PËR MALEN E MALEVE, MALE DILON

nga:  Ksenofon DILO

Firence, Itali

Ksenofon DILO

Të rrosh , a të mos rrosh...
Thoshte Shekspiri në veshin e Hamletit.
Të qeshësh a të qash...

Them unë dhe thërras që të më dëgjojë bota e të më ...përgjigjet
Në shtëpinë tonë, si dhe e kam thënë shpesh kishte një vlerë të konsiderueshme puna dhe kjo ishte e saj në shkallën sipërore kur mendohej se babai im, Mihal Dilo , punonjes nga te paret e veterinarise në vëndin tonë , i mirë dhe i palodhur kudo ku e kërkonte nevoja. Ai vërsulej e nuk kursehej të jepte maksimumin , duke i dalë së keqes përpara e duke e smbrapsur atë. Kishte emër të mirë e të nderuar dhe kjo e kënaqte por gjithashtu e shtynte të bënte edhe më mirë punën e tij dhe të ishte sa më korekt gjithmonë , në çdo gjë. 

Kishte rënë një sëmundje e rrezikshme në gjënë e gjallë që godiste shqerrat dhe humbjet qenë të konsiderueshme. Por Malja ishte aty ku ishte bërthama e së keqes e punonte natë e ditë pa u çlodhur Problem i madh qeveritar . Humbja e gjësë së gjallë ishte me të vërtetë diçka shqetësuese për qeverinë. Kontratat me jashtështetit, qingjat e shijshëm në tavolinat e tyre...
Thirrën dy specialistë rusë. Rusia atëhere ishte “vëllai jonë i madh”, e për këtë duhej të na ndihmonte..

Të dy specialistët erdhën e morrën kontakt me gjendjen dhe panë se në krye të detyrës me rezultate tepër të kënaqëshme ishte Mihal Dilo. Të habitur dhe të befasuar njëkohësisht me punën e tij të mrekullueshme ata kuptuan se nuk ishte e nevojshme prania e tyre sepse veterineri në fjalë, ishte në gjendje jo vetëm ta përballonte të keqen por dhe mënyrat që përdorte ishin shumë të avancuara dhe më efekt se të tyret. Shkuan në Tiranë dhe folën me një konsideratë të lartë për Male Dilon e thanë se ishte një hero i vërtetë që duhej dekoruar e shpërblyer për punën e tij gjeniale. Kishte aty tek flisnin edhe nga ata që e dëgjuan fjalën e tyre e e përhapën atë. Male Dilo do të dekorohet për punën e tij shembullore. Të gjithë prisnin dekorimin e bile disa kishin menduar një festë të cilën e meritonte veterineri i talentuar e i papërtuar. 

Mihal(Male) Dilo

Dhe .. erdhi!Dekorimi? do të pyesë dikush gjithë kureshtje

Jo more jo! Pushimi nga puna erdhi, Me ç’motivacion?Kurrë nuk u mësua. Male Dilo, ai që kishte punuar pa u lodhur, që kishte derdhur jetën dhe kishte vënë zemrën në themel të një pune të ndershme pothuaj 30 vjeçare të ndërgjegjëshme, pushohet nga puna më 1953. Pasuan pothuaj 20 vjet pa punë. Vitet iknin, po afrohej dita që mbushin moshën për pension. Kërkoi dhe i thanë se nuk i takonte pension. Pse? Malja e ngriti në gjyq çështjen dhe gjyqi i përpiktë e me një besnikëri e devotshmëri akute tha se nuk i takonte pension sepse...sepse ... i duhej edhe një DITË punë 

Deri tani kemi arritur në :të qash apo të qeshësh!. Tani filloni si të doni, të qeshni a të qani, sepse i miri Male, sado që kërkoi, sado që tha se pranonte çdo lloj pune të bënte për të plotësuar atë NJË ditë të vetme, që të merrte pensionin që i takonte, nuk mundi kurrë të gjente një vend e të kryente NJË ditë pune që t’i shënohej për të plotësuar ditët e pensionit të tij. E kështu nuk ju dha kurrë pensioni! Përse? por sepse të gjitha ishin të llogaritura. Sepse një mendje djallëzore të njëjtën gjë bëri edhe me të tjerë, ashtu mendonte se mund të këputte e të përulte njerzit e mirë e të ndershëm, t’i bënte ata të kërkonin e të shndroheshin në lipsarë...... 

Jo vetëm që nuk u përkul Male Dilo por këtu ku të vjen të vesh ulërimën, ai i qetë tha me një zë që kumboi gjithashtu i qetë. -Kështu e desha jetën unë...Dhe kështu , ai , i palodhuri, i miri, gojëëmbli Shqipja krahëshkruar e Zagorisë dhe gjithë qarkut të Gjirokastrës iku nga kjo botë si një fisnik i vërtetë...Varrin e tij e hapëm ne familja , sepse varrmihësit nuk pranuan të hapnin varr për të deklasuarin. Pllakën e varrit e solli nëna natën për gjith natën sepse as pllakë nuk kishte për atë që ishte zemra e madhe e të gjithëve për të gjithë, gjithmonë!Eh o Zot!Më mbaj dorën e edhe mendjen se nuk dua të blasfemoj!

Veç një gjë do të doja të mësoja , ata që kishin shpirtin e djallit, vallë ç’kënaqësi ndjenin kur nxirrnin nga skutat e errta të mendjes së tyre të tilla ide që bënin të dilte në pah kafshëria e tyre, harbutëria e sidomos injoranca e tyre shtazore. Malja jetoi , punoi e vdiq me nder si ai askush tjetër. Por për mjeranët që kishin thurur intrigën e rronin nën hijen e saj, kam frikë se aty ku kanë shkuar janë mbështjellë nga gjëmba të mprehtë e të shtrëngueshëm . Përse i mendoj në këtë pozicion? Por sepse edhe këtu, në jetë , ata nga të tilla gjemba ishin të mbështjellë, ose më saktë gjemba ishin që donin të shponin e të ngatërronin botën të gjithë, kurse aty ...shpojnë vetvehten. Lanet paçin e vuajtja e tyre e pambarim le të sjellë në mendjen e tyre ato që kanë bërë në të gjallë. A thua njëherë të njohin pendimin?

Ksenofon M. DILO

NJË JETË SI PRUSH DUSHKU

 Portret

nga: dr. Selman MËZIU

Firence, Itali           

Selman MËZIU

            E dua tej mase. E njoh mirë dajen tim. Nuk peshohet me flori.  Jeta e tijë kishte nis siç formohet orteku. Ajo ishte mbushur me dhimbje. Që e thernin në shpirt. Që e mpakën fizikisht. Ai që i vogël u rrit si krimbi në gur. Nana mbeti e vetme. E kishte një djal për rmall. Si dritën e synit. Burrin ia vrau gjaksori në Xharxhisht. Aty ku bari rritej e lulëzonte pa pushim. Aty ku delja e lopa kullosnin të lirshme. Ku kusiat mbusheshin me qumështin që avullonte. Ndihesh aroma e luleve e barëra malesh. Nën erën e freskët të bjeshkëve shkëmbore gëlonte jeta baritore e malsorëve. Ku dielli lindte e falesh me bukuri të rrall. Ai dhe vetem ai iu ngrohte zemrat e ngjallte shpresat. Tre lule, u rritën si në bjeshk. Ato, motrat, zemër mira e shpirt dlirtave iu erdhi mosha për martes. E ashtu u ba sipas zakonit, dullaku në kok e krushqia i çuan te burrat.

            Ai filloi shkollën. Nuk kishte abetare. As bishta e maje penash. Jo shkruanin me thengjillat e dushkut marrë në voter të oxhakut. Ose lluksi i madh ishte kur një laps mësuesi e priste me frushk në tre copa. Shkamat prej drrase ishin karriket e atëhershme. Pse jo, ulur kam kryq mbi lëkura delesh. Zyberi arrriti rezultate të mira. Ai dhe e motra e vogël filluan të japin mësim, më të vegjëlve. Ishte koha kur shqiptarët ishin analfabet. I dhan bursë studimi në bullgari për inxhinier pyjesh, por ia përdrodhën varfanjakut të Çidhnës së poshtme. 

