nga: Dr. Selman MËZIU
Firence, itali
Hyrje Ndryshimet politike dhe ekonomike kanë sjellur një zhvillim urbanistik të qyteteve shqiptare, mbi të gjitha, Tirana, Durrësi, Fieri, Vlora, Saranda, Shkodra dhe ndonjë tjetër. Kjo shtron para arkitektëve të ndërtimit dhe peizazhist, projekte ndërtimi e gjelbërimi me koncepte të reja të teknologjive të ndërtimeve, lëvizjeve, raporteve ndërtim e peizazhin e gjelbërt dhe veprimtaritë e tjera kulturore, sportive, para shkollimin e shkollimin dhe veprave industriale. Sejcila prej tyre duhet menduar e shikuar me një optike të re në stadin e sotëm dhe të nesërm të shoqërisë shqiptare dhe ngrohjes së klimës në gjithë lëmshin tokësor. Do të përpiqemi të japim disa mendime, ide e këshillime mbi arkitekturën peizazhiste të gjelbërimit të qyteteve në përgjithësi që nga taracat, ballkonet, lulishtet private, të institucioneve të ndryshme dhe të lulishteve të përbashkëta të qytetarëve.
Projektimi detyrat që duhet të zgjidh.
Firmoset kontrata e bashkëpunimi dhe projektimit. Pastaj fillohet rilevimi gjeodezik i sipërfaqes së lirë e objekteve egzistuese, i rrugëzave, bordurave, kandeve që do të gjelbërohet, njollave të lulëzuara me llojet drunore e shkurrore, bimë barishtore shumë vjeçare, livadheve, shkallëve, statujave, pishina, bimë uji-hauzi, kanalizimet për rrjetin elektrik e ujitës. Punime të cilat përbëjnë fillimin e mbarë të punës, saktësinë e punimeve, përcaktimin e kostos së tyre, sasinë e materialeve të ndryshme.
Pas tyre hartohet projekti me të gjitha elementët e mësipërm, duke shtuar mobilimin e lulishtes, po qe e nevojshme rrethimin. Kjo fazë mjaft e rëndësishme kryhet duke u konsultuar me inxhiniera elektrik, hidraulik dhe me pronarin e lulishtes së shtëpisë, kullës, pallateve, vilave, shkollave apo të institucioneve të ndryshme. Për të harmonizuar standartet teknike, shijet e gustot e llojeve për gjelbërim e mobilimn e lulishtes, llojeve, mënyrat e vendosjes me voltazhet e format e llampave elektrike, mënyrat e teknikat e ujitjes se livadheve, njollave e kandeve të gjelbëruara etj. Vihen në konkurrim ndërmarje dhe specialistë përkatës të fushave të punimeve që do të kryhen.
Zbatimi i projektit
Më parë, ndërtohet pishina, rrugëzat, kanalet e kalimit të tubacioneve, dhe të ujrave, shatravanet, hauzet, shkallët etj. Pasi mbarohen këto punime. Kryhet punimi i tokës me moto kultivator, ose punim me bel, mënyrë e cila varet nga sipërfaqja e përcaktuar në projekt për livadhe. Pas kësaj fillohet mbjellja e njollave të gjelbërta në kandet ose qoshet e livadheve, shtëpiave, pallateve etj. Nuk mund të lemë pa trajtuar mbjelljen në skrapate, bordure anës rrugëve kryesore, mbulime muresh ose ndërtesash me përmasa të vogëla, hyrjen në vila, lagje, grupe pallatesh etj.
Pasi përfundohen mbjelljet e shkurreve, drurëve, bimëve shumë vjeçare, bimët arometike, shtrihen tubat me vrima kudo ku janë mbjellur drurët e shkurret zbukuruese. Nivelohet sipërfaqja e punuar më parë për livadh, vendosen bilbilat ujitëse në kandet, pastaj hidhet fara e llojit të barit që është parashikuar në projekt. Kemi edhe mënyrë tjetër për të krijuar livadhin e gjelbërt. Kjo realizohet me plisa të gatëshme me bar. E cila pasi të shtrihet, rrulohet e pastaj ujitet me ujë të bollshëm. Edhe në këtë mënyrë krijimi livadhesh, bilbilat ujitës vendosen para shtrimit të plisave te gatshme të barit.
