat më të mira të shqiptarëve, fshikullonte me forcë regjimin komunist të vendosur në Shqipëri menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore. Ajo nuk i shkëputi për asnjë çast lidhjet e saj me vendlindjen dhe kudo u krenua me faktin që ishte shqiptare.

 

Në fund të viteve 1940, 1950 dhe 1960 Nexhmia përpiqej ta shpëtonte familjen e saj nga uria, duke dërguar ngarkesa të rregullta me ushqime dhe veshmbathje. Kështu ndodhi edhe në kohën kur ajo kishte pak të holla pas divorcit në vitin 1949. Familja e saj në Tiranë u deklarua “Armike e popullit” nga komunistët, vetëm pse të afërmit e saj kishin ndjekur shkollën amerikane. Gjendjen e tyre politike e rëndonte ndërkohë fakti që Nexhmija dhe vëllai i saj, Muhameti kishin shërbyer disa kohë si përkthyes për ambasadën britanike në Tiranë. Angazhimi i saj si një nga gazetaret me emër të medias perëndimore, e bënin edhe më të rëndë pozicionin e familjarëve të saj në Tiranë.

 

Ajo vizitoi shqiperine dy herë: herën e parë në 1939 dhe herën e dytë në 1986 kur u përjashtua si persona non-grata nga autoritetet komuniste. Në Shqipëri dhe Nju Jork, ajo ishte e njohur gjerësisht si "Zonja e Parë e Shqipërisë". Italia e kishte bërë atë një "Komandante Kalorëse të Kurorës së Italisë".

 

Pergatiti: Bexhet ÇOBANI

 

HISTORIA E VËRTETË E PANDELI SOTIRIT

-       Fakte të panjohura, dëshmi, dokumente dhe të dhëna të reja që ngrenë lart emrin dhe figurën e patriotit të madh, Rilindasit të shquar, Pandeli Sotiri dhe vëllait të tij, Koto Sotiri nga fshati Selckë i Gjirokastrës

 

Përgatiti:  Koço  MOSKO

Boston, SHBA

Pandeli Sotiri, Mësues i Popullit dhe vëllai i tij, Koto Sotiri, janë dy rilindas të mëdhenj, inteletualë të zgjedhur, të një shkalle të lartë(1). Jetën e tyre e investuan e sakrifikuan për alfabetin shqip, shkrimin dhe shkollat në gjuhën amtare. Ata jetuan në një periudhë shumë të errët të të historisë së Mëmëdheut. Shqipëria ishte si një tokë djerr, “I sëmuri i Bosforit” ishte dobësuar në maksimum. Kombi shqiptar ndodhej në rrethana të komplikuara politike e kulturore, sulmohej dhe zhvatej nga të gjitha anët. Shqipërisë i bëhej një luftë e egër, deri në asimilim e zhdukje, jo vetëm nga osmanët okupatorë të cilët vetëm për shqiptarët nuk lejonin të hapeshin shkolla shqip, por edhe nga të gjithë fqinjët dashakeqë.  

 

Vëllezërit Sotiri, të përkrahur e të mbështetur fort nga Rilindasit dhe patriotët e zjarrtë, sfiduan rrethimin e egër antishqiptar të kohës dhe u bënë promotorë, shembull për gjithë atdhetarët me idetë dhe mendimet e tyre iluministe. Ata u bënë një rreze drite vezulluese që përçonte vetëdijen kombëtare, diturinë, arsimin e kulturën amtare. Zjarri që ndezën, fara që mbollën në Korçë e Pogradec vëllezërit Sotiri, për pak kohë përfshiu gjithë trojet shqiptare. Kështu, u çelën shkolla shqipe në Ersekë, Ohër, etj. Në 23 tetor të vitit 1891 në Korçë u çel Shkolla e Vashave, u hap shkolla e Prizrenit në vitin 1889, me mësuesin Mati Logoreci, etj.(2)

 

Një pamje të qartë, por fatkeqësisht të mjeruar në ato vite për shkollat tona shqip e ka dhënë të përmbledhur shkrimtari ynë i shquar Ismill Kadare:

  

“Asnjë gjuhë tjetër dhe asnjë shkollim në Europë nuk kanë pasur një martirizim të tillë: pesë shekuj dënim. Për të mos u zgjatur, mjafton një statistikë tmerruese, nxjerrë nga “Historia e shqiptarëve”, e francezit Serge Metais, botuar në vitin 2006, Paris. Tabloja e shkollimit është e pabesueshme. Më 1887, në Shqipëri kishte tre mijë shkolla. Prej të cilave një mijë e dyqind shkolla publike turke, po aq shkolla private greke, treqind shkolla bullgare, serbe dhe vllahe, shkollë shqipe vetëm një, me drejtor Pandeli Sotirin! Pra, gati çdo gjuhë lejohej të mësohej në “perandorinë tolerante”, përveç njërës: gjuhës shqipe! Dhe historia s‘mbaron me kaq. Katër vite më pas, Pandeli Sotiri vritet, shkolla shqipe mbyllet! Kjo është e vërteta, që ende nuk është shpalosur qartë përpara popullit shqiptar”.(3)

 

E vërteta e shkollës shqip, veprimtaria patriotike e vëllezërve Sotiri, është e manipuluar dhe e shtrembëruar në të gjitha drejtimet. Nuk e di se për çfarë qëllimesh e interesash, por gjithësesi në interes të shqiptarëve nuk është. Në internet, Wikipedia, gazetat e shumë shkrime të tjera nuk tregojnë të vërtetën. Prof. Musa Kraja ka shkruar: 

“… në Arkivin Qëndror nuk kishte dosje, ndryshe nga disa personalitete të Rilindjes sonë Kombëtare. Për Koton nuk u habita, por për Pandeliun mendoja se duhet të egzistonin materiale të posaçme, për një dosje të tijën. Shkrime të lëna me emrin e tij drejtpërdrejtë, nuk kishte.”(4)

 

Edhe ato pak shkrime që mund të gjenden duhet t’i marrësh me rezerva. Unë, autori i këtij shkrimi, jam me origjinë nga fshati i vëllezerve Sotiri, madje dhe fqinj i tyre. Jam mëkëmbur në shtëpitë e Sotirajve, nëpër dyert e odat e tyre, në kopshtet dhe oborret, si fëmijë që gëzoja lirinë e fqinjit, qëmtoja frutat; mana e fiq. Jam rritur me historitë e vëllezërve Sotiri të treguara e stërtreguara si dhe kam lexuar çdo gjë, çdo gërmë që flitet për jetën e tyre. Nuk jam historian, por i përkushtuar për jetën dhe veprën e vëllezërve Sotiri, i përkushtuar ndaj historisë së vendlindjes sime, ndaj ndiej detyrim moral dhe qytetar të shpalos para gjithë shqiptarëve historinë e vërtetë dhe patriotizmin e flaktë të këtyre rilindsave martirë, që nuk kursyen asgjë për mbrothësinë e Atdheut, deri në minutën e fundit të jetës së tyre.

Vëndlindja, fshati dhe shtëpitë e Sotirajve

Vendlindja e vëllezërve Sotiri është në fshatin Selckë në rrethin e Gjirokastrës, ish Vilajeti i Janinës në periudhën e sundimit osman. Tradicionalisht e kulturalisht Selcka është e përfshirë në krahinën e Lunxhërisë, por që nga viti 1950 administrativisht bën pjesë në krahinën e Pogonit, tani në bashkinë Dropull!! Selcka është një fshat shqiptar shumë i vjetër, sipas disa të dhënave ka egzituar shumë kohë para shekullit të 6-të.(5) Në shekuj u ka qëndruar okupatorëve të huaj me një stoicizëm të paparë lunxhot, për të mbrojtur traditat dhe zakonet e të parëve, shqiptarizmën, e mbi të gjitha për të ruajtur me dashuri gjuhën e bukur shqipe. Në kujtimet e tij aktori Andon Pano “Artist i Merituar” ka shkruar: “Në fshatin Selckë flitej një gjuhë shqipe e ëmbël dhe e bukur”(6)

 

Ishin dy shtëpi me mbiemrin Sotiraj në fshatin tonë. Këto shtëpi, me arkitekturën dhe ndërtimin e tyre, tregonin se kanë qenë familje aristokrate, të pasura dhe me kulturë. Shtëpia e Sotirajve në mes të fshatit ishte trekatshe, me gurë të skalitur e me dritare plot dritë. Shtëpia kishte hajatin, katonjet dhe sipër një divan të madh, kuzhinën e tri-katër oda të stolisura. Të dyja shtëpitë e Sotirajve i kishin banjat brenda.  I fundit në këtë shtëpi thuhet se ka qenë Thanas Sotiri me gruan e tij. Për këtë shtëpi kujdesej Niko Qirici (Tavo) edhe ashtu siç e kam arritur unë. Ata kishin bërëndërrim trojesh, kishin edhe një lidhje fisnore të largët. Në fshat thuhet me dyshim se dy familjet Sotiraj nuk kishin lidhje me njëra-tjetrën, por ato, sipas disa dëshmive gojore, brez pas brezi, duhet të ishin i njëjti fis. Në qershor të vitit 1944 shtëpinë e dogjën forcat gjermano-balliste, ishte një nga shtëpitë më të mira e më të bukura në fshat dhe muret rezistuan nga djegia. Mbi ato germadha u ndërtua dyqani i fshatit.(7)

 

Shtëpia tjetër e Sotiraj ku lindi Pandeliu dhe Koçua ishte nga Mëhalla e Kunjit. Si truall, shtëpitë pothuajse ishin njësoj, kurse kopshte, këta Sotirajt kishin më shumë sipërfaqe. Këtë shtëpi e përshkruan artisti Andon Pano i cili ka banuar për një kohë të shkurtër në vitet 1920, pasi nëna e tij, Aleksandra ishte bijë e Fotini Sotirit, mbesa e Thimjo Sotirit xhaxhait të Pandeli e Koço Sotirit. 

“Shtëpia jonë në Sotiraj ishte nën rrugë.  Nga ana e rrugës ishte shumë e ulët, sa po të ishte njeriu pak i gjatë mund të ngrihej me duar mbi dërrasat e strehës së çatisë.  (Dërrasa në fshatrat tona u thonë pllakave prej guri, me të cilat mbulonin çatitë).  Kurse nga ana e kundërt ishte e lartë dy katëshe, me hajat e katua në katin e parë dhe dy dhoma, kuzhina dhe salloni ishin në katin e dytë. Shtëpia ishte e rrethuar me mur, brenda të cilit ishte një oborr i shtruar me plloça dhe një kopësht më tej, por që ne nuk e mbillnim kurrë.“(8)

Shtëpinë e lindjes së vëllezërve Sotiri unë e kam arritur. Mbaj mend se ishte një shtëpi dykatëshe e ndarë në dy vëllezër. Kur qëndroje përballë saj, në krahun e majtë, ishte shtëpia e prindërve të vëllezerve Sotiri. Në krahun e djathë ishte shtëpia e xhaxhait të tyre, Thimjo Sotiri, e rrëzuar. Për shtëpitë kujdesej burri hallës sime.  Kishin të bënin, ai i mbante mirë, rregullonte vazhdimisht çatitë, me sa më kujtohet. Shtëpitë përbrenda dukeshin shumë të mbajtura. Kishin dy porta të jashtme me qemer guri të skalitur, me pezule. Një portë ishte nga veriu e tjetra nga jugu. Qemeri i portës së veriut ishe i bërë monobllok, vetëm me dy gurë të skalitur bukur. Porta e brendshme e shtëpsë së Thimjo Sotirit ishte me qemer, ndërsa porta e shtëpisë së Pandeliut dhe Kotos ishte e thjeshtë, por me paraqitje fine.  Kooperativa ia mori ato troje me urdhër burrit të hallës nga fundi i viteve 1960 dhe në mënyrën më misterioze shtëpitë u rrëzuan dhe u prishën. Muret e u bënë gurë-gurë. Sot janë rrafshuar, ndoshta kanë shpëtuar themelet. Së fundmi deshnin të zhduknin edhe themelet, me pretendimin nga bashkia Dropull se do bëhej unaza e fshatit?!! Shteti, Ministria e Kulturës, Prefektura duhet që të verë dorë e t’i marri në mbrojtje këto rrënoja dhe t’i ringrerë në kujtim të vëllezërve patriotë dhe në nderim të historisë së shkollës shqip. Eshtë nder e krenari.

 

I fundit në këto shtëpi ka banuar Milto Sotiri, kushëri i vëllezërve Sotiri. Ai ishte i burgosur. Në vitin 1941, me pushtimin e Greqisë nga Gjermania u hapën burgjet ku e kishte burgosur Metaksai dhe i torturuar e masakruar u kthye në fshat. Në vitet 1920 aty ka banuar gjithashtu familia Pano, edhe këta ishin kushërinj të vëllezërve Sotiri. Ikën nga Stambolli në vitin 1922 kur Turqia bënte këmbimin e popullsisë. Edhe në Stamboll kjo familje kishte banuar në shtëpitë ku u rrëzua nga kati i tretë Pandeli Sotiri.(9)

 

Familja e Sotirajve në fshatin Selckë

Eshtë një kohë e gjatë, bëhet fjalë për mesin e shekullit të 19-të, rreth viteve 1840-1860. Për emrin e babait të vëllezërve Sotiri ka shumë variante nga autorë të ndryshëm.  Në librin e M. Krajës “Bijtë e Lunxhërisë për arsimin shqip” në dy botime, emri i babait të vëllezërve Sotiri shënohet Naqo, ndërsa tek “Gjirokastra në shekuj” shënohet Mina. (10)  Naqo shënohet dhe në librin e J. Thanatit e Th. Margaritit “Selcka e Lunxhërisë”(11). 

 

Në disa dokumenta që kanë dalë në dritë kohët e fundit, babai i tyre quhej Vasil Sotiri.   Sipas një skeme të pemës së familjes Sotiri, Minai dyshohet të jetë vëllai i Thimjos dhe i Vasil Sotirit, ndërsa Naqo Sotiri duhet të jetë djali i Thimjo Sotirit. 

Për nënën e vëllezërve Sotiri ka shumë pak të dhëna.  A. Bërxholi tek libri i “Lunxhëria mjedisi, banorët, …etj”, faqe 337 thotë se nëna e vëllezërve Sotiri quhej Dede.(13) Nuk thuhet nga është marrë kjo e dhënë. Për emërin “Dede” sipas disa të dhënave gojore, disa dëshmojnë se nëna e Pandeliut ishte nga Prizreni, Kosovë, kurse disa të tjerë thonë se “Dede, Deda” ishte mbiemri i parë i familjes Sotiri të cilin e kishin në Kosovë dhe nuk dihet kur janë shpërngulur në Selckë për hasmëri, duke ndërruar edhe mbiemrin në Sotiri.  Duke u nisur nga mbiemri “Dede apo Deda” mbiemër të tillë ka patur edhe në fshatin Selckë, ishte një familje e kulturuar intelektuale, patriotësh e mësonjësish.(14) Unë nuk i besoj kësaj historie, Sotirajt janë themelues të fshatit Selckë, e vërtetojnë shtëpitë dhe pozicioni i varreve në Kishën e Shën Nikollës. Nëse është e vërtetë shpërngulja e tyre duhet të ketë ndodhur shekuj më parë, si mund të kemi ardhur në atë fshat edhe një pjesë e jona.