            Ai dhe motrat, Nazja, Zarja e Liha, hanin përshesh me kos. Buka e misrit e mbuluar me kosin e deles, mbushte lugët e drujta dhe barkun e fëmijëve të Nilk Matreces. E ardhur nga një fis i vnjeshëm e me za të Sinës. 

            Por, një ditë prej ditësh policia e arreston. Jeta e tij njomzake hyri në çeli. Ishte e ngusht. Me lagështi. Një erë mbytëse të shtërngonte në fyt.  Pa drita. Një sup e hollë orizi ku shikohesh fytra dhe kokrrat e tij notonin në ujë. Muaj të tanë pa u rruajtur. Pa lamun shtatin. Trupi u hollua duke i  mbetun vetëm kockat. ‘’Uji më dukesh në fyt kur kalonte, se ai fryhej. Shkonim edhe në punë. Me kazma me bishta që të gjakosnin pllamën e dorës. Pyesja veten- tregon Zyberi- a do të dal i gjallë. Nana më takonte shpesh, më sillte ushqime. Ajo ishte tretun si qiriu. Vetëm qante. Lotët sa një grusht i shqisnin faqeve. Burrnesh ishte. Por dhimbja të ligshton, të dobson, të përgjëron.,,

            U lirua nga burgu. Me shpirt të dhunuem prej vuejtjeve. Me trupin e pakët e kamët si shkopinj. Sa shkoi në shtëpi. E këputi kolli. Ai ishte i thatë. Mushkritë i dhimbnin bashkë me fytin. Dhimbja e torturonte pa kufi. Zyberi, i riu me plotë enrgji po fikej. Doktori i dha menjehere fletën e shtrimit. Në sanotariumin e Tiranës. Fytyra e verdhë, sytë e skuqur, vetullat të ramuna posht e duart si karthia i trembën mjekët. Filloi rregjimi i rreptë me ilaçe e ngrënjen e përzgjedhur. Nana e ndiqte pas duke i çuar gjalp deleje e mjalt nga bletët e shtëpisë.  Ajo nuk i hoqi shpresat. Një ditë djali do te më shërohet, mendonte nën za.

            Edhe pse u deshën vite, daja Zyber më se fundi e kaloi vorrin për së gjati. Por, jo, se këtu mbaroi lufta për jetën. Jo, se pikërisht  nana nuk i jepte ajkën e qumshtit, hojet e mjaltit e mishin e freskët në çdo stinë. Ai filloi bari në bjeshkë verës. Dimrit në kasolle i ushqente me bar nga  mullarët ose në stan, korrun në pllai, me gjeth dushku, shkoze, jonxhe dhe kashtë misri. Mushkat  i ndërronte çdo pesë gjashtë vjet. Patkonjt, thumbat i bante në farkën e tij.  Barin e kosiste me qejf, e tokte vetë kosën.  Kosharin të thurur me thupra frashni e bani të ri. Në vjesht e mbushte plotë me kalli misri.

            Një ditë prej ditësh nana i thote: ‘’Tani biri im, mbarove ushtrinë të ka ardhun mosha me u martu, me u fut në rradhë me moshatarët e tu.- Mire  nanë, - I përgjigjet Zyberi, 

-  fjala jote asht ligj për mua. Dasmën  e bani të madhe.  Kuptohet ishte djal deshiri.  Nusja e tij Xhibe Bucja nga Zall Dardha, fytyr kuqe si molla, trupin si cung lisi. E zonja si nga fisi i saj, sa nuk shahesh. Filluan të lindni zogjt. Po e vërtet, kështu i thonë nga anët tona.  Të shpesht si qershitë në degë. Të pashëm si mollat në pemë.  Punët për nanë Xhiben e gjyshen ishin kaq shumë sa nuk merrshin frymë. Fëmijët, blektoria, ara, punët e shtëpisë.  

            Babait të shtatë fëmijëve i duhesh me punue, ma fort, pa me pushue një minut. Me u dashuru me natyrën. Me e njohur atë cep më cep, shkurre më shkurre, zabel më zabel. Me njoft prodhimet e saja. Me i vumun ato në shërbim te vetes e familjes. Vetë ai filloi të përdori zdrukthin., tesken, mistrine.  Të bahej mjeshtër i bamjes se shekave, vozave, bucelave, sofrave, dyerve dritareve etj. Të njifte drunin, dobitë, fortësinë, cilësitë, përdorimet.  Shtëpisë i duheshin tava për bukën, shporta, kosha, ai dinte t’i thurte me thuprat e lajthise të shenjeve, te zbardhura ose jo. Eshkën për farkën e pregatiste me djegjen e drurit të dushqeve ose dëllinjave. Në shtëpi deri vonë nuk përdorni çibrit për të ndezun zjarrin, por, eshkën dhe unurin. Ndriçimin me çiri, kandil ose kunja pishash deri në vitin njëmijë e nandëqind e shtatëdhjetë e një.

            Mendja e Zyberit ishte femër, gjithe kohërat e plleshme. Ai nuk lodhesh pse bante pesembëdhjet ore pune. Dilte nga shtëpia kur hana e yjet dukeshin qart në qiell kurse kur kthehesh rrezëllonin rilindjen me shkëlqim. Kujdesesh për bletët, për kingjat, viçat për qenin që e runte tek stanet në bjeshkët e pllaut. Ai bante lugjet për të pimun ujë blektoria, por, edhe krojin prej druri lajthie ose thane për të pirë e freskuar bariu.  Jo jeta nuk mabaronte me kaq, ai njihte si një botanist i mirë bimët aromatike, mjeksore sherebelën, trumzën, kokrrat e dëllinjave të murrizit të cilat i mblidhte dhe njihte teknologjite e tharjes e përpunimit.  Këto gjendeshin në pyje, livadhe, brinja, bjeshkë, atje ku që i vogël kishte kullotur dhitë, dhente, lopët... Kjo pune lindi kur blektoria u tufëzua. Zyberi i lindur me njëzet gusht 1930, fatmirësisht udhëton për  nantëdhjetë vjetshin, nuk pin ilaçe farmacie as me gjilpana nuk e shpon trupin, derën e siptailit nuk e din nga është. Ai përdor çaijin e malit, kokrrat e murrizit, kaçat, lulet e blinit apo langun e thanve etj., kur  semuret ose e kap gripi.

            Femijët filluan të rriteshin. Kishte jetuar të kaluarën me njëmijë e një sakrefica por e kuptonte dhe pregatiti të arrdhmen e fëmijëve duke i çuar nëpër shkolla profesionale e universitete.  Ndërsa vete vazhdonte jetën me njëmijë e një zanateve. Djepet ku përkundeshin fëmijët, nipërit e mbesat i bante vet, biles edhe me gdhendje me motive natyrore, gjethe, lule, fruta, bisqe etj.  Shtrungën në pllaj e vathën e thurte vete me hunj e thupra. Ku i priste me të zgjedhur e trasportonte mushka e cila ishte bashkëvuajtëse, shoqerueseja e përhershme dhe besnike. 

            Askujt nuk i shkonte ndërmend se do të ndodhte shpopullimi i fshatit. Sa filloi levizja studentore  ku sistemi socialist po dridhesh me mure e themele,  ishte ndër të parët që kufizoi tokën në kodër Kamëz dhe ndërtoi vetë shtëpinë e parë. Une nuk iu besoja syve dhe më dhimsesh kur me hunj, teneqe, hekura kufizonte tokën dhe flinte jasht e më pas  në shtëpinë e ndërtuar e projektuar vetë.  Tani aty ngrihen shtëpi dy, tre katështe të djemëve të tije acgan.

            U rrokullisën orteqe jete mbi këtë njeri të fortë si çeliku. Të papërteushëm e të sakreficës. Që u dashurua pas familjes, nanës, tokës, misrit, grurit e theknës, duke u gëzuar kur i shinte në lam me mushkën e tij. Ai mbillte rrrushin, mollën, ftonjt i priste e pregatiste reçel,  uthull thanash bante gjithashtu. Krenari, kokuluri në punë, askujt, kurr, nuk i shtriu dorën. Zyberi ose Beli i thirrin bijtë e tij, kur ulesh në krye të vendit fliste pak, në kohën e duhur. Ai me diplomaci e zgjuarsi e njihte mirë udhën se ku duhet të godiste me fjalën që thoshte.  Shpesh më rikujtonte shprhjen: Plumbi shpon mishin, trupin, fjala godet shpirtin. Të gjashtë djemtë  dhe vajza tani e gëzojn me nipër e mbesa, me punën e familjet e tyre që janë shpërndar nëpër botë siç thotë ai: Si dhitë e veles.