Në taraca e ballkone, sigurohen vazot e rrumbullakta ose katërkandëshe në formë arkash. Sasia e madhësia varet nga sipërfaqja e tyre dhe dakortësia që është arritur në mes pronarit dhe arkitektit peizazhist apo inxhnierit të pyjeve që mbulon këto punime. Pastaj sigurohen copëra vazosh e argjila vullkanike, plehu i nevojshëm dhe materiali vegjetale.
Fillohet nga puna duke vendosur vazot në pozicionet e caktuar sipas projektit. Pastaj vendosen shkurret me madhësi e lloje të ndryshme për çdo vazo, shtypet dheu në të gjitha faqet dhe behet nje ujitje e bollshme. Mund të instalohet rrjeti ujitës me aparatin komandimit ku programohet koha e sasia e ujit që është i mjaftueshëm për zhvillimin e shkurreve e barërave shumë vjeçaree cila varet nga stinët, zona klimatike etj.
Sherbimet kulturale
Janë të domzdoshme për të mbajtur të gjalla e në zhvillim të vazhdueshëm materialin vegjetal, duke shfaqur të gjitha fazat fenologjike e dhuruar bukuritë estetike sipas parashikimeve të arkitetkurës peizazhist, apo inxhinierit lulishtar projektues.
Vazhdon ujitja në sasi sipas stinëve e kërkesave ekologjike të bimëve zbukuruese. Pleherimi me plehra kimike kryhet një herë në vit, bimët zbukurese edhe dy here në vit rastet e zëvendësimeve. Prashitja me bel kryhet një here në vit, kryesisht në pranverë. Zëvendësimi i shkurreve e drurëve zbukurues të tharë, kryhet në mujit nëntor, dhjetor ose herët në pranverë. Krasitja veprim, që siguron veprimtarinë biologjike normale, biomasë që siguron edhe funksonin zbukurues në raport me bimësinë tjetër të llojit të vetë ose të tjera me madhësi e kërkesa bioekologjike të përafërta. Teknika e kryerjes së saj kërkon përvoj të gjat, mjeshtëri, kualifikim, njohuri dentrologjike të llojeve shkurrore, bimëve një e shumë vjeçare, që janë përdorur në lulishte ose ballkone e taraca.
Trajtimet me perparate kimike
Në kushtet klimatike që kanë ndryshuar në ngrohjen e saj, kanë sjellur shfaqje më të dendura te sëmundjeve e dëmtuesëve të shumtë në stade ta ndryshme zhvillimi e fenologjike. Njohja, koha e përdorimit, njohja e shkencave të mbrojtjes së bimëve, si, Fitopatologjia dhe Entomologjia qe nga bakteriet e viruset e deri te insektet etj.
Ka ardhur koha ta kthejm vështrimin në luftën biologjike të dëmtuesve, bakterial, gjallesave, kërpurdhave etj. duk i luftuar me ilaçe me prejardhje biologjike ose shumuar gjallesa që ushqehen me dëmtuesit biologjik. Kështu zvogëlohet ndotja e natyrës dhe dëmtimet dytësore të gjallesave për qark apo në të njëjtin mjedis jetësor.
Njohuritë e arkitektit ose inxhinierit të gjelbërimit
Të krijosh një lulishte sado të vogël në sipërfaqe; të gjelbërosh nje ballkon, taracë, rruge këmbësore ose automobilistike, autostradë duhet të njohesh mire ‘’gjuhën e peizazheve,, biologjinë, dentrologjinë ose ndryshe kërkesat ekologjike të materialit vegjetal dhe artin e kombinimit të tyre për të dhuruar në çdo stinë, lulëzim lulesh të ndryshime dhe peizazhe spektakolare admiruese e kënaqësi ndjellëse.