Prindërit e vëllezërve Sotiri ishin fshatarë të thjeshtë, por në gjendje ekonomike të mirë, të kulturuar. Shtëpia tregonte se e njihnin mirë kurbetin. Ndoshta jetonin ndërmjet Stambollit dhe Selckës, ashtu si shumë fshatarë të tjerë.  Ata lindën dy djem Kostandinin ose Koton, dhe Pandeliun. Edhe për ditëlindjet e vëllezërve Sotiri ka konfuzion dhe pasaktësi. Në një shkrim për ta përmenden dy-tre data. Ne do të pranojmë më të mundshmen. Kostandini, ose Koto lindi më 1840, ndërsa Pandeliu lindi në vitin 1842.

Në mesin e viteve 1850 babain, Vasilin e vrasin. Në disa burime thuhet se e vranë feudalët vendas, ishte në hasmëri, ndërsa Koço Mosko, nga fshati Stegopul thotë se e vranë turqit në një stan. (15) Të dy vëllezërit Sotiri, me mbarimin e shkollës në fshatin e tyre Selckë, së bashku me nënën, i mori në Stamboll dhe u kujdes për ta xhaxhai i tyre, Thimjo Sotiri, i cili ishte në gjendje shumë të mirë ekonomike. 

Shkollimi dhe edukimi

 Pandeli dhe Koço Sotiri u rritën dhe u edukuan në një mjedis patriotik të zjarrtë, gjithmon në luftë e përpjekje për shkollën dhe shkrimin shqip. Në fshatin e tyre të lindjes u brumosën me dashurinë për vendin e tyre, për shkollim, për Shqipërinë.  Mërguan në moshë të njomë në Stamboll, me kokën prapa duke mbartur me vete hallet e vendlindjes, hallet e dertet e Shqipërisë.  Në edukimin patriotik e atdhetar duhet të ketë patur ndikim të madh edhe familja e xhaxhait, Thimjo Sotiri. Sotirajt gjithmonë janë vlerësuar si një familje patriote.  Janë disa fakte që flasin qartë për këtë.  

Fshati ku lindën vëllezërit Sotiri është një fshat me tradita patriotike e arsimdashëse të thella. Ndërtesa e shkollës që është edhe sot në fshatin Selckë, u ndërtua që në vitin 1811. Pas një zjarri misterioz që ra në vitet 1880 u dogj, por u rindërtua në vitin 1894. Në këtë shkollë në vitet 1850-1860 kanë mësuar vëllezërit Sotiri. Shkolla ishte në gjuhën greqisht, por mësohej edhe shqip, me libra të ardhura nga Stambolli.  Ka dëshmi të shkruara e gojore. Po tregojmë njërën: Hoxhë Myftar Kallarati, duke sjellë libra shqip nga Stambolli, i sëmurë nga rruga e gjatë, vdiq në Selckë. Fshatarët, në nderim të sakrificës së tij patriotike, e varrosën me nderime të mëdha, sikur të ishte bir i tyre. Varrin e Hoxhës fshati e ruajti mbi 150 vjet. Që fshati Selckë kishte një respekt të veçantë për këtë Hoxhë, e tregon dhe pozicioni i varrit. Meqë feja nuk e lejonte të varrosej në varrezat orthodokse të fshatit, ata e varrosën në një vend të shenjtë, pranë një konizme me gurë ku duhet të ketë qenë një kult i lashtë, parakristian, ose edhe pagan. Konizma dhe Varri i Hoxhës janë shumë afër, ballë përballë. Vendi aty rreth e rrotull e mori emrin “Varri i Hoxhës”. Edhe sot ashtu quhet.  Eshtrat i morën bashkëfshatarët e tij nga fshati Kallarat i Vlorës në vitin 2007, kur u mësua kjo histori. Fshatarët e Selckës, këtë Hoxhë patriot e kanë përjetësuar edhe në këto vargje: 

“O i ziu Babashe,  

ke fëmijë apo nuk ke?

S’kemi ç’të bëjmë dhe ne, 

të përcollëm si babanë, 

Për ty tri kambana ranë.”

Hoxha u përcoll në banesën e fundit nga prifti i fshatit duke u rënë këmbanave në dy kishat e fshatit: Shën e Premte dhe Shën Nikollë  si ditë zie, e me të gjitha nderimet e rastit. Fshatarët i këndojnë “të përcollëm si babanë”. Një prift organizon ceremoninë mortore të një Hoxhe në një cep të trojeve shqiptare, kjo është shumë domethënëse! E denjë kjo histori për një skenar filmi hollivudian. 

 

Librat shqip nga Stambolli selicjotët i binin edhe vetë fshehurazi. Ka shumë gojëdhëna e histori që tregohen.  Në fshat thuhej kjo këngë:

Siko Dhimadhi kur vije, 

Në Selckë dilje lëminje, 

Ç’bëhej në Stamboll e dije,

Kokën në trastë e vije

Për sebep të ca vivlije, 

Qysh bëje kur dilte ujku,

Pastaj të qepej dhe cfurku. 

Mbi dy fundoma sënduku

Shqiponjën s’e zë dot turku”(16)

 

Në kohën kur studionte Pandeliu me Koton, shkolla duhet të ishte 7-vjeçare. Ajo kishte edhe një bibliotekë me libra shqip, që pasurohej nga viti në vit, por u dogjën kur ra zjarri mistershëm.(17) Ndoshta librat shqip ishin dhe shkaku i këtij zjarri. Koha kur vëllezërit Sotiri merreshin me botimin e shpërndarjen e librave shqip në Stamboll.  Në Selckë meshohej edhe shqip në kishë me libra me gërma greqisht. Një libër kishtar shqip po me gërma greqisht ishte edhe “Dhjata e Vjetër”, botim i vitit 1849. Atë e kam arritur edhe unë. Libri i kishte shpëtuar djegies, atë e ruante prifti Atë Stefan Thanati, kushëri i parë i babait tim. Në faqen e parë që ishte bosh, ishte shkruar “Dhuratë nga Shoqëria Përparimi e Stambollit për shkollën Plotore, (7-vjeçare).”  

 

Shkolla ku kanë studjuar vëllezërit Sotiri, Varri i Hoxhës dhe Konizma duhet të kthehen në objekte muzeale të klasit të parë. Të meremetohen, të rrethohen e të mirëmbahen si dëshmi e gjallë e bashkejetesës në shekuj e shqiptarëve, por dhe si dëshmi e gjallë e përpjekjeve për shkollat dhe shkrimin shqip nën sundimin pesëshekullor osman. Do të jetë muzeumi më i mirë, më i bukuri dhe më i veçanti.

 

Të nginjur me atdhedashuri dhe të etur për libra e shkollë shqip, vëllezërit Sotiri, nga fatkeqësia që u ndodhi, u detyruan të largohen për në Stamboll e të vazhdonin shkollat në kujdesin e xhaxhait të tyre të mirë e human, Thimjo Sotiri. Këtu duhet të ndalemi e të bëjmë një përgënjeshtrim. Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1985 thuhet se Pandeli Sotiri ishte nxënës i Koto Hoxhit!!(18)  Të gjitha dokumentet e mëvonëshme, edhe sot në internet e shkrime të ndryshme e përsëritin kudo si një papagall të njëjtën gjë. Kjo është e pafalshme, sidomos për historianët, sepse shkolla e mesme greqisht në Qestorat u hap në vitin 1874(19) kur vëllezërit Sotiri kishin përfunduar shkollën e lartë në Vienë, Austri, dhe ishin kthyer në Stamboll për veprimtarinë e tyre patriotike. Koto Hoxhi nuk ka qenë mësues, por kujdestar konvikti në shkollën e Qestoratit, ndërsa Koto Sotiri që hapi shkollën e parë shqipe në Pogradec dhe e vazhdoi këtë aktivitet në Maqedoni, në Rekë e Manastir, gjersa autoritetet osmane e burgosën dhe e dënuan me 101.  Qëndroi sup me sup me të vëllanë dhe gjithë rilindasit e tjerë në gjithë veprimtaritë e aktivitetet patriotike, por ai nuk përmedet fare në enciklopedinë shqiptare!?

 

Koço Mosko Stegopuli, në biografinë e Pandeli Sotirit që ka dorëzuar në shkollën Pedagogjike “Pandeli Sotiri”, Gjirokastër, me rastin e 10-vjetorit të saj, shkruan: I rriti dhe i mësoi në Stamboll xhaxhai, Thimjo Sotiri. Atje kanë ndjekur shkollën e mesme të “Gallatës” (Galatasaray High School)  bashkë me Janko Minxhën nga fshati Krinë. (20)  Këto të dhëna i ka marrë nga Aleksandra Pano (Telo) kushërirë e vëllezërve Sotiri, e cila në Stamboll ka banuar në shtëpinë nga ku u rrëzua nga kati i tretë Pandeli Sotiri.  Duhet të ndalet kjo genjeshtër e madhe që është për të qeshur e për të qarë. Është një komedi rreth jetës së vëllezërve martirë Sotiri, e stisur, nuk kuptoj për çfarë arësye?!  Koço Mosko Stegopuli i ka mbledhur këto te dhëna  me Vaso Konomin, ish Sekretar i Komitetit Ekzekutiv të Rrethit Gjirokastër. Ata u kujdesën për historikun e Lunxhërisë dhe në vitin 1972 Koço Mosko Stegopuli ishte  pjesmarrës në një komision që ishte ngritur për hartimin e historikut të rrethit Gjirokastër. 

Shkolla e “Gallatës”,   ishte nJë nga  shkollat e mesme më të mira të kohës, madje dhe në Europë, aty bëheshin mësime edhe në gjuhën frënge.  Me mbarimin e kësaj shkolle, vëllezërit Sotiri, sigurisht përsëri me kujdesin e xhaxhait të tyre, Thimjo Sotiri, ndoqën shkollat e larta në Vienë, Austri. Pandeliu studioi për mjekësi, ndërsa Koçoja për drejtësi. Me mbarimin e shkollës së lartë Pandeliu u rreshtua në ushtrinë Austro-Hungareze me gradën major. (21) Në ushtrinë Austro-Hungareze duhet të ketë qëndruar mbi 10 vjet. Ndërsa për Koçon gjatë kësaj periudhe nuk ka të dhëna për punët e tij gjatë qëndrimit në Austri. Rreth viteve 1870, për ironi të fatit, atëherë kur shkolla e mesme greke në Qestorat nuk kishte filluar ende që të hidheshin  themelet, vëllezërit Sotiri kthehen në Stamboll për t’u marrë me një veprimtari të dendur patriotike, së toku me rilindasit e tjerë. 

 Veprimtaria patriotike e vëllezërve Sotiri 

Atdheu ishte në rrezik, po kalonte kohëra shumë të vështira. Patriotët shqiptarë ishin mbledhur grusht për t’i bërë ballë reaksionit të egër antishqiptar, duke e mbështetur fort njeri-tjetrin, shqiptari-shqiptarin, vëllau-vëllanë. U shquan në këtë periudhë vëllezëria “Frashëri”, vëllezëria “Topulli”, por dhe vëllezërit “Sotiri” të cilët i vunë supet njeri tjetrit për të përballuar atë që kishte më shumë nevojë Shqipëria në atë kohë, kundërsulmin e egër antishqiptar. Veprimtaria e tyre patriotike është shumë e gjerë, por le t’i përmbledhim shkurt disa drejtime ku ata u shquan më shumë. 

 

1.    Pjesmarrës të orëve të para dhe aktivistë të shquar në shoqatat dhe veprimtaritë patriotike

 

Vëllezërit Sotiri duhet të kenë ardhur në Stamboll në fillim të viteve 1870.(22)  Ata u strehuan në shtëpitë e xhaxhait të tyre Thimjo Sotiri, siç i strehoi kur ishin fëmijë, kur u vranë babanë. Shtëpia e Thimjos ishte në një lagje në pjesën europiane, nga më të bukurat e më të pasurat e Stambollit, rreth 2 milje larg sheshit të njohur “Taksim”. Sot ajo lagje është kthyer në atraksion turistik me hoteleri dhe shtëpi luksoze “Belle”.  Xhaxhai Thimjo kishte shtëpi të madhe e të bollshme, një ndërtesë me tre kate.(23) Por ndoshta mund t’i kishin edhe shtëpitë të përbashkëta siç i kishin në fshatin Selckë. Kati i parë ishte me dyqane.  Këtë e dëshmon Aleksandra Pano (Telo), mbesa e Thimjos, e cila ka lindur në vitin 1896 dhe ka banuar mbi 20 vite në atë shtëpi.(24) Në vitin 1920, po në atë shtëpi ajo lindi djalin e saj Andon Panon “Artist i Merituar” autori i shënimeve “Kujtime dhe mbresa”.  Aleksandra vdiq në Tiranë në vitin 1982. 

Vellezërit Sotiri, me t’u kthyer në Stamboll, Koçua ndoshta ishte edhe më parë, u lidhën menjëherë fort me vëllezërit Frashëri dhe rilindasit e tjerë. Ishin ndër të parët që nënshkruan platformën e “Komitetit Qëndror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare” i cili u themelua më 12 Tetor 1879. Komiteti kishte në përbërje të tij 28 anëtarë, nga Vilajeti i Janinës ishin nëntë anëtarë, nga të cilit pesë anëtarë ishin prej Lunxhërisë. Ky Komitet synonte që shqiptarët të fitonin autonominë brenda Perandorisë Osmane. Më mbrapa ky Komitet mori emërtimin “Shoqëria e të Shtypurit të Shkronjave Shqip”. 

Ky organizim ishte pjesë e platformës politike të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në krye të kësaj u zgjodh Sami Frashëri. Kjo shoqëri drejtohej nga një grup patriotsh të zgjedhur nga Samiu si: Vaso Pasha, Jani Vreto, Koto Hoxhi, Hoxha Tahsini, Seit Toptani, Pandeli Sotiri, Zija Prishtina. Veprimtaria e kësaj shoqërie lidhej me lëvrimin e gjuhës shqipe drejt një gjuhe letrare, të krijohej një alfabet i njësuar i gjuhës shqipe, të zhvillohej letërsia kombëtare, çelja e shkollave shqip, ngritja e një shtypshkronje, botime librash shqip, etj. (25) Kjo do të bëhej më vonë një rrymë e fuqishme mbarëshqiptare

Kryesia e Shoqatës së Stambollit 

Vëllezërit Sotiri ishin të parët dhe shumë aktivë në të gjitha drejtimet e veprimtarisë së shoqërisë. Pandeliu u mor kryesisht me redaktimin dhe botimin e librave mësimorë dhe librave të tjera të letërsisë artistike të rilindsave, duke i njësuar e përshtatur në alfabetin e Stambollit dhe në një gjuhë letrare kombëtare. Për botimin e tyre duhej shtypshkronja. Vëllëzërit Sotiri e siguruan atë nga Viena. Kush më mirë se vëllezrit Sotiri mund ta bënte këtë punë? Ata kishin studiuar në Vienë dhe gjithashtu u kujdesën edhe për shtypshkronjën e Bukureshtit. 