Zyberi me djalin në parcelat që ka mbjellë me sherebel (Salvia oficinalis)

            Ai nuk ka lexuar shume libra. Por kjo nuk ban fatkeqësi për mbarvajtjen e jetës. Zyberi lexoi me kujdes, shkronjë për shkronjë, rrokje për rrokje, fjalë për fjalë, librin e jetës. Ai nuk u përgjum, nuk ju hap goja, nuk dremiti mbi atë, por e mësoi shkëlqyer,  e zbatoi në praktikën e përditshme. Ai u ba vetë heroi kryesor i këtij libri, një hero i gjallë, i pazashëm, i thjeshtë, me duart plot kallo, me fytyrën e hequr  e dy sy që i shkelqejn. Zyber Krrashi është sot gjeograf i mirëfillt, se njeh gjithë toponomistikën e çidhnës, botanist se njeh bimët, mjek popullor se shëron veten dhe të tjerët, mjeshtër i dhjetra zanateve. Për rininë e sotme ky plak pothuajse nantëdhjetë vjeçar i papërkulshëm, është si ato burimet e shtigjeve të maleve e bjeshkëve, që shuajn etjen e gjithe udhëtarëve. Këto janë margaritarët me shkëlqim të gjelbërt për rininë e fshatit edhe pse nuk e mposhtën as sakerficat e panumurta në udhëkalimin jetë, as nga forcat e natyrës. Prushi i druve të lisit lëshon mjaft nxehtësi, shuhet me shume ngadal në thengjij të fikun, mbulue me pak hi.

  Firence 08.10. 2019                                    

Selman Meziu

GATIMET ME MIELL GRURI, USHQIMI BAZIK I SHQIPTAREVE

“Punoni o këmbë e duar
Të hani bukë e lakruar”
Populli

         

   
              Në menutë shqiptare çdo gjë mund të ndryshojë, vetëm buka, ky asortiment bazik, ka mbetur e njëjtë, përditë e për çdo vakt, për mijëra vjet me radhë. Shqiptarët kur ulen të konsumojnë ndonjë ushqim thonë: “do të hamë bukë”, ose “u shtrua buka”. Në shekuj buka konsiderohej e shenjtë. Nuk duhej të shpërdorohej, të lozje me të, ta hidhje poshtë, apo më keq, ta shkelje me këmbë, sepse “ishte gjynah nga Zoti”. Mbeturinat e bukës përdoreshin ushqim për bagëtinë, apo shpendët shtëpijake. Asnjë thërrime nuk duhet të shkonte kot. Sofra(sufrai) nuk duhej të mbetej zbrazët, pa një fetë bukë edhe kur të ngrënët kishte përfunduar. Betimi më i zakonshëm ishte: “për këtë bukë”, ose “më zëntë buka sytë”, “betohem për bukën që hamë”. “Bukë e krypë e zemër, mirëseardhe”, i thuhej mikut në hyrje të shtëpisë.  Gjithashtu edhe mallkimi më i rëndë për shqiptarët ka qenë: “Të zëntë buka grykën, apo sytë”, etj. Ky respekt dhe vlerësim i trashëguar brez pas brezi, ishe ngulitur thellë në ndërgjegjen e çdo individi, sepse buka ishte jetike, sigurohej me shumë vështirësi, sakrifica e mundime.
 

            Sipas burimeve të shumta historike e arkivore, të shkruara dhe zbulimeve arkeologjike, që në lashtësi, shqiptarët janë shquar për prodhimin e drithërave, sidomos në llojet e gatimit të bukës. Për prodhimin e bukës, në prehistori, sipas historianeve bimorë, epirotët domestikuan lënde valanidhi, një lloj lisi, duke përmiresuar vetitë e tyre ushqyese, por kjo nuk dihet pse nuk u vazhdua më tej, por u ndërpre. Gjatë gërmimeve arkeologjike në fshatin Vashtëmi të Korçës, një ekspeditë shqiptaro-amerikane ka zbuluar se aty ka qenë një nga vendet e para pioniere në Europë ku fshatarët kultivonin drithërat e bukës. Ky zbulim, daton 8600 vjet përpara. (Allen&Gjipali, 2014,2016).
 

            Shqiptarët kanë qenë nga të parët në Evropë edhe për gatimin e bukës, madje ishin ata që e shpërndanë këtë gatim në popujt e tjerë të Europës. Me pushtimin e Ilirisë prej romakëve, shek II pk., filluan të shfaqen në Romë furrat e bukës. Plutarku shkruan se mbasi në Epir romakët dogjën 70 qytete sollën me vete skllevër për t’u shërbyer në shtëpitë e tyre. Sipas prof. Niko Qafëzezit referuar një studjuesi italian, Pajonët ishin të parët që u mësuan Masapeve teknikën e gatimit të bukës, etj. 

            Sundimet e gjata nga okupatorët e huaj, luftrat që nuk kanë reshtur kurrë këto 20 shekujt e fundit, nuk i kanë lënë këta banorë paqësorë të zhvillojnë në qetësi aktivitetet jetësorë. Populli ynë, ashtu, përmidis barbarizmave dhe luftrave të gjata, cfilitëse e të pabarabarta, diti si të vazhdonte të prodhojë ushqimin e të mbijetojë, duke refuzuar me armë për të mos u shkulur nga vatrat. Një pjesë u rrudhën nëpër male. Atje, me shumë durim, punë të mundimshme, shpesh midis gurëve e bokërrimave, mbuallën arat dhe mbijetuan për mijëra vjet. Tokat i mbillnin me drithëra dhe më së shumti me grurë, për të siguruar jetesën e përditëshme. Të parët tanë i quanin ose vetquheshin Arbër, që për disa studjues do të thotë arë-bërës.

            Të habit mjeshtëria, finesa dhe prakticiteti i ndërtimit të këtyre arave; format e tyre të përshtatura estetikishit me mjedisin. Arbërit ashtu siç janë shquar në ndërtimin e banesave, objekteve fortifikuese, ndërtimeve sociale si urat, çesmat dhe ujësjellësit, po aq të talentuar e krijues shfaqen edhe për bërjen e arave në male. Destabilizimet dhe okupimet e bënin të vështirë gjetjen e tregjeve me leverdi, sepse dhe në fusha prodhimi i grurit ishte i paktë. Ishte mungesa e nje shteti të mirfilltë shqiptar ku të përfshiheshin të gjitha trojet etnike shqiptare për të pasur një treg të qëndrueshëm e shkëmbime të ndërsjellta. Ndaj prodhimi i grurit fillimisht përbënte një nevojë jetike, ishte një lloj kodi. Me kalimin e një kohe të gjatë kjo u bë edhe traditë. Motoja e këtyre njerëzve punëtorë e paqësorë ishte: “Puno si rob e jeto si zot”.
 

            Përpara çdo gjëje ishte ushqimi për familjen, buka e përditëshme. Kjo duhej të sigurohej edhe në kushtet e luftrave dhe okupimeve, madje të qe e mirë, e shijshme, e shumëllojëshme. Shqiptarët si mbartës të një civilizimi e qytetërimi të lashtë, kishin kërkesa të larta për ushqimin në vatrat e tyre. U duhej të gatuanin një shumëllojshmëri të madhe bukësh e ushqimesh të tjera me bazë grurin që e prodhonin vetë, të një cilësie të mirë e të kontrolluar. Llojshmëria dhe cilësia e bukëve që ata gatuajnë bëjnë xhelozë edhe sot marketot më të mira të tregëtimit të ushqimeve. Këto nuk bëheshin në njësi të specializuara, por i përgatitnin amvisat nikoqire, fluturat duararta, në shtëpitë e tyre, atje rrëzë shkrepave të maleve, në bazë të një kodi të pashkruar që trasmetohej nga nëna tek e bija, nga vjehrra tek nusja, në mijëra breza.
 

