ORAKULLI

Tregim

nga Avdulla KËNAÇI
Gazetar - Shkrimtar

Toronto, Kanada

Avdulla KËNAÇI

Sa më shumë që paksoheshin e rrokulliseshin të poshtë të ardhurat në kooperativën blegtorale të Gjeshnikoshit, aq më shumë labërit kurveleshas kujtonin fjalët e Lutos të thëna tetëmbëdhjetë vjet më parë:
- Si more i dolli llafi të paudhit, poshtë e më poshtë po shkojmë, nuk na japin as qumësht, as djathë e as lesh, i marrin të gjitha për vete. Nuk velen fëmijët me bukë, hambarët e drithit janë bosh. Jarabi o zot, kush ia pruri në mënde ato fjalë Lutos? Sikundër të kishte qenë një profet. Fukarallëk i madh, as në kohë lufte nuk ka qenë kështu. Po na ndryshon syfeti e zhapa nga të pangrënët.
- Qoftëlargu, kush ia këndoi në rrëzë të veshit ato fjalë? Shihnani nashti, jemi çervenisur keq. Thuaj si të duash, i dolën të gjitha çfarë parashikoi ai në varrimin e merhumit Birbil, foli si një profet.
- Mos e kruaj me Luton, është i biri i Dervish Nebiut ai, evlia, ato që thotë ai, më përpara ia ka kënduar zoti në vesh. Ruaju se po të nëmi, dru në vend, të kurspullosi, kërcu bënesh.
- Pushoni gjuhustra, Lutua, Lutua…, e di vetë Partia ku do të na shpjerë, mendon ajo për popullin. Mos harroni, jemi fanar ndiçues për gjithë botën.
Beseda e kuvëndime të tilla më shumë bëheshin në pushimin e drekës së brigadave të arave apo kur gratë kooperativiste prisnin radhën për të mbushur ujë tek e vetmja çezmë në mes të fshatit e cila në muajin gusht rridhte si një fije leshi e bardhë, e dredhur, e hollë… 

Ishte krijuar një mekanizmë i tillë sa çdo e ardhur shkonte me këmbët e veta në shtet. Qumështi, sa milej në shtrungë, nisej direkt për në baxho, në ato punishte të vogla që thithnin si lubi prodhimin më të madh apo zërin kryesor të kooperativës blegtorale të Gjeshnikoshit. Asnjë therje e sforcuar apo skartim i gjësë së gjallë nuk bëhej pa firmën e një komisioni prej tre vetësh, njëri prej tyre shumë i besuar i kryesisë së kooperativës. Motua “beso dhe kontrollo” ishte më shumë se kurrë në rend të ditës. Një shkelje rregulli apo abuzim sado i vogël mund të të përcillte pa shumë ceremoni tek “gushkuqi”, kështu i thoshnin policit të plotfuqishëm të krahinës, apo akoma më keq, në bodrumet e Degës së punëve të brendëshme. Ishte koha kur kryetari i këshillit popullor të fshatit duhet të dinte sa krerë pula kishte koteci i çdo familjeje dhe ku kullotnin ato se bënte vaki që pulat lëshoheshin në grurë a misër të ekonomisë së përbashkët dhe i binte që vezët t’i grumbullonte shteti. Sa më tepër shtërngohej rripi, aq më shpesh qarkullonte emri i Lutos dhe ato çfarë kishte thënë ai në varrim të bashkëfshatarit të vet tetëmbëdhjetë vjet më parë. Bilbili ishte një burrë i shkurtër e tullac. Kur gazetat e revistat komuniste botonin fotografinë e Leninit, pa përjashtim, gjithë bashkëfshatarëve u kujtonte xha Bilbilin që e kishin mu aty në mes të fshatit. Ata ngjanin si dy pika ujë. Realisht Bilbili ishte një burrë i urtë e fjalëpaktë, ndërsa udhëheqësi i proletariatit botëror ishte ezber nga goja dhe aspak i urtë. Bilbili i fshatit malor nuk kishte vrarë asnjë mizë, ndërsa Lenini kishte dhënë urdhër për farimin e mijëra e mijërave rusëve të badhë, pa përmendur këtu burgjet dhe internimet. Kurveleshasit as donin t’ia dinin për të gjitha këto. Ata e njihnin Leninin si shpiksin e kooperativave bujqësore, ideatorin e jetës kolektive dhe mohuesin më të madh të pronës private. Këto iu interesonin. Nuk thonë kot “ku dhemb dhëmbi, vete gjuha”. 

Bilbilit iu sos vaji i kandilit dhe pikërisht kur Gjeshnikoshi ishte kolektivizuar e bërë kooperativë, ai vdiq. E kishte nga Perëndia. Nuk priti të korrte të mirat e sistemit të ri socialist sipas direktivave të Leninit. Kur u varros, dikush, sipas zakonit duhet të thoshte diçka, të paktën dy fjalë. Po ndahej përgjithmonë me të afërtit e tij, bashkëfshatarët dhe kooperativën, por katundi malor nuk kishte një hoxhë për varrim. Si mund të përcillej xha Bilbili në atë botë pa thënë dikush një fjalë? Përpara se sa ta mbulonin me dhe, midis percjellësve sundoi një heshtje e thellë. Asgjë nuk pipëtinte. Shpëtimtari i situatës ishte Lutua, një djalë i ri, shpatullgjerë e trupngjeshur, i fuqishëm, guximtar, i sapokthyer nga shërbimi ushtarak në kufi. Ai mori leje të fliste diçka. Shumica e aprovoi nga që ishte i biri i dervish Nebiut, familje fetare, por një pakicë ngriti supet me mosbesim nga që ai ishte shumë i ri në moshë. Sidoqoftë ai foli:
- Të shkoftë shpirti në xhenet, o Birbil Bejo. I shkurtër ti, i shkurtër Lenini, tullac ti, tullac Lenini, ai me kapellë e ti kokëzbathur. Me siguri do ta takosh në narijet (amëshim). Do t’i bësh shumë të fala nga gjithë neve e t’i thuash se Gjeshnikoshi u bë kooperativë. I fundit fare, Reis Goxhia. Ti Birbil ike mbathur e me shollë, po ne në atë botë kemi për të ikur xathur e pa shollë fare. 