 

Për alfabetin shqip të përbashkët u miratua projekti i Sami Frashërit dhe u quajt “Alfabeti i Stambollit”. Miratimi i këtij alfabeti u bë nga komisioni i krijuar nga Sami Frashëri, ku anëtar ishin dhe vëllezërit Sotiri. U miratua në “Kongresin Gjuhësor të Kostadinopojës” me pjesmarrjen e 400 shqiptarëve nga të gjitha trevat shqiptare.  Me këtë alfabet u shtypën abetaret “Alfabetare e Gjuhës Shqipe” për të gjitha shkollat shqipe.  U shtyp revista “Drita” dhe “Dituria”, “Kalendari Kombëtar”, etj.  Vetëm shoqëria “Dituria”, Bukuresht botoi në shtypshkronjën e saj me këtë alfabet mbi 25 libra.(26)

 

Qysh në fillimet e Rilindjes Kombëtare egzistonin mbi 17 alfabete të krijuara nga rilindasit si i Anastas Kullurjotit, Jani Vretos, Hasan Tahsimit, Kostandin Kristoforidhit, Naum Veqilharxhit, Jeronim De Radës, Ndre Mjedës, Enriko Kremonezës, etj.   Gjithashtu thuhet se: Kongresi i Manastirit ose Kongresi i Alfabetit Shqip, që u mbajt më 14-28 nëntor 1908, përdori dhe një variant të alfabetit sipas një projekti të hartuar nga Pandeli Sotiri.(27)

 

Përveç këtyre punëve për redaktimin e teksteve shkollore dhe të veprave të ndryshme letrare të rilindsave, Pandeli Sotiri punoi edhe me librat kishtare. Ai rishkroi në alfabetin e Stambollit “Luka dhe Mateu” i cili u botua në vitin 1886, etj.(28)

 

2.    Organizatorë të shoqatave patriotike shqiptare. 

 

Vëllezërit Sotiri e mbështetën fort idenë për krijimin e “Shoqërisë së Stambollit për vivla shqipe” . Librat ishin një domosdoshmëri për emancipimin dhe iluminimin në tërësi të shoqërisë shqiptare. Shumë të domosdoshme për shkollat shqip që Rilindasit mendonin e përpiqeshin që të ngriheshin anë e mbanë trojeve shqiptare, sa më parë. Pandeliu në koordinim me rilindasit e tjerë, iu fut kësaj pune me gjithë fuqinë e mendjes së ndritur të tij. Në Stamboll, pas viteve 1880, ku kryheshin këto veprimtari të gjithanëshme patriotike dhe veçanërisht shtypja e librave shqip, punët sapo venin e vështirësoheshin. Me censurën që ushtrohej dita ditës nga Porta e Lartë kjo veprimtari bëhej deri edhe e pamundur.  Ndaj Rilindasit dhe Pandeli Sotiri mendonin që të krijonin një bazë më të sigurtë të shtypjes së librave shqip, atje ku ndikimi osman e grek ishte shumë pak ose aspak. 

 

Në fillim të viteve 1880 Pandeliu së bashku me Jani Vreton shkuan në Bukuresht për të organizuar një shoqëri patriotike, si degë e Shoqërisë e të Shtypurit të Shkronjave Shqip të Stambollit. Në Rumani ata gjetën patrotë të flaktë të çështjes shqiptare.  Dërgimi i dy intelektualëve dhe patriotëve të shquar, siç ishin Pandeliu dhe Jani Vretua, i dha zhvillime të reja dhe një hov të ri çështjes Kombëtare shqiptare.  Sami Frashëri zhvillimet e Rumanisë i ndiqte me një vëmendje të veçantë. Më 24 Dhjetor 1884 Dega e Shoqërisë së Bukureshtit do të pagëzohej me emërin “Drita”.  U krijua një vatër e sigurtë për botimin e librave dhe dorëshkrimeve shqip si dhe do të siguroheshin   financimet e nevojshme. Shtypshkronja që u ngrit edhe me ndihmën e pakursyer të vëllezërve Sotiri, ishte e para shtypshkronjë shqipe, ajo e mori emrin “Shtypshkronja e Bukureshtit”. Kjo shtypshkronjë luajti rol të padiskutueshëm në botimin e letërsisë shqipe të Rilindjes, librave shkollore, etj. Vëllezërit Frashëri së bashku me Pandeli Sotirin bënin kujdes për cilësinë gjuhësore të botimeve. Pandeliu njihej si më i afërti i gjuhës Naimjane. (29)

 

Pas kësaj veprimtarie shumë të vyer e të sukseshëme në Bukuresht, Rumani, Pandeliu së bashku me Jani Vreton shkojnë në Egjipt, edhe atje kishte një komunitet të madh shqiptarësh patriotë.  Patriotët shqiptarë  atje i nxitën për t’i bashkërenduar më mirë punët. Babai i A. Z. Çajupit pas takimit me të dërguarit e Stambollit do të thoshte: “Shqiptarët e atjeshëm njihen me punën e mënçur dhe trimërinë e dy të dërguarve të Shoqërisë së Stambollit” (30) Kështu Egjipt-Stamboll-Bukuresht u bashkuan në një shoqëri dhe drejtohshin nga një kryesi me në krye rilindasin dhe ideologun e shquar Sami Frashëri. 

 

Vëllezërit Sotiri u morën edhe me shpërndarjen e librave shqip.  Sigurisht u kujdesën edhe për fshatin e tyre. Ka shumë të dhëna gojore se si selicjotët në atë periudhë binin libra shqip fshahurazi nga Stambolli, për vete dhe për të tjerët. Kërkesat për libra shqip ishin të mëdha, ato vinin nga të gjitha anët ku banonin shqiptarë; nga Argjentina, Rusia, Egjipti, Amerika, etj. 

 3. Bashkëthemelues, sipërmarrës, kryredaktor i revistës së parë shqipe “Drita” - “Dituria” 

 

Pandeliu ishte i lidhur shumë ngushtë me vëllezërit Frasheri, si ideologë të Rilindjes sonë Kombëtare e veçanërisht me Naimin e Samiun. Vëllezërit Frashëri shikonin tek Pandeliu një intelektual të kompletuar që komunikonte lehtësisht në shumë gjuhë të huaja si: greqisht, gjermanisht, fërngjisht e turqisht. Njëkohësisht Pandeliu fliste dhe një gjuhë shqipe letrare, naimjane të pasur, të ëmbël e të qëruar nga fjalët e huaja si greqizma e turqizma. Gjithashtu Pandeliu kishte aftësi ta pasuronte gjuhën shqipe edhe me neologjizma. Kjo tek vëllezërit Sotiri ishte e trashëguar nga traditat gjuhësore të shkëlqyera e unike të vendlindjes së tyre, por edhe nga dashuria pakufi që kishin këta patriotë për gjuhën shqipe.  Cilësitë e veçanta, sidomos të Pandeliut si mjek, si ushtarak, si intelektual dhe si atdhetar i flaktë e trim, e vinin atë në krye të intelektualëve më të shquar të kohës. Ishte njeriu më i përshtatshëm për botimet në gjuhën shqipe dhe tani një specialist që do të vendoste të sigurtë gurin e themelit të mediave shqiptare. 

Në Stamboll në atë kohë punët sapo vinin e bëheshin më të vështira për gjuhën shqipe. Lidhja e Prizrenit u shkatërrua nga Porta e Lartë në vitin 1881. Shumica e udhëheqësve të saj u vranë, u burgosën ose u syrgjynosën.(31) Pandeli Sotiri, megjithëse kohët ishin shumë të këqia e të pafavorshme për shqiptarët, nuk ndalej në veprimtarinë e tij në fushën e botimeve të librave shqip. Ai së bashku me shokët e tjerë iu përvesh punës edhe për botimin e gazetave e revistave shqip, brenda Perandorisë Osmane, të lejuara e të miratuara nga Porta e Lartë. Përpjekjet e tij të para dështuan, nuk mundi ta hidhte dot në dorë botimin e një gazete apo reviste në gjuhën shqipe.  Nuk u lejua publikimi me germa shqip nga Porta e Lartë.  Atëhere Pandeliu themeloi një shoqëri kulturore “Vëllezëria Shqiptare” dhe krijoi në 22 qershor të vitit 1883 revistën mujore të përkohëshme “Prometeu” me shkronja greqisht. Kryeredaktor ishte bashkëkrahinasi, lunxhoti patriot e fisnik nga fshati Erind, Petro Poga. Kjo ishte kryesisht një revistë historike, shkencore. Aty botoheshin shkrime për fizikën, biologjinë, shkrime për Hygonë, Moxartin, Zolanë. etj. Ne këtë reviste Pandeli Sotiri botoi një sërë artikujsh të zjarrtë të tij për mbrojtjen e çështjes kombëtare shqiptare. Kritikonte ashpër ata klerikë që mbanin një qëndrim jo të drejtë ndaj çështjes shqiptare. Për këtë fakt u godit me gurë në rrugët e Stambollit nga renegatët antishqiptarë, të paguar nga kleri reaksionar.(32) Së bashku me patriotin Petro Poga ata arritën të nxjerrin gjithësejt 12 numura të kësaj reviste. 

Sipas pohimeve të Pandeliut në bisedat me shokët e tij, që nga titulli i revistës “Prometeu”, çensura dhe autoritetet turke e shikonin me një sy jo të mirë. Kështu, revista “Prometeu” në 15 Maj 1884, u ndalua të shtypej. Autoritetet turke e mbyllën.(33) Kishte ardhur koha për një revistë shqip, që do shënonte fillesat e medias shqiptare.  Petro Poga dhe Pandeliu, të mbështetur fort edhe nga rilindasit e tjerë, iu futën me ngulm kësaj pune, pavarësisht çensurës,  pengesave e vështirësive të mëdha nga autoritetet otomane.

Petro Poga dhe Pandeliu më në fund siguruan një leje nga Porta e Lartë për hapur një revistë në gjuhën shqip. Revistën e emërtuan “Drita”, kjo dolli me 10 gusht të vitit 1884. Çdo numur i revistës duhej të merrte miratimin e Ministrisë së Arsimit të Portës së Lartë. Numrin e parë e botoi redaktor Petro Poga. Ky numur u hap me “Fjalët e qiririt” të Naimit. Petrua hasi në vështirësi dhe u tërhoq nga botimi i saj. Pandeliu që nuk dinte të tërhiqej kurrë e mori në dorëzim dhe me këmbngulje, me miqtë e shokët e tij, e bindi çensurën osmane dhe botoi edhe dy numra të tjerë. Në vazhdim, në numrin e katërt, për të mos rënë në sy të autoriteteve turke, Pandeliu ia ndryshoi emrin revistës, e ktheu në “Dituria”.(34)

Kjo ishte një revistë kulturore mujore me 16 faqe që shpërndahej kudo ku kishte shqiptarë, madje edhe tek arbëreshët e Italisë, e gjetkë. Tani Pandeli Sotiri ishte bërë drejtor, botues, sipërmarrës, redaktor i të vetmes dhe të parës gazetë shqip që dilte në gjithë Perandorinë Osmane. Në fakt pak më parë në Cosena, Itali në vitin 1883, Jeronim De Rada kishte botuar gazetën “Flamuri i Arbërit”, por kjo gazetë shtypej jashtë trojeve shqiptare.

Veprimtarët kryesorë të organit "Drita"-"Dituria"
Pandeli Sotiri, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jani Vreto, Koto Hoxhi

Pandeliu me bashkëpunëtorët e tij e ktheu këtë revistë në një tribunë të vërtetë të çështjes kombëtare shqiptare, për zgjimin e ndjenjave atdhetare dhe ndriçimin e mendjeve të shqiptarëve. Ashtu si tek gazeta “Prometeu” në faqet e revistës trajtoheshin njohuri nga historia, letërsia, nga shkencat shoqërore, natyrore, matematika, etj. Shkrimet hartoheshin nga vetë Pandeliu, Naimi, Samiu, Jani Vreto, Koto Hoxhi, etj. Pandeliu mbante lidhje të ngushta edhe me personalitete të tjera të shquara të Rilindjes si Vaso Pasha, etj. Naimi shkruante me pseudonimin “D”, Samiu me tre pika, kurse shkrimet e autorëve orthodoksë dilnin me emrat e tyre të plotë.

Në librin e tij “Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqiptar” Prof. dr. Musa Kraja ka bërë një analizë të hollësishme të botimeve të kësaj reviste. Profesor Musai ka arritur në disa përfundime. Po i përmendim shkurtimisht: 

1. Pandeli Sotiri ishte një personalitet i shquar i kulturës shqiptare dhe i mbarë çështjes kombëtare. “Dituria” që ai drejtonte përshkrohej fund e krye nga dëshira për t’u treguar gjithë shqiptarëve historinë e tyre të lashtë. Të tregonte territoret se ku shtriheshin e banonin shqiptarët.  Shkruante se shqiptarët janë të parët në Ballkan,  me Pellazgët me një histori mbi 4 mijë vjeçare para Krishtit. etj.

2. Vëllezëri Frashëri dhe personalitetet e tjera të Rilindjes gjetën tek Pandeliu atdhetarin e aftë e trim që e drejtonte me kompetencë këtë revistë. Të gjithë së bashku punuan për zhvillimin e mëtejshëm të mendimit shoqëror për forcimin e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve. Shkruanin për unitetin e Kombit, dashurinë dhe respektin midis ndarjeve krahinore, fisnore e fetare, sepse jemi unikë dhe një i tërë si Komb.

3. Shkrimet e Pandeliut ishin në funksion të lartësimit kulturor të shqiptarëve, evidentimin e vlerave morale e kulturore të tyre. Pandeliu shkruante e përkthente me mjeshtëri ato pjesë që kishin interesim e tingëllonin aktuale si urtësia, besnikëria e devotshmëria e shqiptarit. Ndërsa Naimi nga ana e vet shkruante se “Shqipëria të jep nder, e të jep emrin shqiptar”. Në shkrimet e tij Pandeliu shpesh ndalej, jo rastësisht.  Tek “Të bëmat e Telemakut” ai ndalet tek Mentori. Duke shpjeguar se ky emër është shqip nga ment - mentar. Mentori është një burrë plak, miku më i shtrenjtë e i dashur i Odiseut. Pandeliu nxjerr ne dukje butësinë, urtësinë, mençurinë, vetpërmbajtjen e trimërinë e Mentorit.

4.    Në revistë trajtoheshin edhe problemet shoqërore dhe ato të moralit që pasqyrohen në disa shkrime. Në shkrimin e Jani Vretos “Mirvetia” zgjerohet koncepti mbi nevojën e njeriut për dituri, për të njohur natyrën dhe edukatën e punës.  

5.    Pandeliu në këtë revistë trajtonte problemet e arsimit, të shkollës e të mendimit didaktik. Në shkrimin “Statistikat” me nëntitull “Kombet e dheut”, jepen të dhëna për botën e atëhershme. Ja disa: Janë gjithësejt 1, 28 miliard njerëz, flasin 3642 lloje gjuhësh, janë 1000 besime fetare, mesatarja e jetës së njeriut është 33 vjeç, në 10 mijë njerëz, njeri shkon në 100 vjeç, etj. Revista shërbeu gjithashtu për përhapjen e njohurive arsimore në gjuhën shqipe, letërsinë, arithmetikën, gjeografinë, shkencat e natyrës, etj.

6.     Në çdo numur të revistës kishte shkrime me përmbajtje edukative, etiko-morale, fjalë të urta dhe vjersha didaskalike. Shtroheshin gjithashtu një varg çështjesh të moralit e sjelljes së mirë njerëzore. (35) Një meritë të padiskutueshme kjo revistë ka se u bë një përhapëse e gjuhës letrare shqipe tek lexuesit shqiptarë. Kjo ështe meritë e bashkëpuntorëve si Sami Frashëri, Naim Frashëri, Jani Vreto, Koto Hoxhi, etj.