            Shtëpitë e ndërtuara që në vitet 1700, apo edhe më herët, dëshmojnë se secila kishte edhe furrën e vet të bukës për nevojat familjare. Disa shtëpi kishin edhe dy të tilla, një për të pjekur byrekët, qollopitat, birjanët me oriz apo tavat me patate dhe një më të madhe për bukët. Gjatë perandorisë osmane të shumtë qenë ata shqiptarë që ushtronin zanatin e furëxhiut në Stamboll e gjetkë. Këtu në SHBA, në Detroit të Michiganit, unë kam njohur një biznes të tillë. Emigranti lunxhiot, Jani Kardhashi, i emigruar në vitin 1935. Mbasi bëri shërbimin ushtrak në Japoni në vitet 1942-1946, kur u kthye së bashku me lunxhiotin tjetër nga Stegopuli, Petro Boga, hapën një furrë buke për hot dogs dhe hamburger, nga më të mëdhenjtë dhe modernët në shtetin e Michiganit, për kohën dhe llojin e vet. Konkuronin me sukses në atë xhungël biznesesh agresivë. Ata kishin të punësuar deri në 70 punëtorë. Këtë furrë e menaxhuan me sukses për më se 45 vjet, deri në vitin 2000, pastaj e mbyllën pasi kishin arritur moshën 80 vjeçare. Fisi Lena nga fshati Selckë kishin ndërtuar një perandori të tërë me ëmbëltore e restaurante në Stamboll të cilat i shtrinë edhe ne Nju Jork e Nju Xhersi me restorantet zinxhirë Wendy’s. Një biznes i suksesëshm me gatime gjysme te gatëshme me miell gruri, është ngritur e funksionon edhe aktualisht nga familja lunxhiote Kiço Noti në Tiranë. Ky biznes i njohur nën logon “Trahana Lunxhëria” është bërë i njohur tani jo vetem në Shqipëri, por dhe më gjerë. Shembuj të tillë ka plot.

            Bima e grurit e kultivuar rreth 8-10 mijë vjet më parë në vendet më të civilizuara të asaj kohe, sot në botë është bërë ushqimi  kryesor i njerezimit. Eshte ushqimi më i mirë në krahasim me të gjitha drithërat e burimeve të tjera ushqimore. Është burimi kryesor i kalorive në ushqimin e njerëzve dhe të kafshëve. Nevojat për këtë ushqim gjithnjë e më shumë vijnë duke u rritur. Ritja e popullsisë botërore sipas të dhënave të FAO-s llogaritet me 1,5 % në vit, ndërsa rritja e prodhimit të grurit llogaritet me 0,9 %. Sipërfaqja e mbjellë me grurë në botë është më e madhja se çdo kulturë tjetër bujqësore, rreth 220 milion hektarë në vit. Prodhimi grurit këto 50 vjetët e fundit ështe rritur rreth 2, 5 herë, kryesisht me rritjen e rendimentit. Prodhimi i grurit dhe drithrave në përgjithësi është prioritet strategjik i vendeve të zhvilluara. Këto vende shpenzojnë shuma të mëdha monetare për kërkime shkencore, plehra, pesticide, mekanikë, etj.

Prodhimi i grurit në botë gjithmon në ritje.

            Trojet shqiptare  kanë kushte të përshtateshme për kultivimin e grurit dhe drithrave në përgjithësi, ka një eksperiencë dhe traditë mijëravjeçare, ka fusha pjellore si: Fusha e Kosovës, Myzeqeja, Fusha e Korçës, Ultësira e Veriut . Jo e vogël dhe jo më pak pjellore është edhe Lugina e Drinos në Gjirokastër, etj. Sot në Shqipëri importohet mbi 200 mijë ton drithëra, të cilat mund të prodhohen pa vështirësi. Sigurimi i kësaj sasie në vend do të bëjë të zihen më shumë njerëz në punë, të zhvillohen e të popullohen zonat rurale, të rriten të ardhurat e banorëve dhe të shtetit. Do të rritet cilësia e ushqimeve e nuk do të detyrohemi të marrim të fshirat e hambarëve të botës. Si specjalist i mbrojtjes së bimëve e njoh mirë rrezikun toksik të sëmundjeve e dëmtuesve të grurit në fushë dhe gjatë ruajtjes në depo si dhe të kimikateve që përdoren në drithrat e bukës. Duke i përdorur pa kriter, ose duke mostreguar kujdes, këto  bëhen të rrezikshme për shëndetin e njerëzve e të kafshëve, sidomos kur nuk ka kontroll. Eshtë e vështirë, për të mos thënë e pamundur që karantina bimore dhe laboratorët në Shqipëri të kenë garanci për këto.

            Shteti, qeveria, duhet t’i kushtoje vemendje prodhimit të grurit dhe drithrave në përgjithësi, t’i subvecjonojë fillimisht, sa të mëkëmbet ky aktivitet. Me liberalizimin e vizave dhe hapjen e kufijve, tregtia është e lirë , kushtet kanë ndryshuar, ka konkurencë. Por çfarë duhet bërë?

Shteti të ndihmojë fermerët me mjete mekanike e agregate bujqësore, të ulet çmimi i naftës, të përjashtohen nga taksat tregtimi i farërave dhe i imputeve bujqesore, të rritet puna kërkimore shkencore me farërat, etj, tregu i grurit të jetë i sigurtë për prodhuesit e grurit duke ndërhyrë edhe shteti me politika fiskale e grumbullimin i tepricave që nuk shkojnë në treg, etj. Guri ka mundësi të ruhet në depo për një periudhë të caktuar kohore.

Pamje nga Lugina e Drinos, Gjirokastër

DISA NGA USHQIMET QE PERGATITEN ME MIELL GRURI

            Në këtë paraqitje të shkurtër të ushqimeve që përgatiten me miell gruri nuk kam qëllim  të jap recetat e sakta të këtyre gatimeve. Më shumë dëshiroj të bëj një ekspoze të llojeve të shumta aq të shijëshme. Unë jam bazuar në gatimet e këtij lloji tek ato që i kam njohur e i kam shijuar, në familjen time, vendlindje, krahinën e Lunxhërisë e krahinat e tjera të Rrethit të Gjirokastrës. Natyrisht mundet të ketë dhe lloje të tjera që nuk janë pasqyruar. Çdo krahinë apo fshat, madje dhe çdo familje ka të veçantat  e veta për përgatitjen e këtyre ushqimeve. Duhet theksuar se këto gatime janë tradicionale dhe  përgatiten nga shumica e shqiptarëve. Kështu është gatuar të paktën për 300-500 vjetët e fundit.  Disa lloje janë gatuar shumë më herët. Unë besoj fort se kuzhina shqiptare ështe një nga kuzhinat ku gatuhen lloje të shumta e mjaft të shijëshme, nga ku edhe kuzhinat e tjera kanë se çfarë të mësojnë. 

1. Bukë e zezë, çurek: Kjo është buka e zakonshme për ushqimin e përditshëm. Mielli sitet me sitë jo shumë të imtë, për të larguar krundet në magje të bukës ose tepsi. Miellit i hidhet brumi i thartuar(maja) që mbahet në një enë balte, krypa dhe ujët. Mbruhet mirë dhe pasi tepsinë ose tavat i kishim lyer me ushunj(dhjamë të shkrirë derri), ose vaj apo gjalpë (këta artikuj përdoreshin rrallë), hidhej në tepsi brumi dhe lihej të vinte. Pas kësaj futej në furrë apo në saç për ta pjekur. Kur nxirrej, ashtu e ngrohtë, e quanin franxollë. Ajo mbante një aromë dehëse  karakteristike. Më parë bukët bëheshin në tepsi të rumbullakta, kurse tani në tava në forma katërkëndeshe.

Bukë në kushtet shtëpijake(nga interneti)

 2. Bogaçe apo pogaçe: Kjo lloj buke, mund të quhet edhe bukë e bardhë, bëhej në tepsi të rrubullakta, për ditë të shënuara (sebepe), kryesisht për dasma, ku dhe mund të çohej dhuratë nga të afërmit e mbështjellë me një shami(boksha) të bukur. Zakonisht e shoqëruar me një barrë dru, një kabash (farfuri, mund të qe dhe plloskë ) me verë dhe një mish, që mund të ishte dash, ftujak ose sheleg, sipas afërsisë dhe detyrimeve që kishin ndaj familjes ku bëhej dasma. Për këtë ceremoni nga të afërmit e shtëpisë, në çastin që mbërrinte kjo dhuratë, këndohesh kjo këngë:

Ashtu të paçim vaki

Xhaxha Leko(emëri i xhaxhait)

Në dasmëra, në shtëpi

Leko vëllai

Ne dasmë të vajzës-o

Moj Tanë motra(xhaxhesha)

Tani shpejt e afër-o,

Tanë motra

Pastaj në të djalit-o (shpesh permëndeshin edhe emrat)

Leko vëllai …..etj.