Lind vetëvetiu pyetja: Çfarë duhet të dije nje arkitekt dhe inxhinier pyjesh peisazhist për të projektuar e zbatuar një projekt lulishteje?
Ai duhet të dijë sipërfaqen ku duhet krijuar lulishtia, kundrejtimet e saja, tipin e diellëzimit (i diellëzuar, gjysëm hijezim, hijezim i plotë), zona e bimësisë dhe e klimës, formacioni i tokës, dentrologjinë e drurëve, shkurreve, gjysëm shkurreve zbukuruese, bimëve barishtore, shumë vjeçare e stinore, bimëve të mishta, kultivimet e kujdesimet, shkurret kacavjerrëse, varëse, që jetojn në uji, bimët zbukuruese gjithmonë të gjelbërta, të gjitha këto sipas zonave klimatike e bimore. Në projektim e zbatim duhet të respektoi karakteristikat natyrale e kulturale të krahinës ose qytetit, stilin e projektimit e realizimit të lulishtes, anglze, italiane klasike dhe ku është vendosur në terrene të sheshta, shpate, skrapata, në shkëmbinj apo pranë pyjeve që vegjetojn, duke i respektuar drurët e tij qoftë në grupe ose të vetëmuara.
Diçka më shumë që duhet të ketë një arkitekt apo inxhinire lulishtar, janë: duhet të jetë një artist kureshtar e dashurues i nanës natyrë; duhet të jetë me kapacitet të lart, për të kryer projkete të ndryshme e të planifikoi sa me saktësisht. Gjithashtu i aftë të kthej një sipërfaqe të pa jetë në një sipërfaqe funksionale, peizazhe kënaqësi ndjellëse, funksonuese e me karakteristika të veçanta mrekulluese, ndjellës kënaqësie, çlodhëse, ngjallje kureshtje.
Gjelbërimi në vendin tone çelës i ndryshkur
Mushkëritë e gjelbërta të qyteteve shqiptare, kanë pësuar një paksim të konsiderueshëm të sipërfaqeve pigment gjelbërt, pas viteve 1990 nga ndërrimi i sistemeve politiko-ekonomike, për rrjedhoi mungesa mos zbatimit të ligjeve dhe dobësimi i shtetit.
Dhe ja si e gjykon këtë situat inxhinieri paizazhist autor i disa librave Vasil Jani:’’…vitet e tranzicionit demokratik të mbas 1990, u shoqëruan me një valë shkatërrimesh në mjedisin tonë urban, sidomos të sipërfaqeve të gjelbërimit publik, parqeve, lulishteve e gjelbërimit rrugor, vendin e të cilave e zunë ndërtimet e pa ligjshem, kjoskat, por edhe ato të ligjshme me pallate shumë katëshe e të dendura si pasojë e mungës së zgjidhjeve urbane koherente dhe korrupsionit të administratës pushtetare, të cilat përkqësuan edhe më shuma kushtet e banimit, pushimit, çlodhjes e argëtimit të popullit në mjedisin urba dhe në sipërfaqet e lira të gjelbërimit publik të qyteteve,, (1)
Të marrim në shqyrtim të dhënat statistikorembi gjelbërimin në vite të kryeqytetit shqiptar. Lexojmë: ‘’Duke kërkuar të dhënat e viteve 1996-1997 ku kryeqyteti trashëgonte një pasuri të madhe të blertë….rezulton, për çdo banor plotësohej një normativa kampion deri në 11m² për njeri.,, (2) Sipas literaturës botërore të lulishtarisë norma është 9 m² për çdo banor. Fatkeqësisht nuk kemi gjetur të dhëna të tilla, për më pas dhe vitin 2020 as në ISTAT dhe burime të tjera jo vetëm për kryeqytetin, por aspak për qytetet e tjera.