Historiani Robert Elsie për këtë revistë do të shkruante: 

“Vetë botimi i gazetave në gjuhën shqipe e ka zanafillën në Konstantinopojë me organin “Drita”, që më pas mori emrin “Diturija”, e cila u botua nga “Shoqëria e të shtypuri shkronja shqip” nga gushti 1884 deri në korrik 1885. Kryeredaktori i kësaj gazete të parë shqiptare në Perandorinë Osmane ishte Pandeli Sotiri (1852-1890) nga fshati malor Selckë afër Gjirokastrës”(36)

Ndërsa Dr. Mylazim Krasniqi, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i gazetarisë, Kosovë, kumton: 
“Në koloninë e Stambollit, në kryeqytetin e Perandorisë Osmane, ka dalë një revistë e cila është quajtur “Drita”, më vonë është quajtur “Dituria”, e cila llogaritet në të vërtetë si fillimi i gazetarisë së mirëfilltë shqiptare. Kryeredaktor i saj ka qenë Petro Poga, ndërsa më vonë Pandeli Sotiri. Revista ka dalë saktësisht me 10 gusht 1884. Ndërsa, nga tetori e më pas, ka ndërruar emrin në “Dituria”. Në këtë revistë kanë shkruar shumë intelektualë dhe veprimtarë të asaj kohe, si Naimi, Samiu, Jani Vreto, e shumë rilindas të tjerë dhe në fakt aty janë vënë bazat e alfabetit të Stambollit dhe aty janë artikuluar edhe kërkesat politike dhe kulturore të Komitetit të Stambollit që më vonë është shndërruar edhe në organizim të fuqishëm politik. Në këtë kontekst është mirë që individualisht gjithsecili të mësojë për intelektualët dhe publicistët e kësaj periudhe. “(37)

Revista “Drita”- “Dituria”, doli gjithësejt në 12 numra, deri në korrik të vitit 1885.  Shkaqet që u mbyll kjo revistë nuk janë bërë të qarta.  Sipas shumë të dhënave lejen për shkollën shqipe nga Porta e Lartë e mori Pandeli Sotiri në vitin 1885. Në fund të vitit 1985 Pandeliu shkoi në Korçë.(38)  Ndoshta tashmë ai ishte i okupuar me punëra të shumta përgatitore për hapjen e të parës shkollë shqipe legale në Perandorinë Osmane. Duheshin bërë bisedime përgatitore për të gjetur mjedisin shkollor, nxënësit, përgatitja e librave, duheshin gjetur mësuesit, financimet, etj.

Pandeli Sotiri – Organizator, drejtor dhe mësues i të parës shkollë legale kombëtare shqipe në Perandorinë Osmane 

Së pari dëshirojmë të sqarojmë se si Pandeli Sotiri e shtiu në dorë lejet personale apo fermanët nga Sulltan Abdul Hamiti i II-të për hapjen e shkollës shqip. Ai mori një leje për veten e tij dhe një për vëllain, Koçon. Kështu kemi hedhur dritë dhe për lejen që u muarr nga Ministria e Arsimit të Portës së Lartë për revistën në gjuhën shqipe “Drita”- “Dituria”. 

 

Vëllezërit Frashëri ishin shumë të interesuar për këto leje, por nuk mund t’i realizonin, sepse Porta e Lartë i quante turq muslimanët shqiptarë dhe nuk ua lejonte shkollat shqip, përveç kësaj, pas shtypjes e persekutimit brutal të veprimtareve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, pas vitit 1881, kjo bëhej edhe më e vështirë, deri edhe e pamundur. Në revistën “Drita”- “Dituria”e cila dilte në shqip, vëllezërit Frashëri  shkruanin me pseudonime për të mos rënë në sy nga autoritetet turke. Sami Frashëri do të shkruante: “Pushteti që do të shkruajnë shqip të krishterët, po nuk do që të përzjehen muslimanët, të cilët i kanë të tyre e s’duan t’u ndihenë. “(39)

 

Le të sqarojmë disa zhvillime që kanë ndodhur në atë perudhë në kryeqendrën e Perandorisë, në Stambol, të cilat bënë të mundur marrjen e këtyre lejeve.  Në Stambollin e viteve 1800 kishte një komunitet shumë të madh lunxhiotësh dhe miq të tyre, llogariteshin rreth 50 mijë vetë.  Le të shohim se çfarë thonë kronikat nga të huajtë për lunxhiotët e Stambollit. Albanologu Johann Georg von Hahn (1811-1869) në librin e tij “Studime Shqiptare” f. 42-43, shkruan për lunxhotët: 

 

“Disa familje në tri fshatra të Lunxhërisë dhe dy fshatra të Rrëzës, janë mjeshtër për ujësjellsat e kanë qenë në Stamboll prej kohësh që nuk mbahen mend, esnafët e tyre për ndërtimin e rrjeteve hidraulike, ndaj gëzojnë privilegje të ndryshme përmes fermanesh perandorake. Lunxhëriotët e ushtrojnë zanatin e tyre thuajse pa përjashtim në Stamboll.” dhe vazhdon më poshtë: “…. Epirioti është si rregull njeri mjaft i gjallë dhe i kursyer, ndaj fiton jashtë vendit të tij me lehtësi aq sa të jetojë në njëfarë mirëqenie. Ndaj dhe në këto fshatra punëtore shikon shumë shtëpi qytetare, ndërsa banorët mbajnë rroba fabrike ngjyra-ngjyra. Tregtarët e këtyre krahinave kanë bërë ndërkohë pasuri të madhe”. (40)

 

Në studimet e tij Prof. dr. Zija Shkodra ka evidentuar se: 

“Shkolla popullore e ndërtuesave lunxhiotë e specializuar në fushën e ndërtimeve ujore, mirrej më shumë me ndërtimin e çesmave të banjove publike, ujësjellsave mbi harkada, çisternave me ujë, puseve, kanaleve ujitëse të bujqësisë, etj. Në Perandorinë Osmane lunxhiotët gëzonin privilegjin e kësaj mjeshtërie që e mbanin me ferman (dekret) sulltanor të trashëguar brez pas brezi, qoftë në Stamboll ashtu dhe në qytetet kryesore të Perandorisë. ….  Funksionari i lartë i Perandorisë Osmane E. Çelebi në veprën e tij madhore 10 vëllimshe të titulluar “Udhëtime” duke na përshkruar një parakalim publik të organizuar në Stamboll rreth viteve ’40 të shekullit XVII- të, në mes grupeve zejtarë përmend edhe shumë shqiptarë, ndër të cilët edhe ujësjellësit lunxhiotë, që parakalonin para Sulltanit me kazma e lopata nëpër duar që thërrisnin me zë të lartë “Po, e hapim këtu gropën, jo po e hapim atje. “(shqip. Shën. im ky).  Më poshtë shkruan; “Këtë mjeshtëri të çuditëshme që veshtirë e arrin mendja e njeriut, e ushtron vetëm bashkësia e shqiptarëve”.(41)

 

Lunxhiotët, zagoritët, përmetarët, labëria, pogonitët, ose kryesisht Shqipëria e Jugut, kishin një komunitet shumë të madh e të fuqishëm në atë periudhë në Stamboll, e ishin të lidhur ngushtësisht njeri me tjetrin. Ishin aty, që nga kohëra që s’mbahen mend dhe kishin një rol të dorës së parë, jo vetëm për periudhën e Perandorisë Bizantine, por edhe në Perandorinë Osmane.  Ata ishin mjeshtër të vërtetë dhe ekspertë të pazëvëndësueshëm në disa drejtime si: kopshtarë, ndërtues, rrobaqepës, këpucarë, kulunxhi, guzhinierë, pastiçerë, por edhe intelektualë të zotë si mjekë e farmacistë, mësues, ushtarakë e biznesmenë shumë të fuqishëm.  Nga fshati Selckë kishte disa familje shumë të pasura si Lenajt, Zervajt, Zekajt, Dukajt, Sotirajt, Gjikajt Shamajt e të tjerë. Nga krahina e Lunxherise ishin të shumtë zanatçinjtë e bizesmenët shumë të pasur. Kishte, madje bankierë që ishin në gjendje të financonin jo vetëm Portën e Lartë, por edhe projekte në Evropë. Të gjithë këta: zanatçinj, biznesmenë e intelektualë, sigurisht që kishin krijuar lidhje të shumta  dhe miqësirat e e tyre me Portën e Lartë, disa dhe me vetë Sulltanin. Një nga këta, i cili shquhej në atë kohë, ishte edhe Koto Duka nga Selcka, kushëri i Pandeli Sotirit, që kishte lidhje  shumë të ngushta me Sulltanin Abdyl Hamtin e II-të, nëpërmjet sekretarit personal Arap Izzet Pasha të cilit i shkonte çdo të premte në shtëpinë e tij.  Koto Duka mbahet mend për të gjithë lunxhiotët se zgjidhte çfardo halli që kishin bashkëkrahinasit e tij me Portën e Lartë. (42)

 

Lunxhiotët dhe të tjerët që kishin krijuar një farë mirëqenie duke ndërtuar shtëpite e tyre, ta themi me plot gojën luksoze, me dy-tre kate, tani i kishte ardhur radha arsimimit, shkollave shqipe.  U shquan fillimisht filantropët Vangjel Zhapa, Nderi Kombit dhe Kostandin Zhapa  nga Labova e Zhapës të cilët ngritën shkollën për fshatin e tyre  dhe financuan shumë shkolla të tjera në disa fshatra në jug të Shqipërisë. Në vitin 1874 u hap shkolla e mesme greqisht në fshatin Qestorat. Në Stamboll u ngritën shoqëri të shumta filantropike që financonin shkollat nëpër fshatrat e tyre, etj. 

 

Tani kishte ardhur një kohë tjetër.  Ishte era e Rilindsave Naimjanë dhe e Pandeli Sotirit. Lufta bëhej jo vetëm për të hapur shkolla, por ato duhet të ishin në gjuhën e bukur amtare, të ishin shqip.  Pandeli Sotiri e njihte mirë Stambollin, sepse kishte kaluar adoleshencën e tij atje. Njihte mirë rrymat politike e shoqërore që sundonin në këtë qytet të stërmadh. Sigurisht bashkepunoi me bashkëkrahinasit e tij dhe ata duhet t’i kenë mundësuar një takimin ballë përballë me Sulltanin Abdul Hmitit e II-të.  Kjo ngjarje ndodhi në mesin e vitit 1885.

 
Nuk kemi asnjë të dhënë të dokumentuar për këtë takim të Pandeliut me Sulltanin. Këto që po shkruaj janë të dhëna gojore që na i ka pohuar mësonjësi i shkollës fillore të fshatit, Petro Paskali. Ai merrej shumë me jetën e vëllezërve Sotiri. Organizoi seminare, vendosi pllakata, bëri lapidare përkujtimorë, ngriti edhe një muzeum. E kam ndihmuar edhe unë për këtë muzeum të vogë fshati në fund të viteve 1960. Më pas për muzeumin punoi dhe profesor Thoma Dhima, por të gjitha materialet janë zhdukur. U shkruan edhe në historikun e fshatit që u hartua në atë kohë nga intelektualët e fshatit. Po e tregoj ashtu si e mbaj mend.

 

Sipas këtyre të dhënave thuhet se Sulltani e priti me mirësjellje Pandeliun, por edhe duke e kundërshtuar, duke i thënë se ju jeni orthodoksë e jeni grekë, greqishtja është gjuha juaj, çfarë kërkoni?  Pastaj ju nuk keni as alfabet dhe as abetare.  Kuptohet që Pandeliu ishte një erudit e orator i klasit të lartë. Ai e bindi Sulltan Abdul Hamitin e II-të me fakte për lashtësinë dhe fisnikërinë popullit shqiptar, i tregoi dhe një abetare që kishte marrë me vete. Sulltani u befasua dhe i tha se dëshironte edhe ai ta mësojë gjuhën shqipe. I kërkoi një abetare. Pandeliu, pasi mori dy lejet (fermanët), një në emërin e tij dhe tjetrin në emër të vëllat, Koços, i premtoi Sulltanit se do ta keni dhe ju një abetare. I përgatitën një abetare të veçantë. Kjo abetare doli tani së fundmi dhe u paraqit në muzeun e Portës së Lartë, ku thuhet se iu dorezua Sulltanit nga një punonjës, sigurisht një nga ata që kishin lidhje të ngushta dhe ishin tepër të interesuar për kulturën. Sulltani Abdul Hamiti i II-të, më vonë, nuk e ruajti këtë mirësjellje dhe dashamirësi ndaj Pandeliut e gjuhës shqipe, por u tregua shumë i ashpër me kërkesat e Rilindasve. 

Abetaria qe ju dha Sulltanit sipas kërkesës së tij. Zbuluar në një ekspozitë të periudhes Otomane në Stamboll ne vitin 1918-1919  Botuar në shume gazeta shqiptare

Shkolla shqip e Korçës u hap në 9 shkurt të vitit 1886

 

Para se të flasim për Mësonjëtoren e parë shqipe të Korçës, duhet të sqarojmë datën e çeljes së saj. Data zyrtare e hapjes së saj është caktuar 7 Mars i vitit 1887.  Dita e 7 marsit u vendos me vendim të Presidiumit të Kuvëndit Popullor në vitin 1961. U shpall si “Dita e Mësuesit” dhe tani festohet për vit. Nga ana tjetër janë shumë autorët që kundërshtojnë me argumenta se Mësonjëtoria e parë e Korçës nuk është hapur në vitin 1887, por një vit më parë, në vitin 1886. Para vitit 1960 gazetat dhe shkrimet i referoheshin gjithmonë vitit 1886, si viti i hapjes së kësaj shkolle.  Unë do të sjell disa fakte, jo për ta rregulluar këtë datë, (në Shqipërinë tonë të dashur kanë tridhjet vjet dhe akoma nuk kanë rënë dakort për datën e Çlirimit të Atdheut).  E shkruaj këtu sepse viti 1886 mendoj se është data e vërtetë e hapies së Mesonjëtores së parë të Korçës, personalisht i referohem gjithmonë të vertetës. 

 

Para se të rendit disa fakte nga autorë të ndryshëm për datën e hapjes së mësonjëtores së parë në Korçë, dëshiroj të shpalos opinionin tim dhe konsideratat e mia. Nisur nga kronologjia e veprimtarisë që kemi përshkruar për Pandeli Sotirin, konstatimi më i drejtë dhe i pranueshm është se Mësonjtorja e Korçës duhet të jetë hapur në fillim të vitit 1886. Aty afër fundit të vitit 1885, Pandeliu mbylli gazetën “Drita” dhe në fillim të vitit 1886, pikërisht në shkurt, hapi mësonjëtoren në Korçë. Fshehja e vitit shkollor 1986-1987 është qëllimkeqe.

 

Një nga autorët e besueshëm që thotë se Mësonjëtoria e Korçës u hap në vititn 1886 është dhe poeti Lasgush Poradeci në një shkrim kur flet për hapien e shkollës së parë shqip në Pogradec, më 14 mars 1887.  Ai thotë: 

“Ka qënë një kuxim, në tërë meritën dhe në tërë fuqinë e fjalës, rrëmbimi i flamurit të gjuhës nënore nga ana e pogradecarëve pothuajse njëkohësisht me Korçën, – vetëm dymbëdhjetë muaj më vonë.Kurse nër fshatrat e Kolonjës, në katundet e Vakëfit, futja e Shkollës Shqipe u bë siç e thamë vetëm pas katër vjet, apo shtatë, që më 1890 e 1893 dhe atëherë me vullnetin dhe ndihmën e Kryetarit të Shoqërisë “Drita” Nikolla Naços, Pogradeci ardhi vetë në Korçë që në fillimin më të parë, sapo hariu prej Bukureshti Efthim V. Markua dhe prej Stambolli dëshmori Pandeli Sotiri më 1885. Dhe në qoftë se në Korçë hapja e shkollës u shty dhe u zgjat më 1886 gjer më 7 Mars, nga kundërshtimi i njerëzve dhe i rethanave dhe jo më pak nga mungesa e shtëpisë shkollore, gjithashtu në Pogradec, po ajo mungesë e shtyri hapjen e shkollës edhe dymbëdhjetë muaj më pas.” (43)

Pra, Lasgushi në këtë shkrim nuk le vend për diskutim. Ai kumton se Shkolla e parë Shqipe e Pogradecit u hap 12 muaj më vonë se ajo e Korçës, dhe jo 7 ditë siç e shkruajnë sot më të shumtit e autorëve. Këta autorë nga njëra anë pranojnë se vëllai i Pandeli Sotirit, Koço Sotiri, shërbeu si mësues në vitin e parë në Mësonjëtoren e Korçës, dhe nga ana tjetër thonë se hapi shkollën në Pogradec, 7 ditë më vonë. Nuk mund që të bëhëshin të dyja. E vërteta është se Koço Sotiri qëndroi një vit në krah të vëllait. Ishin kohë të vështira dhe pasi krijoi një garanci për Pandeliun dhe shkollën, pas një viti, ai hapi shkollën e tij në Pogradec, kjo është e vërteta. Në fakt data 7 mars 1886 e Lasgushit duhet marrë me rezervë, sepse Lasgushi me sa kuptohet nuk ka dashur të diskutojë festën e mësuesit që ishte e vendosur. Shkolla u hap ne 9 Shkurt 1886, siç do ta shohim më pas.