… e kështu me radhë u këndohej të afërmve që binin këto dhurata.  Bogaçet bëheshin dhe për ditë të tjera të shënuara kur në shtëpi priteshin miq ose për festimin e emrave, etj. Për të bërë bukën bogaçe duhej që gruri të qe i pastruar mirë, i larë dhe i  bluar hollë(ëndë) dhe sitej me sitën më të imët. Gatimi bëhej si buka çurek. Duhej të mbruhej mirë. Bogaçet zbukuroheshin në faqen e sipërme me disa rrathë e ndarje me anën e dhëmbëve  të një piruni. Viheshin për t’u pjekur në furrë ose saç. Për bërjen e bogaçeve në këto ceremoni, puna fillonte javën e dasmës me një rit të lashtë. Ditën e ënjte në darkë, mblidheshin njerëzit e afërt dhe të ftuarit  “Për të zënë brumët” e bogaçeve. Ky rit dasme fillonte duke situr miellin në magjet e bukës. Gjatë kësaj kohe këndohej edhe kënga:

Sonte që zëmë brumët-o,

Me mjalt’ e me qumësht-o,

Uromë, mëmë uromë,

Uromë, baba uromë…

Vazhdohej dhe me këngë të tjera. Gjat kësaj kohe moshatarët e dhëndrit dhe fëmijët merrnin brumë e miell dhe e lyenin dhëndrin sa më shumë, ndërkohë dhëndëri mundohej t’u fshihej e të shpëtonte nga kjo “bela” e trashëguar brez pas brezi.

3. Karvele (meshë): Buka karvele ishte e vogël dhe e rrumbullaktë, ngjan me paninet ose simitet e sotme. Përgatitja e miellit dhe mbrujtja bëhej në të njejtën mënyrë si për bogaçet. Në faqen e sipërme të tyre bëheshin zbukurime të stampuara me një frasua. Ndoshta një kod i lashtë pellazg. Unë frasoin e lidh me diskun e frasinos, edhe pse nuk ka të njejtat shenja sepse ka kaluar një kohë e gjatë. Frasoi ishte një  dru i gdhendur nga faqia e e poshtme me ca arabeska si shkronja, viza, etj. Ato nuk kishin ndonjë kuptim, por ndoshta frasonjtë e hershëm edhe mund të simbolizonin diçka. Nga ana e sipërme frasoi kishte një dorezë për ta mbajtur, edhe kjo e gdhëndur me zbukurime. Frasonjtë bëheshin nga drugdhëndësit ose çobenjtë duke kopjuar një frasua të vjetër. Shpesh bëheshin edhe devijime. Karvelet ishin të destinuara kryesisht për në kishë ku i dorëzoheshin priftit për të përgatitur naforën( merr fore, fuqi) për ditët e emrave, Pashkës, shënjtorët, për kungimet, etj., prandaj dhe quheshin shpesh meshë. Nafora është një kub i vogël nga karvelia që e jepte prifti gjatë kungimit. Karvelet që tepronin prifti i merrte për shtëpinë e tij, ose i shpërndante tek më të varfërit. Karvelet bëheshin dhe për t’i përdorur në shtëpi për ditë të shënuara më shpesh se bogaçet..

4. Paninenet: Buka panine ishte e njejtë si karvelet, por nuk bëheshin të rrumbullakta, por në forma të zgjatura dhe jo te shkruara ose të stamposura me frasua. Edhe këto përgatiteshin për festa të veçanta, ose më shpesh për fëmijët.

Paninet 

5. Kolandina: Përgatitej me vezë, gjalpë, maja dhe ujë. Kolandinat bëheshin kryesisht për Pashkën e Madhe, por edhe për disa ditë të shënuara të vitit. Haeshin me vezët e kuqe. Ato u shpërndaheshin fëmijëve edhe si dhurata së bashku me një vezë të kuqe, ose familjet i shkëmbenin midis tyre, gjatë javës së Pashkës së Madhe. Zakonisht bëheshin me krypë. Kolandinave u jepeshin forma të ndryshme, të bukura si zogj, lule, të dhëmbezuara nga anët, etj,. Lyheshin ose jo me vezë përsipër.  Në mes të saj bëhej një vrimë ose gropë për të vendosur vezën e kuqe. Nga sipër zbukurohej me dhëmbët e një piruni duke aplikuar disa çpime. Kolandinat konsideroheshin si dhurata për fëmijët. Ekziston edhe një shprehje që përdorej shpesh: “Filani erdhi me kolandina nga kurbeti ”,  do të thotë që pruri vetëm dhurata për fëmijët. Kur në kurbet shkohej për të bërë pasuri ose të ndihmoje familjen me të ardhura.

5. Argosh: Ky lloj përgatitej indentik si kolandinat, por gjatë gatimit përdorejh sheqer në vend të kripës. Ato bëheshin më të shkrifta. Brenda tyre mund të hidheshin edhe bajame. U dhuroheshin fëmijëve për festat kryesore të vitit si: Pashkët, Viti i Ri, Shënjtorët, etj,…

Argoshët gati për në furrë nga: artigatimit.com 

6. Karkanaqe dhe Biskota: Përgatitja eshtë e njëjtë, vetë ndryshonjne format. Biskotat behen  të holla si petë.  Në miellin që do të përgatiteshin karkanaqet hidhej pak sodë buke, vezë, sheqer dhe gjalpë, por disa here edhe bajame, etj. Pasi mbruheshin bëheshin forma të ndryshme të vogla, Të dhëmbëzuara ose jo, nga sipër zbukuroheshin me majën e një pirunit ose jo, dhe mund të lyheshin përsipër me vezë si dhe tu hidhesh vanilje. Karkanaqet bëheshin për Pashkët, festa familjare, etj. Karkanaqet  zakonisht përgatiteshin të destinuara për fëmijët, por shpesh mund të quhen edhe biskota, me të cilat gostiteshin miqtë gjat pirjes së kafes.

7. Kulaç: Kulaçi bëhej me miell gruri të situr mirë në tepsi. Hidhej fillimisht kripa dhe pak sodë buke. Pastaj mbruhej e shtrohej në tepsi. Nga ana sipërme bëheshin zbukurime me anën e një piruni, rrethe dhe ndarje. Kështu futej në saç për t’u pjekur. Kulaçi bëhej për shpejtësi kur nuk premtonte koha për të pjekur bukë. Zakonisht  përdorej mëngjezeve dhe hahej me djathë, ullinj, mjaltë ose shoqërohej me një gotë qumësht. Kulaçi bëhej për të festuar edhe lindjet e djemëve të fisit.  Me kulaçin bëhej bukuvalja me sheqer të cilën e hanin fëmijët; djemtë, se vetëm me djem dhe për djemtë bëhej kjo ceremoni. Gjatë thyerjes së kulaçit, mbi kokën e të porsa lindurit, të gjithe së bashku mblidheshin e këndonin këtë këngë:

Djalë burrë, bakuli,

I urtë si shakulli,

I bardhë si mermeri,

Hyftë e daltë

Me shëndet nga djepi..

Kulaçi gati për saç(nga interneti) 

8. Kulaçi në hi: Ky kulaç piqej në hi të zjarrit. Kjo bëhej shpesh prej millonejve në mullinjtë e blojes së drithit, çobenjëtë në stane, por dhe në shtëpi  dhe haej me djathë e ullinj, mjaltë, qumesht, kos, etj.. Kulaçi në hi ka një shije të veçantë.

9. Qollopitë e ardhur: Miellit i hidhej brumi i thartuar(majaja), kripa, gjalpë dhe djathë dhe trazohej e lihej të vijnte. Mbas kësaj mund të mbruhej përsëri, e përsëri lihej të vinte dhe shtrohej në tepsi e piqej në saç ose furrë.

