KUZHINA LUNXHIOTE

Marrë nga libri i përgatitur per botim: "MREKULLIA E JUGUT - LUNXHËRIA - RRËZA"

nga: Spiro  P.  XHAVARA

Athinë, Greqi

Kopertina e librit.

Tradita e kuzhinës lunxhiote, është e lashtë sa vetë jeta e kësaj popullsie. Transmetimi i artit të gatimit nga njeri brez në tjetrin, është vlerë dhe virtyt i grave dhe vajzave lunxhiote, që jo vetëm e përvetësuan këtë art, por dhe që nuk e harruan në dekadat e vështira të zisë së bukës në shekullin e kaluar, si dhe është gjithashtu meritë e tyre që e pasuruan atë, duke ardhur në ditët tona me një meny, që përbën surprizë edhe për lunxhiotin e larguar për pak kohë nga vendlindja, pa le më për turistin që i takon ta shijojë atë për herë të parë.

 

     Kushdo që e ka vizituar Lunxhërinë, është befasuar jo vetëm nga bukuria dhe arkitektura e saj, por edhe nga kultura e sofrës, e pasur me receta të veçanta, krejtësisht natyrale dhe biologjike, si dhe mjaft të shijshme. Duhet theksuar që trapezi lunxhiot nuk shtrohet kurrë me një pjatë, apo me një lloj gjelle. Në të, përveç dy e më shumë gjellrave e sallatave, do të jetë prezent gjithmonë edhe djathi, byreku, kosi, ëmbëlsira, frutat e plot të tjera. Dheu i pastër, ku në të lulëzojnë lloj – lloj barërash, lulesh dhe aromash, ndikon me sa duket tepër ndjeshëm në shijshmërinë e produkteve ushqimore lunxhiote, shije që s’ka asnjë ngjashmëri me të njëjtin produkt të kultivuar, fjala vjen, në fshatrat e Beratit, ose Vlorës e gjetkë (duke i marrë këto si shembull ilustrimi krejt  të rastësishëm). 

 

     Kur kaloi nëpër Lunxhëri, Bajronit iu bë një pritje madhështore, ku përveç gjellëve të tjera, i bënë edhe një lakror, të cilin e pëlqeu shumë dhe mbajti shënimet përkatëse se si bëhej ai. Kur vajti në Angli, i tha mëmës së tij që t’i bënte një lakror, sipas shënimeve që kishte mbajtur dhe, domosdo, ajo ia bëri lakrorin me ato asortimente që i tha ai. Pas kësaj, Lordi shkruajti: “Mëma ma bëri lakrorin, por ai nuk ishte i shijshëm si ai i Lunxherisë” ... E, domosdo që s’e kishte atë shije!  Ne lunxhiotët, më tepër se kushdo, e besojmë se kjo e thënë mund të jetë e vërtetë. Ndoshta vetë Zoti në këtë drejtim na ka mbajtur me hatër, por është më se e vërtetë që mishi i bagëtisë që ka kullotur në Lunxhëri është dy herë më i shijshëm se i një bagëtie që ka kullotur në krahina të tjera, qofshin ato dhe malore, s’luan rol lartësia këtu, të tjerë janë faktorët.

 

      Lunxhioti, në sajë edhe të atyre dhuntive që i ka ofruar atij relievi natyror, është shumë i lidhur me tokën dhe bagëtinë. Kujdesi i tij për tokën dhe për bagëtitë, është shndrruar në mit për të, aq sa në dhjetra raste që tregohen, ai bisedon me to si me një njeri të gjallë, si me një shok, me të cilin ndajnë hallet, japin e marrin informacion për luftrat, për kurbetet, për fate njerëzish, etj. Dhe ata ja dinë njeri – tjetrit edhe hallet, edhe huqet. Krahas shtëpisë, që lunxhioti e do gjithmonë të bukur dhe të rregulluar si vilë, ai do të rregulluar e mbushur kështu, edhe kopshtin, avllinë dhe lëmin e tij të vogël pranë shtëpisë. Do të mbjellë atje dhe të ketë për të konsumuar domaten e tij patllixhanin, piperen, barbunjën, etj, etj, të vëna në vija  dhe të sistemuara në spore (parcela), si thela qollopite katrore. Të ngopet njëherë me syrin e tij e, pastaj edhe me prodhimet e tyre bio. Dhe, kur t’i duhen, për vete apo për mikun, të vejë dhe t’i këputi atje të freskëta. Kështu e do ai dhe pjergullën e shtrirë mbi vath, ftoin e shegën ndanë gardhit dhe pemët frutore për të gjitha sezonet.