 

Një tjetër autor që flet për hapjen e Mësonjëtores shqipe të Korçës është edhe Nuçi Naçi, mësonjës dhe ish drejtor i mësonjëtores. Në një shkrim për gazetën “Dituria” botuar nga Lumo Skëndo në Tiranë, thotë se shkolla u hap në fund të vitit 1885.  Disa gjëra te ky shkrim janë bërë çorap, thuhen dhe të pavërteta e manipulime. Errësohet puna dhe kontributi i vëllezërve Sotiri pë çeljen e shkollave shqipe.  Nuçi Naçi te ky artikull sshkruan: 

“Si u vërtetuan atdhetarët se me anë të Mitropolisë s'bënej asgjë e dobishme, atëherë dërguan edhe thëritnë Pandeli Sotirë, që akoma s' ishte nisurë nga Stambolli. Në mbarim të vitit 1885 çeli shkollën të parë shqipe për djem e vajza në Korçë.”(44)

Pra, duhej të thuhesh se shkolla u hap në fillim të vitit 1886 dhe jo në fund të vitit 1985. Pandeli Sotiri erdhi për tjetër gjë në Korçë në vitin 1885. Që shkolla u hap në fillim te vitit 1986 e dëshmojnë edhe finacimet që janë bërë për rrogat e mësonjësve, qeratë dhe shpenzimet e tjera. Sipas shënimeve të Thimi Markos janë këto:
Për vitin 1885 - 1886 … të ardhura 195….  të prishura 195 lira turke
Për vitin 1886 -1887… të ardhura 130……të prishura 143 lira turke.  
Shpenzimet e vitit 1885 duhet të jenë shpenzime përgatitore.(45)

Edhe tani ka autorë të cilët shtrojnë fakte e paraqitin argumente se Mësonjëtoria e Korçës është hapur në vitin 1886. Një nga këta autorë është edhe historiani Dhimitër Dishnica, ish punonjës i Istitutit të Historisë. Në librin e tij “Ftesë për debat” ai rendit një serë faktesh të pamohueshme se kjo shkollë është hapur në 9 shkurt të vitit1886.  Autori thotë se argumenti për hapien e mësonjëtores së Korçës më 7 mars 1887, është marrë nga libri i Visar Dodanit “Memoriet e mia” i botuar në Kostancë të Rumaisë në vitin 1930. Mirëpo për këtë libër të gjithë pohojnë se është shtypur me shumë gabime dhe letrat nuk janë autentike dhe nuk i pohon askush tjetër. Janë shuar e fshehur dokumenta.  Dhimitër Dishnica thotë se Visar Dodani është i njëanshëm dhe me qëllime të caktuara nuk flet për veprimtarinë e disa rilindsave. 

Në libër autori kundërshton me argumenta të gjitha shkrimet të cilat çeljen e shkollës e paraqitin në 7 mars. Para vitit 1930 në asnjë burim të shkruar nuk haset data 7 mars. Një nga argumentet interesantëqë paraqitet në libër është se Naimi vargjet “Lumja ti, moj Korçë, o lule” i ka shkruar në vitin 1885-1886. Në qoftë se shkolla është hapur ne vitin 1887 s’kishte si t’i shkruante Naimi këto vargje në vitin 1885-1886. Gjithashtu citon edhe gazetat e Korçës.  Autori Dishnica paraqet 11 dokumente autentike ku thuhet se shkolla u hap më 9 shkurt të vitit 1886.

Një argument tjetër i pakundërshtueshëm është dhe një letër e Nuçi Naçit që i dërgonte në vitin 1901 Pandeli Evangjelit në Bukuresht. Aty jepen të dhëna për Mësonjtoren, letra përbëhet nga 16 rreshta. Në krahun e majtë ka të stamposur emblemën e Mësonjtores, ku shkruhet me alfabetin e Stambollit “Shqip”, “Korçë”, “1886”.  Gjithashtu me rastin e 70-vjetorit të Mësonjëtores së Korçës është emetuar edhe një pullë postare. Në pullë shkruhen vitet1886-1956.

Emblema e Mësonjtores së Korçës

                                                                Pullë Postare e vitit 1956

   Çelja e Mësonjëtores së parë shqipe në Korçë

Hapja e shkollës shqipe në Korçë është një vepër monumentale e përpjekjeve titanike nga të gjithë Rilindasit. Pas pesë shekujsh në errësirën otomane, po jo vetëm kaq, se dhe romakët e ndalonin shkrimin shqip, Kombi shqiptar merr frymë, jeton, u ngrit sërisht në këmbë, nga errësira doli në dritë. Shqiptarët sfiduan shekujt dhe nga thellësia e tyre nxorën gjuhën shqipe, xhevahirin më të shtrenjtë, armën e mbijetesës së tyre. Bazën teorike- pedagogjike të shkollës e përpunoi Naimi, Samiu, Jani Vretoja, me tekstet e librave që hartuan ata vetë. Edhe Pandeliu ka dhënë ndihmesën e tij në hartimin e teksteve shkollorë. 

Kjo shkollë do të ishte kombëtare e laike, një shkollë për të gjithë shqiptarët: muslimanë e të krishterë, të varfër apo të pasur, fshatarë e qytetarë, vajza e djem, së toku. Kjo ngjarje do të përbënte një eveniment të shënuar për të gjithë shqiptarët. Lajmi për hapjen e saj në Korçë mori dhenë, patriotët shqiptarë të gëzuar, me letra lajmëronin njeri-tjerin, kudo ku ndodheshin e jetonin, në të katër anët e botës.  Patrioti Efthim Marko do të shkruante: “Mësojmë se shkolla u çel, se pema që u mboll dy vjet përpara, sot lulëzoi dhe dha pemë të ëmbla”.

Së toku, muslimanë e të krishterë, në ditën e parë të shkollës, çfarë gëzim i papërshkruar për nxënësit, prindërit e qytetarët e tjerë korçarë, të cilët morën pjesë në këtë ditë të shënuar gëzimi e krenarie për gjithë shqiptarët. Ndërtesa ku u çel Mësonjëtorja u fal nga vëllazëria Terpo. Pandeliu së bashku me vëllain e tij, Koçon, solli ato ditë në Korçë 150 abetaret e para, të cilat iu dhanë falas nxënsve.  

Ndërtesa ku u hap Mësonjtoria e parë shqipe në Korçë

Ditën e parë të shkollës ishin 35 nxënës, deri në fund të vitit të parë u bënë 60 nxënës. Ilo M. Qafëzezi e përshkruan kështu atë ditë: Nxënësit e parë ishin nga shtresa të ulta, çirakë dyqanesh, zanatçinj, kallanxhinj, nxënës gunëbardhë me shishanetë në supe, nxënës me dolloma me veshje prej shajaku, me opinga me xhufka, të etur për të mësuar gjuhën amtare. Nga ana tjetër Pandeliu me atë buzëqeshjen qe e karakterizonte atë ditë, në fjalimin e shkurtër frymëzues që mbajti tha: Ju e keni më të lehtë nga nxënësit e shkollave të tjera se ju do mësoni gjuhën që flisni në shtëpitë tuaja.(46)

 

Në ditën e parë të shkollës kur ra zilja e parë në orën 8.00 mësues e prindër në oborin e shkolles ishin të betuar për të mbrojtur fëmijët sepse armiqtë e shqipes ishin zotuar të mos lejonin të fillonte mësimi e të hapej shkolla. Pandeli Sotiri, Koço Sotiri, Risto Vodica ishin të gjithë të armatosur, por çdo gjë shkoi mirë atë ditë.  Vëllai i Pandeli Sotirit, Koço Sotiri ishte jo vetëm mësues i shkollës por dhe badigardi i vëllait të tij. Ai e shoqëroi një vit vëllanë, se situata në Korçë nuk ishte e mirë, ishte e komplikuar, prandaj u vonua një vit edhe hapja e shkollës në Pogradec. Shumë vite më vonë, në vitin 1908, në Kongresin e Manastirit, Çerçiz Topulli shoqëronte villain e tij, Bajo Topullin në këtë kongres. Eh, sa kohëra të vështira për shqiptarët, sakrifica për të mësuar gjuhën e tyre. Por shqiptarët nuk u ndalën që nuk u ndalën …

Mësonjtoria Shqipe e Korçës

Në dëshmitë e nxënësve të Mësonjëtores së Korçës, Pandeliun e kujtojnë si një njeri të mirë, diturak, orator dhe erudit që dinte shumë gjuhë të huaja. Ata mburreshin me mësuesin e tyre para shokëve të shkollave të tjera të Korçës. Pandeliu për sharjet, presionet dhe kërcenimet që u bëheshin nxënësve të tij nga antishqiptarët, u shkonte në shtëpi dhe i qetësonte. I këshillonte të mos mërziteshin dhe se kjo situatë do të kalonte shpejt. Polikseni Luarasi, ish nxënësja e Pandeliut, kujton se ai vente shpesh në shtëpinë e tyre: - “mua më deshte shumë e më përkëdhelte dhe më thoshte shpesh: Jemi nga një vënt, nga Gjirokastra me vulë.” Ajo kujton dhe të vetmen vjershë që ka lënë Pandeliu, se krijimtaria tjetër që mund të kishte ia dogjën ose ia grisën, kur shkuan xhadarët turq për kontroll ose për ta arrestuar në shtëpinë e tij në Stamboll. Polikseni kujton se si Pandeliu na tregonte shumë vjersha të tij. Të dielat në një sallë mblidhte fëmijët dhe u mësonte vjersha e këngë shqip, ftonte dhe prindërit t’i dëgjonin kur recitonin e këndonin fëmijtë e tyre. Sytë e tyre mbusheshin me lot gëzimi. Një nga këto vjersha është edhe kjo:

 

 Vëllezër shqipëtarë.

Lidhuni me dashuri,

Erdhi koha e mësimit.

Të fitojmë dituri.

Mos mënoni, mos mënoni

Punën tuaj mos harroni

Epni sot me dorë plot

Në mos mbjellçi, s’korrni dot.”

 

Pandeliu dhe shkolla shqip që ai drejtonte shpejt e fitoi besimin dhe admirimin e gjithë qytetarëve korçarë. Mësonjëtoria u bë një çerdhe atdhetarizmi dhe një model i mirë për shkollat e tjera. Kjo ishte e gjitha meritë e drejtorit të saj, Pandeli Sotirit. Ai ishte një njohës i mirë i mendimit filozofik, letrar, shkencor e pedagogjik francez.[2] Fëmijët korçarë filluan të largohen nga shkollat turke e greke dhe të frekuentojnë mësonjëtoren shqip. Në fund të vitit të dytë të shkollës, 1886-887 numri i nxënësve arriti në 200.  

 

Shefki Osmani shkruan:
 “Pandeli Sotiri dha një kontribut të shquar në themelimin, organizimin e punës metodike dhe mbarëvajtjen e Mësonjëtores së Parë Shqipe të Korçës, duke krijuar kështu një traditë të mire, sidomos në drejtim të udhëheqjes së shkollës dhe administrimin e saj. Ajo u bë shembull për shkollat që u themeluan më vonë”.(48)

 

Ndërsa Prof. dr Sabile Basha nga Kosova shkruan:

“Është meritë e Pandelit që u bë mësues dhe drejtor i parë i asaj shkolle që mishëronte aq bukur idealet e rilindësve shqiptarë, sepse e tërë kjo punë ishte një kurorëzim i përpjekjeve të përbashkëta të shoqërive atdhetare të mërgimit e të arsimdashësve në qytet e fshat. Kjo shkollë filloi realizimin e programeve të organizatave atdhetare të brendshme e të jashtme për ruajtjen e kultivimin e gjuhës shqipe si element jetik i vetë kombit.”(49)

 

Këto arritje të shkollës që kishin kryesisht mendjen, punën e mundin e Pandeliut, nuk u pelqenin autoriteteve turke, gjithashtu edhe klerit grek. Në librin “Problemet shqiptare” thuhet: “Më 1885 kur u hap për herën e parë e vetmja shkollë shqipe, fletoret më të mëdha të Athinës dhanë kushtrimin me shkronja të mëdha duke thënë se Greqia po nuk mori masa, helenizma në Epir, ka për t’u zhdukur.”(50)

Kjo ishte një paralajmërim për patriotët dhe rilindasit shqiptarë se nuk do ta kishin të lehtë edhe me grekun. Do ta kishin gjatë gjithë kohës ferrë nëpër këmbë.  Patriarku i Korçës, Filothea, mbajti një qëndrim krejt armiqësor që në fillim e deri në fund me Pandeli Sotirin dhe shkollën shqipe. Pandeliu kishte fermanin e Sulltanit dhe sa kishte vëllain e tij në krah, Koçon, nuk ua varte fare këtyre kërcënimeve greke. Tani atyre u mbetej vetëm arma e fundit dhe e vjetër, të fabrikonin intriga, për t’ia bërë të vështirë, ta helmonin e ta mbytnin këtë foshnjë të sapolindur. Në vitin 1885 u krijua edhe një Komitet i fshehtë me Thimi Markon, Orhan Pojanin, Jovan Cico Kosturi, etj., të cilët ishin në luftë me elementët grekomanë, duke mbështetur fort shkollën shqip. 

 

Ne fillim, kur u hap Mësonjëtoria, autoritete turke të Korçës nuk e kundërshtuan shkollën. Mytesarifi i Korçës, Mahmud Pashë Elbasani, ishte një përkrahës i çështjes shqiptare. (51) Më vonë, punët u vështirësuan mjaft. Në fund të vitit të dytë të shkollës, autoritetet turke ia bënë të pamundur Pandeliut qëndrimin në Korçë si mësues dhe si drejtor i Mësonjëtores. Qeveria turke në vitin 1887 shtoi presionet dhe masat represive për t’i mbajtur të shtypur kombet. Në vitin 1886-887 sipas Guri Sevos, Mësonjëtoren e ndiqnin 30 nxënës muhamedanë. Në fund të vitit 1887 ata u larguan, sepse autoriteteve turke u bënë presion dhe nuk i lejuan (52). Merret me mend se çfarë presioni të jashtëzakonshëm i është bërë Pandeliut për ta mbyllur këtë shkollë.  Në fund të vitit 1887 forcat antishqiptare organizuan edhe zhdukjen fizike të Pandeli Sotirit.