10. Qollopitë me pate: Miellit i shtohej gjalpë, djathëra, ndoshta kripë dhe përzihej në një tenxhere. Brumi duhej të qe i derdhur dhe pasi tepsia lyhej me gjalpë, shtrohej një pat dhe vihej në saç të mirëte faqe. Lyhej përsëri me gjalpë dhe shtrohej shtresa tjetër e përsëri vihej në saç të merrte faqe. Kjo bëhej për 3-5 shtresa, pate. Pas kësaj futej në saç apo furrë për tu pjekur.

Qollopitë me pate 

11. Koftopitë: Gruri për të bërë koftopitën bluhej në mokra të dorës, coptohej. Gruri duhej të ishte i larë. Ky grurë zihej dhe hidhej në një tepsi duke i shtuar pak qumësht, ujë, djathra e gjalpë, pastaj përzihej. Hapeshin petët si të byrekut dhe gruri i coptuar hidhej përmidis. Kështu vihej të piqej në saç. Koftopita bëhej zakonisht për ditët që mbahej kreshmë.

12. Grurë i zier: Për këtë gruri duhet të pastrohej e të ishte i larë mirë. Lihesh në ujë për 24 orë. Shplahej disa herë dhe vihej për t’u zier në një tenxhere. Pasi kishte përfunduar zierja hidhej në një enë dhe shtohej sheqer, arra, bajame apo, lajthi, biskota, kanellë, etj; edhe keto të coptura. Hahej darkave në periudhën e dimrit.  Gruri i zier përdorej edhe në ceremonitë mortore pasi i vdekuri ishte lënë në banesën e fundit. Pjesmarrësit në ceremoni gostiteshin me grurë të zier ku mund të qenë shtuar përveç arrave e sheqerit, edhe stafidhe e disa kokrra shegë, për Shpirtin e tij thuhej Njerëzit uronin: “I paharruar Kujtimi”.   Pra, sipas traditave njeriu vinte në jetë duke thyer një kulaç gruri tek koka e djepit dhe e mbyllte jetën me kokrra gruri të zier.

13. Hashure: Edhe ky gatimi bëhej me grurë të zier, por kishte një teknikë të veçantë gjatë përgatitjes. Gruri pastrohej e lahej mirë, lihej në ujë me qëllim që të bymehej. Vendosej në zjerje. Kur kokrrat të çahen ca, hiqej nga zjarri dhe i hidhej pak niseshte për të trashur lëngun, si dhe sheqer. Derdhej në forma dhe përsipër i hidhej kanellë si dhe arra, bajame, etj., të grira ose jo. Bektashnjtë e Shqipërisë kanë një festë qe quhet "Festa e Hashuresë". Kjo festë organizohet në përkujtim të 72 luftëtarëve që ranë në betejën e Qerbelasë, të nesërmen e çeljes së agjërimit. Ushqimi me hashure simbolizon vazhdimin e jetës. Sipas stinëve në hashure hidhen 11 përbërës : arra, bajame, ftoj, fasule, qiqra, rrush, lajthi, mollë, kumbulla, etj.    

Hashure e përgatitur( foto V. Myftari)

14. Petulla: Miellit fillimisht i hidhej uji dhe kripa, pak sodë, mund të shtohej edhe vezë, kos apo djathra. Zbrazen të gjitha në tigan me vaj të bollshëm me qëllim për t’u skuqur. Petullat çoheshin nga të afërmit kur në një familje kishte pasur lindje. Petullat u bëheshin edhe dhëndurrëve të rinj prej vjehrrave. Ky moment është pasqyrurar në një këngë humoristike:

Cër, cër ja bën tigani

Kërkon petullat jarani

Jarani s’do petullat

Po do sytë e vetullat....

Kjo këngë këndohej më shumë në ceremonitë e dasmave kur vinte çasti i servirjes i këtij lloj gatimi në trapez.

Petulla (foto V. Myftari) 

15. Petulla me brumë të ardhur: Miellit i hidhej uji i vakët, shtohej krypa dhe maja buke. Pastaj lihej brumi të vinte. Më pas rrahej me një lugë të madhe druri ashtu si qulli i petullave të zakonëshme. Skuqja bëhej në tigan me vaj të bollshëm. Petullat konsumoheshin me djathë ose mjaltë, ose edhe ashtu sade.

16. Petulla me petë: Së pari hapeshin petët si të byrekut, por jo shumë të holla. Pasi lyheshin me gjalpë, vendoseshin dy e nga dy ose tri. Me buzët e një gote priteshin të rrumbullakta ose në forma të ndryshme. Këto hidheshin në tigan me vaj të bollshëm me qëllim për t’u skuqur. Petullat me petë përgatiteshin për miq të familjes, ose në dasma e sebepe.

17. Petulla të dërrasës: Petullat e dërrasës bëheshin një herë në vit për Krishtlindje. Në mbrëmje, ditën që do të lindëte Krishti,  “bëjmë çolet e Krishtit” thuhej. Gjatë përgatitjes së këtyre petullave, një nga pjestarë e familjes vendoste një mashë në zjarr për ta nxehur. Në të hidhej një gjethe koftoneci, rushkulli (Ruscus aculeatus L.). Nëse gjthja do të kërcente përpjetë  kur hidhej mbi mashë dhe thuhej emri i një pjestari të familjes, ai pjestar i do te kishte shëndet të mirë për vitin që po pasonte. Nëse gjethja do të digjej heshturzai, emri që përmendej nuk do të kishte shëndet të mirë. Për përgatitjen e petullavre mirej një dërrasë prej shtufi të zi, duhet të ishte sa më e hollë. Vendosej mbi pirosti në zjarr dhe fillimisht hidhej pak hi që të digjej, të absorbonte nxehtësinë dërrasa. Pastrohej hiri me fshesë dhe hidhej brumi i përgatitur, i njëllojtë si brumi i petullave të zakonshme. Ai shtrohej me ndihmën e një shkop druri, zakonisht petës (kallamidh). Mbasi piqeshin nga një anë ktheheshin nga ana tjetër me anë e një ksistre. Petullat haheshin ashtu me sheqer, mjaltë apo me djathë ose përgatitej një lloj ëmbëlsire për te festuar Vitin e Ri. Embëlsirë përgatitej duke shtruar në një tepsi petullat, pastaj hidhej një shtresë arra të grira, sheqer dhe gjalpë. Kështu bëheshin disa shtresa, dicka si bakllavaja. Viheshin për pak kohë në saç, pastaj përvëloheshin me sherbet sheqeri. Pritej në forma rombike dhe konsumohej nga pjestarët. Ky lloj gatimi mund të jetë edhe pararendësja e bakllavasë.

18. Lakrori: Lakrorët përgatiteshin nga gratë nikoqire duke holluar, (hapur) petët. Së pari përgatitej gjella. Lakrorët bëheshin me lakra të egra ose me lakra të buta nga të kopshtit si: spinaq, labot, ciropulicë, lëpjetër, hithra, gjethe qepë ose hudhër, përkalidha, etj. Lakrat ziheshin dhe u shtohej djathë, pak qumësht, vezë (këto të fundit nuk janë të domosdoshme). Gjella vendosej midis peteve duke hedhur sërish gjalpë. Shtroheshin dy tre petë. Pastaj mblidhesh krothi(anët) e lakrorit në një paraqitje të bukur dhe sërish spërkatej me gjalpë të tretur. Vendosej në saç ose furrë për t’u pjekur. Zakonisht për herë të dytë kthehej përmbys. Thuhej dhe një bejte, ndoshta për ndonjë nuse që akoma nuk kishte mësuar akoma si të bënte lakrorët:

Lakrorin me lakëra

E  gatoi e varfëra

Po ja hëngri maçia

Çit moj maçe, moj e shkretë

Se më le burrën pa drekë.

Lakrori(nga interneti)

19. Byreku me qumësht:  Bëhej me qumesht të ardhur, gjizë ose kos duke shtuar vezë dhe djath. Gjella e përgatitur shtrohej mbi në petë, njësoj si tek lakrori. Mund të ishte me 2-3 pate ose petë. Petët e mezit të byrekut piqeshin paraprakisht në saç, pastaj hidhej gjella e parapërgatitur. Mblidheshin anët bukur (krothi) dhe vihej në saç ose në furrë per t’u pjekur. Edhe byreku pas pjekjes mund të kthehej në tepsi. Byrekët zakonisht bëheshin në ditët e pushimit të familjes, zakonisht të dielave. 