Për të kuptuar sa më mirë dhe bindur lexuesin e thjeshtë dhe specilistët e fushës se drejt cilave shifra duhet të synoi gjelbërimi i qyteteve shqiptare po japim disa shifra, për disa qytete italiane në metra katëror për banor. Dhe ja ato që kanë mbi 30 m² për banor : Nga qyteti i Materas me 992,3 m² deri te Regjio Kalabria me 104 m², dhe nga Novara me 73.3 m² e deri te Kajlari me 56. 4 m². (3)
Ta hedhim një vështrim krahasues të disa qyteteve të francës për vitin 2017 mbi mushkëritë e gjelbërta të disa qyteteve për metër katëror për një banor dhe ja disa prej tyre: Anxher 86 m², Nates 82 m², Strasburg 77 m², Kaen 73 m², Reims 69 m². (4) Paris 16 m², Lyon 38 m², Nice 14 m² për vitin 2017. (5)
Po të shikojm në Francë, sipërfaqen mesatare të gjelbërt e kemi 48 m² dhe çdo banor shpenzon 46,5 euro për gjelbërimin. Ndërsa tani të shikojm sipërfaqet për banor më pak se dhjetë metër katëror në Itali. Lexojm: Taranto 3,1 m², Olbia 5,9 m², Genova 6,3 m², Barleta 6,7 m², Savona e Akuila 7,3 m², Sirakuza 7,6 m², Bari 7,9 m², Foggia 8,4 m², dhe Leçe 8,5 m². Megjithëse ne jemi në mjegullnajën e statistikave të qyteteve shqiptare ato vërtiten në shifrat më pak të gjelbëruara që ka Italia. Meqënse ne kemi një shifër të vjetërueme po paraqesim disa shifra të disa kryeqyteteve të botës: Roma(Roma) 166 m², Praga (Rep. Çeka) 220 m², Sydnei (Australi) 235 m², Goteborg (Suedia) 314 m², Bratislava (Sllovakia) 333 m², Aucklan (Zelanë e re) 357 m², Reykjavik (Islanada) 410, 84 m², (3) kryeqyteti me sipërfaqe më të gjelbëruar në botë. Kuptohet qartë se sa i varfër është me gjelbërim kryeqyteti shqiptar Tirana, kjo kuptohet nga pangopësia e ndërtimeve në Tiranë, pa një plan rregullues të kohës.
* *
*
Prirja e përgjithëshme e mushkërive të gjelbërta të qyteteve shqiptare duhet të drejtohet drejt shtimit progresiv të sipërfaqeve të gjelbërta, mbi të gjitha me parqe shumë përmasëshe, me lloje të shumta të drurëve e shkurreve zbukuruese dhe lulishte të formës angleze, me livadhe të gjelbërta dhe në kande me gjelbërim shkurresh e bimëve shumë vjeçare zbukuruese. Kjo mënyrë duhet ti shtyjë arkitektët peizazhist dhe inxhinierët lulishtar të kualifikohen pa rreshtur e të ndjekin zhvillimet prendimore të lulishtarisë në të gjitha format e tyre që nga ballkonet, taracat, lulishtet e deri te parqet.
Burimet e shfrytëzuara
1-Inxh. Vasil Jani, ‘’Lule për shtëpi kopshte e vila.,, f.5. Tiranë 2005
2-Tomson Nishani ‘’Njerëzit e mirë të luleve,, f.362. Bot. Ngjyrat e Kohës Tiranë 2007
3-https://www.istat.it/it/files//2016/05/VERDE-URBANO.pdf
4-http://www.observatoirevillesvertes.fr/wp-content/uploads/2017/04/infographie-A4-Palmar%C3%A8s-des-villes-vertes-2017.pd
Më 02.01. 2022 Dr. Selman Meziu