 

Gaqo Peci duke studjuar historikun e Mësonjëtores arrin në konkluzionin se: Pandeli Sotiri u detyrua të largohet nga Korça nga ndërhyrjet e autoriteteve turke të Korçës. Në disa dokumente thuhet se Mehmet Ali Pashë Delvina, armik i betuar i shqiptarëve dhe gjuhës shqipe, ish guvernatori i ri i Korçës, të cili i kishin vënë edhe nofkën “Ujku i Shqipes” e detyruan Pandeliun të lerë Korçën dhe shkollën e të shkojë në Stamboll, pa u mbyllur viti i dytë shkollor. E mbajtën në një formë “Arrest Shtëpie”(53) i kohës dhe gjithashtu e ndaluan të merrej me veprimtari patriotike si të gjithë anëtarët e tjerë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Kjo ishte arsyeja e largimit të Pandeli Sotirit nga Korça. Duhet të shtojmë këtu dhe presionet, sharjet e intrigat greke nëpërmjet  priftërinjve e renegatëve të fshehtë.

 

Poeti Lasgush Poradeci në shkrimin e tij i bën të qarta edhe intrigat e klerit orthodoks e të antishqiptarëve ndaj Pandeliut dhe vëllait të tij Koços. Ai shkruan:  “… mësonjësi i saj i parë ka qënë, më 14 Mars 1887, Koço Sotiri, i vëllaj i dëshmorit Pandeli Sotiri, mësonjësit të parë të Shkollës Shqipe të Korçës. Është vërtet, siç shënon Ili Mitkë Qafëzezi-ish-mësonjës dhe ky i kohëve të vona i shkollës fillore në Pogradec-se Koço Sotirit këtu i-u pat ngjitur mbiemri ultësonjës mason për shkak të përhapjes së Ungjijve shqip të Kostandin Kristoforidhit që ay bënte nër popull – atje ku i-a qëllonte… Ky lajm i vjetëruar që na harin gjer më sot në ditët t’ona gojërisht nga kujtesa e Thoma Abramit, kryemësonjësit veteran të Shkollës Shqipe të Korçës, ka qënë gjith aq i vërtetë, sa dhe i bujshëm dhe i potershëm. Veç që shklekëza e masonërisë nuk e kish burimin drejt-për-drejt prej Ungjijve të Dërgimtarit Elbasanas, po shumë më fellë. Ajo qe ngrehur nga urrejtja armike ndaj zgjimit kombëtartë Pogradecarëve, që ishte zgjimi prej zgjimit të gjithë një kombi. Masonëri, në gjuhën e Rilindjes Shqiptare, është një kujtim i idhur nga dhembjet e shumta të plagës së madhe të Kombit që thuhet plaga e ndarjes në gjirin e njëshmë të një populli, e përbuzur prej veteranëve me fisnikëri, e shëruar prej dëshmorëve me gjakun e vet të therrorisë. E përbuzi dhe Koço Sotiri në Pogradec, me bindjen e tij të pathyer, siç e përbuzi i vëllaj Pandeliu me burrëri në Korçë dhe siç e përbuzë që të dy kur vajtnë një herë për t’u çmallur në fshatin e tyre të dashur fort-në Selckën e Lungjerisë – ku bashkëfshatarët, domethënë far e fis e miqërija, nuk i nqasnë po i përzunë prapë nga ardhë, për shkak të apostullatës së të dyve ndaj gjuhës dhe ndaj Kombin e adhuruar.”(54)

Këtu për hir të së vërtetës do ta kundërshtoj pak Lasgushin. Vëllezërit Sotiri nuk ishin masonë, për fshatin e tyre kjo nuk kishte rëndësi fare. Këto i shkruajnë e i fabrikojnë armiqtë e shqipes, renegatët, të krishterë apo muslimanë qofshin.  Në fshat asnjëherë nuk i kanë paragjykuar. Ata nderoheshin e respektoheshin. Edhe në kohën time fshati ndjente një keqardhje dhe një ndjenjë përçmimi e urrejtje ndaj atyre që vëllezërit Sotiri i kishin  luftuar e cilësuar të pafe, kur binte fjala.  Familja Sotiri në fshatin Selckë kishte kontribute në fenë orthodokse. Në Kishën Shën Kollë kishin financuar një si lapidar me mermer ku kryheshin ceremonitë fetare, por fatkeqësisht u prish në vitin 1967. Pastaj vëllezërit Sotiri në fshatin Selckë kishin shtëpitë e tyre saraje tri katëshe. Kishin tri shtëpi në gjëndje shumë të mirë, ku siç kam shkruar më lart, u strehuan kushërinjtë e tyre nga viti 1922 deri ne vitin 1953 dhe nuk kishin pse t’i merrnin dorën askujt në fshat, të qëndronin apo jo në shtëpitë e tyre dhe në trollin e trashëguar brez pas brezi. Edhe kjo është një intrigë e sajuar me mllef nga armiqtë e shqiptarëve. Por çfarë ka ndodhur realisht? 

 

Në fshat ishte një plakë që gjithë fshati e quante Kako Minël, se ishte gruaja e Mina Moskos (Todho).  Emri saj qe Froso, bijë nga fisi Naka. Ajo rrojti 105 vjeçe, vdiq në vitin 1960. Unë isha i vogël në moshë, me një shok  shkonim dhe i çonim tek shtëpia e vet dru për t’u ngrohur e ushqim, se ishte e vetme, i kishte djemtë në kurbet.

 Mësuesi fshatit Petro Paskali, kur ajo ishte afër vdekjes, me që kërkoheshin të dhëna për vëllezërit Sotiri, e pyeti Kako Froson se çfarë mbante mend për vëllezërit Sotiri. Ajo u përgjegj se mbante mend se ata kanë ardhur një herë në fshat dhe kërkuan ndihmë pë t’i shoqëruar që të iknin fshehurazi sepse ndiqeshin nga xhandërmaria turke. Nga ana tjetër në fshat kishte ardhur dhe urdhëri që t’i denonconin në se vinin në fshat. Kako Frosua tha se u krijua një problem i madh per fshatin. U mblodh kryepleqësia e janë bërë gërnjëra të mëdha, sepse kishte njerëz që kërkonin e këmbëgulnin që t’i dorëzonin.  Pas shumë orësh zamallahie u vendos nga Kryepleqësia të vinin njerëz që i dinin mirë shtigjet e rrugët. Me kuaj, për tërë natën, t’i përcollën për në Janinë tek miqtë e tyre ku ndjeheshin më të sigurtë.  Këmbët e kuajve tha Kako Frosusa ua lidhën me lecka që most të bënin zhurmë e të dëgjoheshin trokëllimat e patkonjve. Pra, edhe kjo është një intrigë e njerzve të liqj e antikombëtarë. Kam vërejtur se në çdo hap apo ngjarje të jetës së vëllezërve Sotiri, është fabrikuar nga një intrigë dashakeqe. Madje dhe sot ka njerëz që shpifin e intrigojnë për t’i denigruar e ulur vlerat e tyre si atdhetarë të flaktë e përhapës të arsimit në gjuhën amtare, të vijës së parë.  

Gënjeshtër e intrigë është edhe thashethemi se Pandeli Sotiri iku për shkak të gruas së tij  nga Korça, sepse ajo ishte greke e punonte për Greqinë, ose urrente shqiptarët. S’ke si ta vulosësh në tjetër mënyrë këtë gënjeshtër të madhe.  Këto gojë qëllimkëqia  duhen të mbyllen, edhe pse e ka thënë edhe Nuçi Naçi si mësues dhe drejtues i mësonjëtores së parë.  E ka thënë shumë vonë, në një moshë të madhe dhe pas 40 vjtesh, në vitin 1927 kur të pavërtetat e shpifjet nga antishqiptarët për Pandeliun kishin marrë dhenë e kishin zënë vend. 

Për veprimtarinë patriotike të vëllezerve Sotiri disa herë janë thurur intriga e janë thënë të pavërteta të jashtëzakonshme, por disa herë edhe është heshtur. Në librin e tij “Lunxhëria” prof. dr. Arqile Berxholi shkruan se Pandeliu në vitin 1886 u përpoq të hapte shkollë shqip në Gjirokastër, po hasi në kundërshtime të mëdhaja(55). Kjo duhet të ketë ndodhur para vitit 1885, atëherë kur Pandeliu mori lejen nga Sulltani. Në libër nuk sillen fakte ku autori e ka gjetur këtë të dhënë. Sigurisht diku është shkruar, por asnjeri nuk është interesuar ta shkruajë e ta saktësojë. Unë mendoj se kjo duhet të jetë e vërtetë dhe ka të bëjë edhe me veprimtarinë e rilindasit Koto Hoxhi.  Në atë periudhë Koton e rrahën dhe e burgosën dhe ndoshta kjo ka qenë dhe arsyeja që Pandeliu të heqë dorë e të kërkojë mbështetjen e patriotëve korçarë, veçanërisht të Degës “Drita” të Bukureshtit në Rumani e cila ishte shumë aktive dhe me ndikim në Korçë. Në prag të hapjes së Mësonjëtores së Korçës, Nuçi Naçi, kujton: 

“Thimi Markua ardhi në Korçë më 1885, në verë, edhe u-paraqit në mbledhjen e Mitropolisë, u tregoj dëshirën e gjithë Korçarëvet të Bu- kureshtit, si edhe një letrë nga Anastas Lakçe, në të cilën Lakçeja u thosh Dhimogjerondisë se, interesi e doj që të futej gjuha shqipe në shkollat e komunitetit të Korçës, që të mësonej nga çunat e vajzat……………… Si u-vërtetuan atdhetarët se me anë të Mitropolisë s'bënej asgjë e dobishme, atëherë dërguan edhe thëritnë Pandeli Sotirë, që akoma s' ishte nisurë nga Stambolli. “(56)

Pra siç del nga kjo, me sa duket Pandeli Sotiri nuk ua kishte dhënë akoma fjalën patriotëve korçarë, por ngjarjet rrodhën ne favor të tyre. Poezia e poetit kombëtar Naim Frashëri që doli flakë për flakë, “Lumja ti, moj Korçë, o lule/ që le pas shoqet e tua …” me hapjen e mësonjëtores në Korçë, tregon shumë. 

  

Vdekja tragjike e Pandeli Sotirit

Vdekjen e Pandeli Sotirit autorë të ndryshëm e përshkruajnë në mënyra të ndryshme. Pothuajse të gjithë me faj bëjnë gruan e tij. Thuhet se ajo ishte një greke nga Patriarkana e Stambollit. Një ditë më parë ajo u thirr në Patriarkanë dhe e spiunoji. Në disa shkrime arrihet deri sa të thuhet se e shtyu ajo me duart e veta nga kati i tretë?!  Në asnjë nga shkrimet nuk përmendet emri i kësaj gruaje, si dhe kush ishte familja e saj.  E ka shkruar i pari, ndoshta me qëllim ose pa qëllim. Pastaj e përsëritën të gjithë të tjerët, pa e vrarë mendjen e pa u thelluar të na thonë më së pakti si e kishte emrin kjo grua.  Nuk dihet se kush e tha apo shkroi i pari. Kjo mua më duket se i ngjan asaj thashethemnajës mbi 50 vjeçare që shkruhej se Pandeliu ishte nxënës i Koto Hoxhit. Asnjeri nuk u kujtua të verifikojë datat. 

Jo çdo grek, jo çdo greke apo edhe prift është armik i shqiptarëve. Duhen argumenta e fakte historike të besueshme që të akuzosh, sepse ndryshe nxit artificialisht armiqesinë midis dy popujve që kanë bashkëjetuar shumë shekuj me radhë. Fshati ynë Selckë është në kufi me fshatrat e minoritetit grek, kemi marrë e dhënë në shekuj, po kurrë nuk kemi dëgjuar ngjarje të tilla, sidomos vrasje me paramendim. Derisa nuk ka fakte, emra, mbiemra dhe data nuk ka pse fitet kuturu. As edhe Patriarkana e Stambollit nuk mund të nxiste një vrasje të tillë. Në ato vite shqiptarët ishin në çdo qelizë të Stambollit, madje edhe klerikë të lartë orthodoksë qenë vendosur në Patriarkanë.  Kështu nuk eshtë as dhe e besueshme që kjo grua të ishte greke. 

Le të shohim se si ka rrjedhur kjo ngjarje në variantin më të besueshëm.  Që nga mezi i vitit 1886, kur e ndoqën nga Korça Pandeliu ka jetuar në Stamboll në shtëpinë e xhaxhait të tij human e të pasur, Thimjo Sotiri. Ai i rriti dhe i shkolloi si Pandeliun dhe vëllanë e tij Koçon, në shkollërat më të mira e më të shtrenjta të kohës. Shtëpia ku rrinte në Stamboll ishte një shtëpi luksoze tri katëshe, në katin e parë ishin dyqanet.(57)  Pandeliu, siç del nga shumë shkrime, ishte si i ngujuar dhe po merrej me redaktimin e shkrimeve të rilindasave, librave shkollore si dhe me krijimtari të tij. Për këtë punë, me sa kuptohet, kishte zënë një dhomë të veçuar në katin e tretë, ndoshta dhe papafingo, për të mos shqetësuar të tjerët që banonin në atë shtëpi. Kishte vite që e kryente këtë mision, që nga mesi vitit 1897. 

Një mëngjes, afër shtëpisë së Sotirajve në Stamboll, u dukën xhandarët turq. Dikush e lajmëroi Pandeliun. Ai mori masa për matrialet kompromentuese që mund t’i kapnin, disa i dogji, disa i fshehu, por jo të gjitha. Për veten e tij mendoi që të ikte fshehurazi nga dritarja, dyshonte se xhandarët kishin ardhur për ta arrestuar siç kishin arrestuar e po arrestonin shumë patriotë të tjerë. Ndoshta kishte të drejtë. Por mosha, nxitimi, ankthi bëri që duke u ngutur, të rrëshqiste e të rrëzohej që nga kati i tretë. Zia e thellë mbuloi familjen Sotiri. Lajmi u përhap në gjithë Stambollin. Të nesërmen, ose pas varrimit, familjen Sotiri e vizitoi edhe Ismail Qemali. Ai u interesua se ku banonte Pandeliu dhe pyeti se si kishte ndodhur ngjarrja dhe kush banonte tjetër në këtë shtëpi.(58) Në atë kohë Ismail Qemali ishte këshilltar personal i Sulltan Avdyl Hamitit të II-të. (59) Çfarë kishte ndodhur?! Vetë Sulltani ishte i intresuar për këtë ngjarje!? Mbante mend bisedat me Pandeliun kur i dha lejen për hapjen e shkollës shqipe!? Nuk e dimë se çfarë e shtyu Ismail Qemalin, këshilltarin personal të Sulltanit për të bërë atë vizitë në shtëpinë e Sotirajve në Stamboll, pas gjëmës së madhe që i ndodhi kësaj familje. Pas disa vjetësh në rrethana krejt të dyshimta do ta gjente vdekjen edhe vetë Ismail Qemali, por kësaj here jo në Turqi, por në Itali. Armiqë e Kombit ndiqnin hap pas hapi patriotët e vërtetë.