20. Byreku me qepë: Brumi, hapja e petëve bëhej njësoj si tek byreku me qumësht dhe lakrori. Ndryshimi ishte tek gjella që shtrohej midis petëve. Kjo gjellë përgatitej me qepë të thata, të grira dhe mund t’i shtohej edhe mishi i grirë. Ky lloj byreku bëhej për ditën e Vitit të ri ku brenda tij fshihej edhe një lek për të provuar fatin.  Thuhej se kush nga pjestarët e familjes do të gjente lekun, do të  kishte fat gjatë gjithë vitit.

Byrek me qepë të thata e me mish i kthyer 

21. Byrek me kungull: Edhe ky byrek bëhej me petë si të gjithë të tjerët. Gjella me kungull përgatitej me kungull të grirë ne trift. I hidhej brenda vezë e djathra. Shtrohej gjella në peta të pjekura duke i pikuar me vaj. Ky byrek bëhej gjatë gjithë vitit duke kultivuar kunguj e duke i ruajtur për stinën e dimrit.

22. Byrekët me mish: Ky lloj byreku përgatitej ashtu si ai me qepë, por i shtoheshin edhe disa thela mish të zier. Mishi mund të jetë derri, pule, shelegu ose keci, etj. Mbasi përgatitej, vihej për t’u pjekur në furrë ose saç.  Zakonisht kishte dhe një shprehje kur mbulohej me saç ose futej në furrë për t’u pjekur, si për të gjitha gatimet me peta: “Hyftë për dhjakonarë e daltë për pashallarë”.

Lakror me mish kokoshi Perg. Inga mjeshtri Th. Haxhiu- Gjirokastër

23. Byrek në formë trekëndshi ose Qahi:  Byrekët në formë trekëndeshi përgatiten në shtëpi ose në njësitë e shitjes së tipit të ushqimit të shpejtë (Fast food). Mund te bëhen me gjizë, lakra, qumësht, djathë, etj. Gjella përgatitet edhe me vezë. Gjella hidhet në petët e hapura si të byrekut dhe mblidhet në forma trekëndshe. 

24. Bukëvale ose papare: Bukëvalja përgatitet me bukë të grirë, të coptuar, zakonisht preferohen krodhat ose ajo bukë që është e tharë. Madje mund të thuhet se ky gatim bëhej për të shfrytëzuar këto teprica me qëllim për të mos i flakur si mbeturina. Megjithatë ky gatim ka një shije të veçantë dhe konsumohet me shije. Përgatitet  ne tigan duke hedhur vajin e pastaj ujët me kripë. Lihet në zjarr deri sa te vëlojë. Mbi të hidhet buka e grirë, përzihet. Bukëvales i hidhet djathë dhe erëza si dhjozmë, trëndelinë, dafinë, etj. Shpesh përgatitet edhe i ëmbël me sheqer, në vend të krypës dhe erëzave. Bukuvalja e ëmbël me sheqer përgatitej nga kulaçi në ceremonite e lindjes së djemve në familje.

25. Anavrazmë: Anavrazma përgatitej në tigan me miell gruri, vezë, djathra, etj. Në tigan hidhej gjalpi pastaj uji dhe lihej të valonte. Ne të hidheshin mielli me djathra, vezë, etj. Shpesh anavrazma bëhej me skordham; hudhëra të shtypura me arra. Trazohej me nje lugë druri deri sa të bëhej. Hidhej në pjata me një luare, garuzhde të madhe.

   

26. Trahanaja: Trahanai bëhej për t’u ngrënë i nxehtë gjatë dimërit. Përgatitej gjatë vjeshtës kur qumështi i bagëtive ishte në prag të shterimit. Përgatitej me qumësht të ardhur i cili grumbullohej në një enë për dy-tre ditë. Miellit të situr i hidhej ky lloj qumështi dhe kripa, pastaj hapej në formë petësh, por jo shumë të holla. Mbasi këto petë thaheshin, në hije, në mjediset e shtëpisë, coptoheshin dhe hidheshin në një shoshë, enkas për përgatitjen e trahanasë. Në këtë shoshë brumi grimcohej duke dale nga vrimat prej presionit që ushtrohet mbi të. Vendosej përsëri për t’u tharë dhe pastaj ruhej në një qeskë në një vend të thatë. Trahanaja për t’u ngrënë përgatitej duke e hedhur në ujë dhe vendosej në zjarr e trazohej vazhdimisht sa të hidhte valë. Më pas hidhej në një tepsi ku ku më parë ishte grirë buka. Në një enë të vogël, kafoç, përgatitej yndyrna duke e vënë në zjarr, zakonisht ushunj ose gjalpë, por edhe vaj I cili i hidhej mbi të. Yndyra e nxehtë duhej të cërliste… Për një shije të mirë përdoreshin dhe cingaridhe nga dhjami i derrit ose dhe djathëra, kole të skuqura, etj. Trahanaja zakonisht hahej mëgjezeve. Kishte dhe një fjalë te urtë:  “Trahanaja deri në lëmë, bukë e djathë deri prëmë.”

TRAHANAJA: nga e majta, amballazhi në treg, i përgatitur, gati për t'u shijuar

27. Petat: Petat bëheshin gjat periudhës që përgatitesh dhe trahanaja. Bëheshin me miell, qumësht të ardhur, vezë dhe gjalpë. Ishte një nga ushqimet që gatuhej rreth vitit. Brumi i gatuar me këta përbërës hapesh petë pak më të holla se ato që përgatiteshin për trahananë. Mbasi hapeshin liheshin të thaheshin dhe më pas coptoheshin në pjesë të vogla. Kështu ruheshin në një thes beze të pastër në vende pa lagështi. Petat gatuheshin si makaronat me ujë të valuar, dhe pasi mbaronte vëlimi cërliseshin me gjalpë fshati ose vaj ulliri duke i shtuar dhe djathra.. Petat mund te bëheshin duke i shtuar ujit edhe qumësht. . Petat ishin si një gatim i shpejtë për familjen. 

28. Rosnica: Përgatiten kështu: zihet brumi me vezë, qumësht dhe krypë. Brumi duhet të jetë më I forte dhe I ngurtë se sa brumi i byrekut. Pas 15-20 minuta ndahet në copa, thahet pak dhe pastaj thërrmohet në madhësinë e kokrrave të orizit. Thahet dhe ruhet në qeska, në vende pa lagështi. Gatuhen në formë supe, me mish pule, qengji, etj. Rosnica të gatshme tregton edhe biznesi “Trahana Lunxhëria”. Gjenden në shumë supermarkete. 

29. Makarona. Makaronat janë prodhime gjysmë të gatëshme të industrisë ushqimore. Ato përgatiten si petat me miell, qumësht, vezë dhe gjalpë e tregëtohen nëpër supermarketet ushqimore. Zënë një vend të rëndësishëm në ushqimin e përditshëm të shqipëtarëve. Janë të shumllojëshme nga forma dhe përmbajtja e lëndëve përbërëse. Ka makarona të gjata si fije “spageti”, kërmillore, si peta, llazanja, etj. Gatimet me makarona janë te shumllojshme: Si supë ose me qumësht. Pasta me kima duke shtuar mish ose me djathë të grirë, me perime, etj.   

Gatime me makarona

30. Pastiço: Pastiçua është një gatim specjal dhe tradicjonal me makarona. Makaronat së pari zihen në ujë krypë dhe pasi kullohen shtrohen në një tepsi ku i shtohet djathi, vezët, qumësh dhe gjalpë. Këto përgatiten në enë të veçante dhe përzihet me makaronat në tepsi. Përsipër hidhet salca beshemel(qumësht, gjalpë, miell) për të marrë faqe të mirë, kremoze. Vendosen në furrë ose saç. Saçi i jep një shije te veçantë këtij gatimi. Për këtë lloj gatimi pëlqehen më shumë makaronat e gjata me vrimë.

Pastiço me qumësh, djathë, vezë

31.Fidhe ose kritharaqe:Edhe fidhet janë prodhim i industrisë ushqimore e tregëtohen në supermarketet. Përgatiten edhe këto me miell, vezë e gjalpë. Gatuhen si supëra, por edhe në formë pilafi. 