 

     USHQIMET  kryesore që përdoren janë: mishrat (qengj, kec, derr, viç, lepur, etj), bulmetrat (djath, gjalp, gjizë, qumësht, kos, dhallë, olër, dra), perimet e zarzavatet (patate, qepë, domate, hudhra, speca, patllixhane, barbunja, fasule, qiqra, thierza, sallatë, sallator, shalqi, pjepër, etj), lakrat (përveç lakrës së kultivuar, lakrat e egra si lëpjeta, cerepulica, çikorja, perkolidha, gjuhëzogu, buzëdelja, moskollania, manguni, rrepa e egër, laboti, cukunidha, etj), mjaltë, vezë, etj. Shumë prej këtyre asortimenteve, i përgatit t’i përdorë edhe në periudhën dimërore, si koletë, kur therren derra, ose turshitë me zarzavate të ndryshme, trahana, peta, bollgur, si dhe fruta të thata: arrë, bukëfiqe, ftonj, shegë, etj.

     Është për t’u përmëndur se, mbi këtë traditë, Kiço Noti nga Minguli ka hapur në Tiranë një punishte me teknologji të kohës, ku prodhon “Trahana lunxhërie”, një podhim ky tradicional lunxhiot, origjinal, biologjik dhe shumë i preferuar në tregjet brenda e jashtë vendit. Teknologia Madalena, e shoqja e tij që u nda shpejt nga jeta, duke shfrytëzuar gjerësisht përvojën e saj dhe traditën e bërjes së trahanasë në Lunxhëri nga mëmat dhe vajzat duararta lunxhiote, realizoi një produkt ushqimor mjaft të shijshëm, për të gjitha moshat, për fëmijë dhe të rritur, produkt që vazhdon të prodhohet dhe të pëlqehet gjithnjë e më shumë.

 

     PIJET kryesore, janë ato tradicionale: rakia (kryesisht rrushi dhe mani) dhe vera nga rrushi. Nga rrushi nxirren edhe produkte të tjera, si uthull, pekmez, etj (ky i fundit del edhe nga mani)

 

     GATIMET lunxhiote janë të shumëllojshme, të shijshme e të shëndetshme dhe shumë të preferuara nga vizitorët. Më tradicionalet janë: jahnia e thjeshtë me majdanoz e erëza të tjera brenda, e cila quhet “shqeto”, gjellët me zarzavate, të shijshme shpesh edhe më të mira se të gatuara me mish, birjani i pjekur në saç, burani me lakra të egra, trahanaja, sup magjerica, qumështori, përvëlaku, byrekë me lakra, qumësht         e djathë, lakrorët me qepë e mish, kunguj, etj, pepeku, djathi i skuqur me ose pa vezë, paparja, etj. Në Lunxhëri gatuhen edhe kërminjtë. 

     Për bukë ka gatuar pogaçe (zakonisht për dasma e festa), kulaç, bukë misri e ardhur (mamacë), bukë e ndorme, sigurisht bukë gruri, qollopitë, koftopitë, etj.

     (Përmëndëm disa nga gatimet më tradicionale lunxhiote, të cilat nuk presupozojnë mosgatimin e gjellrave e tavave të ndryshme, sidomos në kohën e sotme, kur janë të gjitha mundësitë e gjetjes në treg në çdo kohë të mishrave e asortimenteve të nevojshme ushqimore, kur tashmë kemi sobë për të gatuar, me furrë pjekjeje, etj).

 

     ËMBËLSIRAT më tradicionale në Lunxhëri janë dhipla, bakllavaja, peltetë, hasulldeja, orizi me qumësht ose syltjashi, pandispanja, etj. E veçantë është pjekja e petullave në pllakë guri, zakonisht për Krishtlindje dhe që përvëlohen pastaj me sherbet sheqeri e me arra, mjaft të shijshme.

     Në Lunxhëri bëhen shumë lloje glikosh prej frutave, si me ftua, thanë, qershi, kumbulla, kajsi, arra të njoma, fiq, petale trëndafili, portokalle, rrush, etj, ku më e preferuara dhe që serviret për qerasje deri edhe për krushq e miq të rrallë, është ajo e piksur me lëngun e ftoit. Sa i takon reçelrave, ato bëhen thuajse me të gjitha llojet e frutave në formë marmalate dhe mbahen në enë të mëdha qelqi e në vënde të freskëta, si qilaret e buteve, etj.

     Lunxhioti është vetë nga natyra buzëgaz, mikpritës i sinqertë e i çiltër dhe kur të fton në shtëpi,  ta thotë atë me gjithë zemër. Por brënda në shtëpi pritja merr pamje solemne, me biseda me kulturë, me respekt për mikun, të cilin e dëgjon me vëmëndje dhe i përgjigjet drejt. Veçanërisht kujdes i kushton servirjes së qerasjes dhe të trapezit të ngrënies. Këtu veç duarve të pastra, pecetave, pjatave, pirunëve, gotave, etj, e para së gjithash gatimeve me cilësi, rëndësi e dorës së parë i kushtohet paraqitjes në fytyrë e gëzimit për mikun e ardhur. (Ç’do të vlente dhe sa do të shijonte një trapez i mbushur plot, kur të zotët e shtëpisë kanë varur buzët, mezi të flasin e mezi të shikojnë në sy?) Këto as kanë ndodhur e as ndodhin në Lunxhëri, sepse pritja e mikut siç duhet, është simbol, është rregulli numër një dhe, kush e shkel atë, vështirë të mbajë përsipër emrin e nderuar lunxhiot.