Duhet të sqarojmë këtu edhe situatën e rrethanat politike në të cilën ndodhej shtetit turk në ato vite. Porta e Lartë kishte forcuar masat represive ndaj shkollave shqip, që hapeshin një pas një.  Pandeli Sotiri ishte një “fabrikë që prodhonte libra shqip”, redaktonte tekstet e botimeve shqip për shtypshkronjën e Bukureshtit, etj. Ndaj duhej ndaluar me çdo kusht. Për këtë historiani Xhevat Lloshi shkruan: 

“Ishte viti kur, pas shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, qeveria osmane ndërmori përndjekjen e gjithçkaje të shkruar shqip, ndaloi qarkullimin e librave në Shqipëri dhe ndaloi madje shtypjen e librave shqip nga BFBS, në kundërshtim me marveshjen zyrtare dhe me parimin e lirisë fetare, që kishte pranuar prej kohësh”(60)

 

Historiani Robert Elsie për masat repressive që ndërmerte qeveria turke ndaj atyre shqiptarëve që mësonin gjuhën shqip shkruan:

“Porta e Lartë i shihte arsimin dhe librat në gjuhën shqipe si veprimtari subversive. Edhe në shekullin e njëzetë madje, autoritetet osmane shpesh shkonin aq larg sa t’u hapnin njerëzve çantat dhe korrespondencën e të bastisnin shtëpitë për të gjetur gjësendi të shkruar shqip. Publicisti aristokrat Eqrem bej Vlora (1885-1964) njofton për një bastisje të tillë shtëpie në prill 1903: “Nuk doli gjë e madhe. U gjet një kartolinë e shkruar shqip në një fustan gruaje. Ky zbulim tronditës shkaktoi syrgjynosjen dhe burgimin e tetëdhjetë zotërinjve nga krahina e Vlorës.”(61)

 

Pra në Perandorinë Osmane të bastisej shtëpia dhe perndiqeshe e burgoseshe për një karolinë të shkruar shqip. Mësonjëtoria e Korçës pasi e la Pandeli Sotiri u rrudh, me 40-50 nxënës gjithësejt nga presionet e vazhdueshme të autoriteteve turke dhe renegatët. Pandeliu, kur u largua prej andej, lejen ia la Thanas Sinës. Pas një viti Thanasi bëri dorëhëqjen duke mos i duruar dot presionet. Pas Thanas Sinës Mësonjëtoren e mori Petro Nini Luarasi, po prej shantazheve dhe presioneve e dorezoi edhe ai. Më pas e mori Janko Minxha dhëndërri i Koto Hoxhit nga fshati Krinë, pastaj Nuçi Naçi e me pas Kristaq Vaja nga Gjirokastra dhe përsëri Nuçi Naçi derisa autoritetet turke bastisën shkollën dhe Nuçi Naçin e burgosën. Shkolla u mbyll. Mësonjëtorja, kështu gjysm-gjysma e çalë-çalë vazhdoi deri në vitin 1903.   

Të kthehemi tek vdekja e Pandeli Sotirit: Asnjë zë nuk ka mbërritur në fshatin tonë, apo të jetë dëgjuar nga familjarët e vëllezërve Sotiri ku të thuhet se gruaja e Pandeliut  ishte shkaktare për vrasien e tij. Shtëpia kur u rrëzua Pandeliu nga kati i tretë ishte plot me njerëz, fëmijë, nipër e mbesa të xhaxhait, Thimjo Sotiri. Një krim i tillë ishte i pamundur. Përfundimisht unë nuk kam të dhëna që të besoj se gruaja dhe Patriarkana e Stambollit kanë gisht në vdekjen tragjike të Pandeli Sotirit, por edhe ata që e shkruajnë këtë, nuk na paraqitin asnjë fakt të besueshëm, asnjë dëshmitar, asnjë të dhënë policore. Nuk bëhet historia me hamendje e me sikur. Ajo grua e kish shoqëruar Pandeliun në veprimtarinë e tij patriotike, në të mira e të këqia,  mbi 15 vjet, tani u kujtua kur ai ishte te dhômë e tij e nuk përzihej me njeri!?? Asnje fakt nuk thuhet.  Fakt që i djeg renegatët antishqiptarë është se Pandeli Sotiri deri në gërahmën e fundit të jetës së tij, mendoi dhe punoi me përkushtim për gjuhën shqipe, librat dhe shkollat shqipe. Luftoi në vijën e parë e dhëmb për dhëmb me armiqtë e Kombit Shqipar. 

 

Përjetësimi

 

1. Në fshatin Selckë, këndohet kënga:

 Selckë e bukur në luginë,

Do këndoj për Pandelinë,

Pandeli e Koto Sotirë.

Dy vëllezër nga një derë

Luftuan për Mëmëdhenë

Jo me pushkë, po me penë.

Nga të gjithë-o më i miri

Pandeli-o Siko(62) Sotiri

 

2.  Më 7 Mars 1961 Presidiumi i Kuvëndit Popullor të Shqipërisë këtë datë e shpalli si “Ditën e Mësuesit.”  

  3. Në fshatin Selckë është ngritur një lapidar për të përkujtuar veprimtarinë patriotike të vëllezërve Sotiri. 

Tek Lapidari në përkujtim të véllezërve Sotiri në Fshatin Selckë, Gjirokastër

4. Nga Presidium i Kuvendit Popullor në 7 Mars 1961 Pandeli Sotirit iu akordua Titulli “Mësues i Popullit” me motivacionin:

“Për merita të shquara në përpjekjet për pavarësinë e Atdheut dhe për punë të palodhur në përhapjen e gjuhës shqipe dhe të zgjerimit të shkollave shqipe”

5.  Shkolla e Mesme Pedagogjike në Gjirokastër ka marrë emrin “Pandeli Sotiri”

Shkolla e Mesme Pedagogjike "Pandeli Sotiri" Gjirokastër 

6. Më 7 mars 2017 Bashkia e Korçës i jep Pandeli Sotirit Titullin “Qytetar Nderi i Korçës” me motivacionin: 

“Personalitete të shquara të arsimit, patriot të kombit shqiptar qé me punën e tyre të pallodhur kane dhënë kontribut të spikatur duke mbetur pishtarë të pashuar në ndërgjegjen kombëtare shqiptare në përgjithësi dhe asaj korçare në veçanti”

7. Shkolla fillore në Obiliq të Kosovës ka marrë emrin “Pandeli Sotiri”  

8. Emëri dhe fotua e tij është përjetësuar në Muzeun e Shkollës Shqipe në Korçë, Muzeun Kombëtar, Tiranë dhe Muzeun e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në Kosovë, së bashku me rilindasit e tjerë.

 

6.   9.  Varri Pandeli Sotirit është së bashku me atë të Çerçiz Topullit, Bajo Topullit, Koto Hoxhit dhe Andon Z. Çajupi në Kodrën e Rilindsave, në hyrje të qytetit të Gjirokastrës.

 Fisniku Koto Sotiri - atdhetar i flaktë, mësues i shquar 

Një atdhetar e patriot i shquar ishte edhe vëllai i Pandeli Sotirit, Koto Sotiri. Të dy vëllezërit, për shkak të fatkeqësisë që u ndodhi, vrasja e babait, i vunë shpatullat njeri-tjetrit për të përballuar vështirësitë e jetës.  Xhaxhai i tyre, një njeri human dhe patriot i shquar, Thimjo Sotiri, i mori nën kujdesin e tij. Ai u soll për ta si një prind i vërtetë, i edukoi dhe i arsimoi në shkollat më të mira dhe më të shtrenjta të kohës. Gjimnazin në Stamboll të “Gallatës” vëllezërit Sotiri duhet ta kenë ndjekur të dy së bashku, njëkohësisht, gjithashtu dhe arsimimin e lartë në Austri. Koçua përfundoi shkollën e lartë për jurist.  Gjatë pushimeve të verës, sigurisht që ktheheshin rregullisht në Stamboll tek nëna e tyre. 

Vëllezërit Sotiri qëkurse u larguan nga fshati, në moshën fëminore, për ta nuk ka shumë të dhënai që ata të jenë kthyer përsëri në vendlindje, sidomos Kotua. Pandeliu po, kur e ndoqën nga Mësonjëtorja e Korçës, erdhi në Selckë.  Emri i Kotos i pagëzimit, ishte Kostandin, por fshati e thëriste Koto që kur ishte fëmijë, sepse ky emër ishte në modë në atë kohë për Kostandinët, dhe i mbeti Koto. Kështu po e prezantoj edhe unë në dorëshkrimin tim, ashtu si e thërrisin dhe e “pagëzuan” bashkëfsahtarët. Shpesh e thërritej edhe Koço. Në Pogradec e “pagëzuan” me emërin “Koço Shqiptari” për dashurinë e përkushtimin e tij ndaj gjuhës shqipe. Patriotët e tij lunxhiotë, gjirokastritët e përmetarët e thërisnin “Koço Selcka”. Ndërsa armiqtë e shqipes, renegatët e thërisnin “Koço Masoni”, me të vetmen arsye se gjatë shpërndarjes së librave shqip shpërndante edhe ungjillin në gjuhën shqipe të Kristoforidhit, i cili ishte i mallkuar nga Kisha asokohe. Poeti Lasgush Poradeci e shpjegon kështu: 

“Veç që shklekëza e masonërisë nuk e kish mburimin drejt-për-drejt prej Ungjijve të Dërgimtarit Elbasanas, po shumë më fellë. Ajo qe ngrehur nga urrejtja armike ndaj zgjimit kombëtar të Pogradecarëve, që ishte zgjimi prej zgjimit të gjithë një kombit.“ (63)

Lasgushi e ka thënë shumë qartë, nuk len vend për hamendësime. Armiqtë e Kombit Shqiptar nuk dëshironin që shqiptarët të zgjoheshin.  Kotua ishte një njeri babaxhan dhe trim, bukuria, fisnikëria e madhështia e mëndjes dhe e shpirtit të tij nuk përmblidhej vetëm në një emër të vetëm.

Kur lexon për vëllezërit Sotiri në Wikipedia, ose në shkrimet nëpër gazeta të mbetet në mendje se: Ishin nxënës të Koto Hoxhit, gruaja e Pandeliut ishte greke dhe e largoi Pandeliun nga Mësonjëtoria e Korçës e më pas organizoi vrasjen e tij. Vëllezërit Sotiri ishin masonë e të pafe sa nuk i qasi dhe fshati i tyre. Këto të gjitha janë intriga e shpifje dashakeqe të propagendës antishqiptare, të turkoshakëve dhe grekofilëve që disave akoma nuk u ka dalë inati e vazhdojnë me këtë avaz edhe sot. Këto shpifje janë të fabrikuara ose të gatuara në guzhinën e renegatëve për t’i denigruar vëllezërit Sotiri. Fallsitetin e këtyre shpifjeve e kam shpjeguar edhe tjetër herë. Gruaja e Pandeliut na qënkish djalli për gjuhën shqipe dhe Porta e Lartë e turqit ishin ëngjëlli. Këto janë gënjeshtra që u pëlqejnë t’i përsëritin shpifësit dhe armiqtë e kombit shqiptar të cilët hedhin baltë për çdo patriot.

Koto Sotiri mbajti peshën më të madhe të hapjes së shkollave shqip në atë periudhë, në Mësonjëtoren e Korçës, shkollën e Pogradecit  dhe shkolla të tjera në rrethin e Korçës e deri në Maqedoni. Shoqëroi Pandeliun në udhëtimin nga Stambolli në Korçë duke sjellë 150 abetaret e para të gjuhës shqipe. Në fillim, së bashku me vëllanë, ai u kujdes për përgatitjet në Mësonjëtoren e Korçës. Kotua Ishte mësonjës gjatë gjithë vitit të parë në Mësonjëtoren e Korçës, nga 9 shkurt 1986 deri  në 20 qershor të atij viti, koha kur jepeshin provimet.(64)Misioni kryesor i tij ishte që të siguronte vazhdimësinë normale të mësimit shqip, ta mbronte shkollën nga forcat antishqiptare që kundërshtonin hapur çeljen e shkollës shqip, të cilat ishin aktivizuar e përbënin një rrezik të madh për Mësonjëtoren. Koto Sotiri i qëndro afër gjatë gjithë kohës vëllait të tij në misionin për hapien e zgjerimin e shkollave shqip. Pandeliu ishte i sigurt, Mësonjëtoria ishte e sigurt me Koton syçelur së bashku me kontributin, devotshmërinë, besnikërinë, vendosmërinë e trimërinë e tij. 

Kotua në Korçë ishte nismëtar dhe organizator për propagandimin e rëndsisë që kishte hapja e shkollave shqipe, sigurimin e ndërtesës së Mësonjëtores, mësonjësit dhe nxënësit. Gjatë kësaj periudhe ai shkonte shpesh edhe në Pogradec te miqtë që kishte atje për përgatitjen e çeljes së shkollës shqip pas një viti pas Mësonjëtores së Korçës, në 14 Mars 1887. Koto Sotiri ka luajtur një rol të veçantë për shpërndarjen e librave shqip si në Stamboll, po ashtu edhe në Korçë. Pogradec, Maqedoni e kudo ku shkeli këmba e tij. 

Për hapien e shkollës shqip në Pogradec Lasgushi shkruan: 
“Po kujtoj këtu kalimthi për t’i plotësuar sadopak vijat kryesore të vepëronjësve të Shkollës Shqipe të Pogradecit, se mësonjësi i saj i parë ka qënë, më 14 Mars 1887, Koço Sotiri, i vëllaj i dëshmorit Pandeli Sotiri, mësonjësit të parë të Shkollës Shqipe të Korçës”.

Hapia e të parës shkollë shqipe në Pogradec, 14 Mars 1887(Pikurë nga A. Kostandini)  

Koto Sotiri kishte krijuar një lidhje të fortë me patriotët pogradecarë e korçarë të cilit e ndihmuan  dhe i qëndronin në krah të tij edhe kur hapi shkollën shqip në Pogradec.  Le të përmendim këtu me nderim atdhetarët Jovan Cico Kosturi, Efthim Vasil Marko, Orhan Çerçis Pojani, Ndini Gjorgji Gusho, Sotir Gjorgji Gusho, etj. Në shkollën e Pogradecit ashtu si dhe në Mësonjëtoren e Korçës duheshin katër libra: Abetare, Shkronjëtore, Numërtore dhe një libër Këndimi. 

Përveç vështirësive që kishte hapja e shkollave, vështirësi kishte edhe furnizimi i tyre me libra nga Shtypshkronja e Bukureshtit. Njerëzit që u morën me transportin e këtyre librave u persekutuan, pësuan edhe vdekje tragjike, përveçse ndiqeshin nga autoritetet turke, por ata luftoheshin edhe nga renegatët. Kjo veprimtari kryhej tinëz sepse leja që kishte marrë Pandeliu dhe Koto Sotiri nga Porta e Lartë ishte personale. Lasgushi shkruan: 

“E dhimbëshme dhe e tmerrshme është faqja ku bëhet fjalë shkurtas mbi dëshmorin kombëtar të Pogradecit, Gjokë Shqiptarin nga Pleshishti i Potkozhanit të Mokrës, i cili u dogj i gjallë prej armiqve të Lirisë kombëtare, pak ditë pasi kishte dorëzuar në Pogradec një arkë me libra shqip nga shtypëshkronja e Bukureshtit, dyke ardhur nga Konstanca.” (65)

 Një fat të tillë e pësoi dhe Spiro Kosturi që trasportonte libra nga Bukureshti në Korçë për Mësonjëtoren e Korçës. Me gjakun e tij ai shkroi historinë e kësaj Mësonjëtoreje.  