32. Qull me mjaltë: Qulli me mjaltë përgatiej me të larat e enëve ku mbahej mjalti duke i shtuar dhe mjaltë tjetër për të siguruar ëmbëlsinë e dëshiruar. Hidhej uji me mjaltë, shtohej edhe mielli e zihej mirë duke e trazuar me një lugë druri vazhdimisht. Me një luare hidhej nëpër forma të ndryshme dhe konsumohej i ftohtë. Mund të shtoje sipër si tek ashureja bajame, lajthi, arra të grira, kanellë, etj. Këtij gatimi mjalti i jipe një shije e aromë të veçantë.

33. Hallvë: Hallva me miell gruri ëndë përgatitej në tigan ose në një tenxhere të madhe. Përdorej për raste sebepesh për të gostitur pjesmarrësit në ceremonitë mortore. Jo më kot ka dalë mallkimi ironik “të hëngësha hallvët”. Përgatitet me miell gruri, ujë, vaj, gjalpë dhe sheqer ose mjaltë në propocione të caktuara. Përzihet vazhdimisht me një lugë druri deri sa të piqet e ngurtësohet. Pasi lihet pak të ftohet, serviret e prerë në format e dëshiruara. Në fenë muslimane gatuhet një ditë para festës së Barjamit të Madh dhe të vogël, Novruzit dhe Vitin e Ri. Natën kur të vdekurin e mbajnë në shtëpi njerëzve pjesëmarrës u japin nga një lugë hallvë. Hallva jepet edhe në të tretat, të dyzetat, 6- muajt e në vit, shoqëruar me një copë kulaç të grynjtë, të prerë në formë katrori. 

Hallvë me grurë 

34. Dhipël: Dhipla është një ëmbëlsirë tradicionale. Kjo gatuhet për ditë festash në familje, sidomos kur priten mysafirë ose për ta çuarë si dhuratë në dasma, lindje, etj. Bëhet me petë të hapura si byrekët të cilat mblidhen duke mbështjellë Brenda arra me sheqer të shtypura mirëdhe pikohen me me gjalpë. Petët e mbledhura vihen në formë rrethi në tepsi ku hidhej zakonisht gjalpë i shkrirë me erëza trëndeline për të marrë aromë të pëlqyeshme. Kështu futej në furrë ose saç dhe piqej. 

35. Bakllava( katma): Bakllavaja bëhet me petë të hapura, por ato shtrohen në tepsi dhe për midis pikohen me gjalpë. Brenda tyre hidhen arra të shtypura me sheqer. Bakllavaja mund të behet edhe me 40 petë. Petët e brendëshme zakonisht piqen para se të vendosen. Kështu prëgatiten me radhë dhe vendosen për t’u pjekur në furrë ose saç. Para se të vendosen për t’u pjekur priten në formë rombike dhe kështu serviren për t’i ngrënë. Sherbeti hidhet pas pjekjes. Zakonisht bakllavaja përgatitej për dasma dhe Vitin e ri. Bakllavaja quhej ndryshe edhe katma. Më pas këtyre ëmbëlsirave iu shtua kadaifi i cili blihej në dyqanet e ëmbëlsirave.

36. Revani ose Pandispanj: Revania është ëmbëlsirë e shpejtë, bëhet me vezë, miell, sheqer dhe përzihet në mikser. Pasi është bërë përzierja e hedhim në tepsi të thellë dhe e vendosim në furrë. Mbas daljes nga furra bëhesh dhe prerja në formë të caktuara. Serviret për të gostitur miqtë ose si ëmbësirë pas buke.

Revani ose pandispanj (foto V. Myftari)

37. Kaadaif: Kadaifi pëgatitet nga industria ushqimore dhe tregëtohet gjysmë i gatshëm nëpër dyqane, apo ëmbëltore. Kadaifi i blerë në dyqane shtrohet një tepsi sa të thahet. E pikon me gjalpë të shkrirë. Në një tepsi tjetër pikohet me gjalpë dhe shtrohet gjysma e sasisë së kadaifit, kur bëhet në dy shtresa. I hidhen arre të shtypura me sheqer, duke e pikuar më parë me gjalpë. Hidhet shtresa tjetër. Pikohet sërisht me gjalpë. Mund ta presim dhe në prerjet pikohet me gjalpë dhe vihet në furrë ose saç. Mund që ta mbledhësh dhe duar duar. 

Kadaif i shtruar në tepsi dhe i mbledhur.

38. Asullde ose asude: Asudeja përgatitet me niseshte të cilën e veçon industria, më e mira ështe ajo që del nga gruri. Veprohet kështu:  një masë ose gotë niseshte, një masë osë gotë sheqer, ndoshta pak më shumë, sipas dëshirës, një masë ose gotë vaj, pak më pak, jo rrafsh. Sigurisht gjalpi duhet zgjedhur më i miri, sidomos gjalp i fshatit është efikas. Llogaria bëhet me gjalpë të shkrirë. Si masë shërben një gotë uji, ose edhe më shumë, sipas dëshirës. Të gjitha së bashku përzihen me lugë druri deri sa të bëhen një masë kompakte, pastaj ajo hidhet në tigan e përzihet vazhdimisht. Tigani duhet të ketë një sipërfaqe të hollë gjalpi. Lihet disa minuta të ftohet, pastaj u jepet forma duke përdorur dy lugë, njera poshtë e tjetra sipër. Asulldeja zakonisht u serviret miqve në formë gostije.

39. Kek: Keku përgatitet me miell, sheqer, stafidhe, gjalpë, vezë dhe sodë buke. Gjalpi zbutet dhe përzihet mirë me sheqerin nëpërmjet një luge druri. Shtohen një nga një vezët, pak krypë dhe një lugë gjelle konjak. Perzihen edhe një herë mirë. Shtohen stafidhet ose reçel, arra dhe bajame, pastaj hidhet mielli me sodë buke. Mbruhet brumi, jo shume, për të mos u bërë elastik. Hidhet në forma sipas dëshirës. Gjysma brumit mund të përzihet edhe me kakao dhe si aromatik mund t’i grihet lëkurë limoni ose portokalli. Vendoset në furrë dhe kur del nga furra i hidhet sheqer pudër e pritet në forma sipas dëshirës. 

40. Jahni: Në një e tenxhere hidhet gjalpi ose vaji, pastaj grihen qepë, mish viçi, qëngji, etj Kaurdisen dhe pjesë-pjesë shtohet ujë. Në një tigan hidhet pak gjalpë dhe 3-4 lugë miell. Skuqet mirë e mirë mielli duke u trazur me lugë druri gjersa të marrë ngjyrë të kuqërremtë. Ky miell hidhet në tenxhere duke shtuar fletë dafine e piper të zi. Lihet disa minuta të valojë. 

           

             
             Mielli përdoret edhe në gatime të tjera si: paçe, shqeto, tavë kosi, tasqebap, frikase, qofte, etj. Me miell nga njësitë tregëtare si ëmbëloret dhe industria ushqimore përgatiten edhe shumë embëlsira të tjera si: gurabie, shëndetli, ballokumet, sheqerpare, kompekai, pastashu, tullumba, zupa, e shumë e shumë të tjera. 

            Si përfundim mielli grurit është një përbërës themelor në rreth mbi 60 lloje gatimesh e ëmbelsirash të ushqimit të përditshëm të shqiptarëve. Më saktë, ai zë 25-30% të ushqimit të përditshëm. Një miell me cilësi të dobët prish dhe cilësinë e këtyre gatimeve që preferohen edhe nga turistët e huaj. Për një turizëm elitar duhet të rritet edhe cilësia e gatimeve, çka do të thotë që duhet rritur kujdesi edhe për prodhimin e grurit, siç edhe ka qenë traditë e hershme e shqiptarëve. Përfundimisht duhet të themi se historikisht gruri ka qenë ushqim bazik i shqiptarëve për mijra e mijra vjet me radhë. Shqiptarët janë nga popujt e parë që e kanë kultivuar, përdorur dhe konsumuar. Kaq shumë gatime tradicionale me miellin e grurit, të përgatitura në kushtet e shtëpisë ( të cilat i shtjellova këtu më lart), tregojnë se shqiptarët që nga ai që ka jetuar në majë të malit e gjer tek ai në buzë të detit, nëpërmjet grurit, si ushqim bazë, duke e quajtur bukë, kanë siguruar vazhdimësinë e jetës.

Përgatiti

Koço Mosko

Boston-Shtator, 2019