Nuk kemi gjetur të dhëna se sa kohë qëndroi Koto Sotiri në shkollën e Pogradecit, por me largimin e Pandeliut nga Korça, pas një viti, ai e thiri Koton të ndihmonte Thanas Sinën që i la lejen e Mesonjëtores në Korçës. Gjatë kësaj periudhe Kotua ndihmoi jo vetëm Mësonjëtoren e Korçës, por u muarr edhe me ngritjen e shkollave të tjera shqip nëpër fshatrat e Korçës, Ersekës, etj. Koto Sotirin ndihmonte edhe Petro Nini Luarasin për hapjen e shkollave shqip, sepse ishin miq. Që nga viti 1890 e deri në vitin 1892 Koço Sotiri dhe Nikollaq Zografi ishin bashkëpuntorë të Petro Nini Luarasit në Mësonjëtoren e Korçës. Më vonë, më 1893, Mësonjëtoren e mori në dorëzim Janko Minxha nga fshati Krinë, i cili ishte një mësonjës i përgatitur, por siç thuhet ishte pijedashës. Petro Nini Luarasi dha dorëheqjen në vitin 1896. U largua për Egjipt. Në këtë kohë duhet të jetë larguar edhe Koço Sotiri për Manastir, Maqedoni. Ai është mësonjësi më jetëgjatë në Mësonjëtoren e Korçës. 

Kotos, puna si mësonjës nuk i sillte të ardhura të mjaftueshme, kështu ai paralelisht ushtroi edhe zanatin e rrobaqepsit. Vazhdoi punën e tij duke shpërndarë libra shqip si dhe ungjillin e Kristoforidhit duke përfshirë këtu edhe Maqedoninë. Autoritete turke, për veprimtari të ndaluar, “përhapje të librave shqip”, rreth viteve 1900 e dënuan me 101 vjet duke e izoluar në burgun e Manastirit. Vuajti pesë vjet dhe u lirua jo vetëm i plakur, por edhe i varfër.  U shoqërua për në Azil të Pleqëve ku i ngrysi ditët e fundit të jetës së tij. Vdiq në vitin 1909 në spitalin e të varfërve në Manasir të Maqedonisë. Edhe sot e gjithë ditën, atje ndodhet varri i tij.  Shtypi i Rilindjes; “Drita” e Sofies dhe “Drita” e Manastirit, në ato vite, shkuan shumë për mësuesin dhe atdhetarin Koto Sotiri duke e vënë theksin tek sakrificat dhe vuajtjet e tij. Ata e përshkruajnë si mëmëdhetar të ndershëm e të palodhur.  Gazeta “Korça” në vitin 1909, kur vdiqi Kotua, do të shkruante për sakrificat dhe persekutimet e tij duke vënë theksin se vëllezërit Sotiri ishin nismëtarë të shkollës shqipe kombëtare, prandaj historia do t’i shkruajë me shkronja të arta. Kam sjellë këtu strofën e parë të një poezie kushtuar Koto Sotirit nga nje miku i tij, siç kuptohet kur vuante vitet e burgimit në Manastir. 

MIKUT TË DASHUR, ZOTIT KONSTANDIN V. SOTIRI NGA SELSKA

Ndë botë në rrojnë vetëm cmira, vrasjet e presja,

Dhe këmishën e së vërtetës na e ka veshur gënjeshtra,

Mirësia dhe e vërteta të mos duken asgjëkund,

Gjithësinë në e gjykon djalli dhe botën në tunt,

Oh! Këtë miqësinë tënë gjithësia të na e ftonjë,

kurrë nuk do të guxonjë! (Vazhdon)……….

Stefan S. Thodhoraqi Postenani.(65)( Gërmëzoi K. Mosko)

Bashkia e Korçës, me inisiativën e historianit Niko Kothere, në vitin 2017 e ka shpallur Pandeli Sotirin qytetar nderi, ndërsa Koto Sotirin nuk e  përmend askush, megjithëse ai dha më të mirën, e sakrifikoi gjithë jetën e tij për shkrimin e shkollat shqip si asnjë tjetër, mori dënime të tmerrshme, provoi burgjet e persekutimet e pushtuesve osmanë. 

Poeti Lasgush Poradeci për shkollën e parë shqip të Pogradecit ka shkruar: 

“E theksoj këtu këtë fakt, me rastin e rrëfimit të istorisë shkollore kombëtare shqiptare, sepse lënia mënj’anë e Shkollës Shqipe të Pogradecit është një padrejtësi e dhimbëshme që i-u ka qënë bërë Pogradecit dhe Pogradecarëve, të cilët gjithmonë, dhe që në fillimin më të parë, kanë mbushur me të plotë detyrën e vet ndaj atdheut”.(66)

Pavarësisht se fjalët tona bien në vesh të shurdhër, askush s’na dëgjon. Me këtë protestë të poetit të madh, bashkohem fuqishëm edhe unë si intelektual dhe bashkëfshatar i vëllezërve Sotiri. Jo vetëm shkolla e Pogradecit është lënë mënjanë, por mënjanë është lënë dhe patrioti edhe mëmëdhetari i flaktë Rilindas, që e fali gjithë jetën e tij për Kombin, për Shqipërinë. Nuk ka të paktën asnjë foto në muzeume, nuk ka asnjë bust, që i takon ta ketë në Korçë, Pogradec e Gjirokastër, apo të shpallet qytetar nderi i Pogradecit, dhe i Qarkut Gjirokastër, etj, etj. Rilindasi Koto Sotiri nuk ka një varr me emrin e tij përsipër! Turp!

Lavdi të përjetëshme Rilindasve martirë për hapien e shkollave shqipe dhe  iluminizmin e shoqërisë shqiptare Pandeli dhe Koto Sotiri. Burim frymëzimi i pashtershëm për brezat.

Literatura: 

(1) M. Kraja- Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqiptar Tiranë, 2002 f. 132

(2) E. Jaçaj- “Çelja e shkollave shqipe që nga mesjeta, rreze drite kundër pushtuesve dhe për rimëkëmbjen si komb” Gazeta Dielli 15 shtator 2022

 (3) https://ëëë.forumishqiptar.com/threads/149110-Ismail-Kadare-Intrigat-që-fshihen-pas-sulmit-ndaj-Gjergj-Kastriotit Botoi revista Drini

(4) M. Kraja- “Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqiptar”, Tiranë, 2002- f. 7

(5) Dhimitër Beduli – Shënime - “Të dhëna historike për fshatin Selckë” Tiranë, 1986  f 1

(6) A. Pano  - “ Kujtime dhe Mbresa.” Tiranë, 1988 - f. 

(7) J. Thanati, Th. Margariti – “Selcka e Lunxhërisë, historia traditat” Tiranë 2011- f. 66-67

(8) A. Pano  - “ Kujtime dhe Mbresa.” Tiranë, 1988 - f.

(9) Koço Mosko Selcka – “I kanë prerë gjuhën…i kanë prerë gjuhën” https://bota-bujqesore.blogspot.com/2022/05/i-kane-prere-gjuhen-i-kane-prere-gjuhen.html

(10) Arqile Bërxholi- “Lunxhëria, Mjedisi-banorët- ekonomia- vendbanimet. Tiranë, 2007 - f. 337

 (11) J. Thanati, Th. Margariti – “Selcka e Lunxhërisë, historia traditat” Tiranë 2011- f. 215

(12) “MIKUT TË DASHURË ZOTIT KONSTANDIN V. SOTIRIT NGA SELSKA” -  gazeta “Ditrrëfiesi Kombëtar”, Sofie 1900. (f. 148)
Koço Mosko Selcka- http://bota-bujqesore.blogspot.com/2016/03/koco-sotiri-nje-rilindas-i-harruar.html

(13) A. Bërxholi – “Lunxhëria  Mjedisi-banorët- ekonomia- vendbanimet”. Tiranë, 2007.  f. 337

(14)J. Thanati, Th. Margariti – “Selcka e Lunxhërisë, historia traditat” Tiranë 2011. f. 66

A. Pano  - “ Kujtime dhe Mbresa.” Tiranë, 1988 - f.

(15) K. Mosko Stegopuli - shënime

(16)  J. Thanati & Th. Margariti - “Selcka e Lunxhërisë, Historia dhe traditat.” Tiranë 2011 - f.189

(17J. Thanati & Th. Margariti - “Selcka e Lunxhërisë, Historia dhe traditat.” Tiranë 2011- f. 188-189

-        Enver Strati – “Historiku i Kallaratit” Arsimi nga fillimi deri ne vitin 1945

-        Koço Mosko Selcka-  Historia dhe rruga patriotike e fshatit Selckë” https://bota-bujqesore.blogspot.com/2022/07/historia-dhe-rruga-patriotike-e-fshatit.html

(18)  Akademia e Shkencave –“Fjalori enciklopedik shqiptar” Tiranë, 1985 - f. 975

(19)  Leko Mako- “Ju o djem do me kujtoni” Tiranë, 2007- f. 97

(20)  Koço Mosko Stegopuli - kujtime

(21)  J. Thanati & Th. Margariti - “Selcka e Lunxhërisë, Historia dhe traditat.” Tiranë 2002 f. 216

---

(22)   M. Kraja – “Bijtë e Lunxhërisë për arsimin shqip” Tiranë, 2002. f. 71

(23)  N. Naçi – “Shkolla shqipe në Korçë” DITURIA Nr. 5. Tirane 1927. L. Skëndo. f. 166

(24)  J. Thanati & Th. Margariti - “Selcka e Lunxhërisë, Historia dhe traditat.” Tiranë 2002. f. 66 & f. 90
--   A. Pano  - “ Kujtime dhe Mbresa.” Tiranë, 1988 - f.

--   K. Mosko Stegopuli- Shënime

(25)  M. Kraja – “Bijtë e Lunxhërisë për Arsimin sShqip”- Tiranë, 2002. f.  80-82. 

(26)  Dh. Dishnica – “Ftesë për debat”- Tiranë, 2012. f. 82

(27)  R. Elsie - “History of Albanian Literature (1995)” 9.8 Lindja e gazetarise shqiptare 

(27)  D. Hosaflook- “Roli levizjes protestante në Rilindjen Kombëtare”- October, 2016 –by Xh. Lloshi ëritten January 1994, Tirana, Albania, and submitted to the IAPS for publication

[29]  M. Kraja- Bij të Lunxhërisë për arsimin Shqiptar” Tiranë, 2002. f. 83-84

(30)  J. Thanati, Th. Margariti – “Selcka e Lunxhërisë”, Tiranë 2011. f. 218

(31)  Kurkuti. docx  Xh. LLoshi nga veprimtaria per shqipen ne Manastir f.3

[32]  M. Kraja- Bij të Lunxhërisë për arsimin Shqiptar” Tiranë, 2002 f. 72

(33)  M. Kraja- Bij të Lunxhërisë për arsimin Shqiptar” Tiranë, 2002 f. 72

( 34)  P. Sotiri – Revista Drita Nr 3 -  25 gusht 1984

(35)  M. Kraja- Bij të Lunxhërisë për arsimin Shqiptar” Tiranë, 2002 f. 92-93-94

( 36) R. Elsie – “Histori e letërsisë shqiptare” 9.8 – ‘Lindja e gazetarisë shqiptare” Perkthyer nga A. Myftiu= Tiranë, 1997 - http://ëëë.elsie.de/pdf/B1997HistLetShqip.pdf

(37) M. Krasniqi – “Shtypi shqiptar në periudhën e rilindjes kombëtare”f. 4 
http://ëëë.gazetaria.0fees.net/pdf/shtypi-RK.pdf

[38] Dh. Dishnica – “Ftesë për debat” – Tiranë, 2012 f, 32-33

(39)  M. Kraja- Bij të Lunxhërisë për arsimin Shqiptar” Tiranë, 2002 f. 73.

(40)   J. G von Hahn – “Albanesische studien” Jena 1854.  (Përktheu Adrian Klosi, Tiranë, 2006)

( 41)   Z. Shkodra - Lunxheri - Arkivi i Isopolifonise Shqiptare

( 42)  J. Thanati, Th. Margariti – “Selcka e Lunxhërisë”, Tiranë 2011. f. 62
          - A. Pano  - “ Kujtime dhe Mbresa.” Tiranë, 1988 - f.

(43)    L. Poradeci – “Përkujtim në ditën e Mësuesit” Botoi gazeta “Dielli”  me titull “Hapia
e shkollës shqipe të Pogradecit më 14 mars 1887” më 18 mars, 2021  

( 44)   N. Naçi – “Shkolla shqipe në Korçë” – Gazeta “Dituria” – Tiranë 1 mars 1927
https://ëeb.archive.org/ëeb/20141216194216/http://omnilib.com/Topics/Collections/Albania/Diturija-Journal/Diturija-Knoëledge-1927-No5.pdf

( 45)     N. Naci - po aty

---

46)  M. Kraja- Bij të Lunxhërisë për arsimin Shqiptar” Tiranë, 2002 f. 73

( 47)  M. Kraja- Bij të Lunxhërisë për arsimin Shqiptar” Tiranë, 2002 f. 103.

(48)   Shefik osmani – ‘Fjalori Pedagogjik”- Tiranë 1983

(49)  S. Basha- “Pandeli Sotiri, mësuesi i pare i shkollës shqipe.” Epoka e Re  = Prishtinë- tetor, 2022

(50)   Dh. Dishnica – “Ftesë për debat” – Tiranë, 2012 f. 36

(51)  Nuçi Naçi – “Dituria” Tirane 1 mars 1927

(52)   Dh. Dishnica – “Ftesë për debat” – Tiranë, 2012 f. 30

( 53)   L. Mako – “Ju o djem do më kujtoni” Tiranë 2007. f. 80

( 54)   L. Poradeci – “Hapia e shkolles shqipe më 14 mars 1887” gazeta “Dielli” 8 Mars 2021. https://gazetadielli.com/hapja-e-shkolles-shqipe-te-pogradecit-me-14-mars-1887/

(55) A. Berxholi – Lunxhëria, Tiranë, 2007. f. 338

(56)  N. Naçi – “Dituria” nr. 5- Tiranë, 1927

( 57) Koço Mosko Stegopuli - Shënime 

(58)   Koco Mosko Stegopuli -

(59)   “Kush ishte Ismail Qemali” Janar, 2020. 
https://oxygenpress.info/2020/01/24/kush-ishte-ismail-qemali/
-“ 50 fakte të ralla nga jeta e Ismail Qemalit” https://ëëë.shqiperia.com/50-fakte-te-rralla-nga-jeta-e-Ismail-Qemalit.14619/

( 60)  Xh. Lloshi- “Nga veprimtaria për shqipen në Manastir” https://ëëë.academia.edu/30256825/Korkuti_docx

( 61) R. Elsie - “Historia e letërsisë shqiptare”  Portali Letërsia

[62)   Emri në këngë ishte Naqo por me qe emir duhet te jete Vasil e shkruam Siko si u thërisin Vasilërve në fshatin Selckë

---

(63)   L. Poradeci – “Hapia e shkolles shqipe më 14 mars 1887” gazeta “Dielli” 8 Mars 2021. https://gazetadielli.com/hapja-e-shkolles-shqipe-te-pogradecit-me-14-mars-1887/

(64)    Nuçi Naçi – “Dituria” Tirane 1 mars 1927 https://web.archive.org/web/20141216194216/http://omnilib.com/Topics/Collections/Albania/Diturija-Journal/Diturija-Knowledge-1927-No5.pdf

(65)  L. Poradeci- L. Poradeci – “Hapia e shkolles shqipe më 14 mars 1887” gazeta “Dielli” 8 Mars 2021. https://gazetadielli.com/hapja-e-shkolles-shqipe-te-pogradecit-me-14-mars-1887/

(66)    Botoi gazeta “Ditrrëfiesi Kombëtar”, Sofie 1900. (f. 148) 

(67)    L. Poradeci- L. Poradeci – “Hapia e shkolles shqipe më 14 mars 1887” gazeta “Dielli” 8 Mars 2021. https://gazetadielli.com/hapja-e-shkolles-shqipe-te-pogradecit-me-14-mars-1887/