 
Pa mbaruar fjalën ushtari i sapolëruar, një zë si kakaritje pulash u dëgjua andej nga fundi i percjellësave, pastaj u pasua nga një tjetër e nga një tjetër. Qeshën më shumë për atë ngjashmërinë me Leninin se sa për parashikimin për të ardhmen. E kush dyshonte në fjalët e Partisë se e ardhmja e ndritur ishte përpara. Të gjithë do të hanin me lugë floriri e jo si në kapitalizëm që proletarët vuanin për bukën e gojës e pronarët bënin qejf. Nuk mjaftoi me kaq. Dikush e bëri problem në organizatën e partisë së fshatit pse Lutua “ky xhorrek” (trupmadh) tallej me udhëheqësin e lavdishëm të proletariatit dhe motamo po e krahasonte me një copë bari si xha Bilbili. Shumica ishte kundër. Padyshim që Lutua bëri një shaka dhe as ka patur ndonjë qëllim të keq për të diskredituar Leninin. Përkundrazi, Partia le ta dinte se Lenini ishte bërë aq popullor në Gjeshnikoshin e largët malor sa kujtohej edhe në një varrim të thjeshtë. Për çudi ajo shprehja “Ti Birbil ike mbathur e me shollë, por ne në atë botë kemi për të ikur xathur e pa shollë fare…”, nuk përmendej. E kush mund të vinte në pikëpyetje të ardhmen e lumtur që kishte projektuar Partia? Kapakun diskutimit ia vuri komunisti më i vjetër, anëtar i ish njësitit gueril të Vlorës:
- Dëgjoni shokë, është shumë pozitive që një bir dervishi tallet me zakonet prapanike e të kënduarit të hoxhës në varrim, është rit fetar, e dyta, Lutua ka qenë ushtar kufiri në Tropojë, kufi me armikun shekullor, serbin, po ta urrente pushtetin popullor do të ishte arratisur njëmijë herë. Ja ku është midis nesh. Ai padyshim është njeriu ynë, njeri i Partisë.

Kjo ngjarje në Degën e punëve të brendëshme të Gjirokastrës u përcoll nga tre burime të ndryshme. Informatorët nuk e njihnin njëri-tjetrin. I pari nuk e kishte përfshirë atë shprehjen: “ai me kapellë e ti kokëzbathur”, ndersa i treti nuk di për çfarë arsye nuk e kishte përmendur shprehjen: “Ti Birbil ike mbathur e me shollë, po ne në atë botë kemi për të ikur xathur e pa shollë fare…”. Me sa duket ka qenë larg burimit të folësit apo njerëzit rrotull tij qeshnin aq shumë sa nuk i kanë dhënë mundësi informatorit ta dëgjojë Luton qartë. Pavarësisht që ushtari i sapolëruar nuk përfshihej në listën e armiqve të Partisë e të Pushtetit, kryetari i Degës dha urdhër që ndaj këtij objekti të hapej dosje. Informatat u regjistruan që të tria, pikë për pikë, ashtu siç ishin raportuar.
- Këtë dosje të gjithë do ta njohim me pseudonimin “Orakulli”, - tha prerë kryetari i Degës së punëve të brendëshme dhe doli me nxitim jashtë zyrës. Dhe që nga ai moment emri i Lutos, gjithnjë do të shkruhej e do të thirrej “Orakulli”.
***  

Lutua banonte dy shtëpi më tej nga e jona. Qysh i vogël unë vija shpesh në oborrin e tyre mbuluar me hije pemësh e aty lozja me lloj-lloj lodrash. Dervish Nebiu më kishte mësuar si t’i dalloja granatat e mbetura nga lufta e dytë botërore. Kurrë të mos i prekja, le më për të tentuar të nxirrja barut prej tyre. Aty fillimisht kam dëgjuar këngët e vjetra himarjote nga gramofoni të cilin e shihja për herë të parë në jetën time. Një gramofon me pllaka të zeza sa një tepsi dhe me vetkurdisje. Babai i Lutos, dervish Nebiu, kishte studjuar në Egjipt dhe librat, në shumicën e tyre ishin të shkruara në gjuhën arabe. Duhet të bëje kujdes e të mos shkaktoje zhurmë sepse ai rrinte me orë të tëra mbi ato libra gjithë arabeska. Nëna e Lutos, teto Sulltana ishte një grua e dashur dhe e dhimbsur. Çdo fëmijë që i shkonte vizitë, me prindër apo pa prindër, ajo ose do t’i nxirrte mjaltë me hoje (rezhda), ose sheqerka me kubikë që ua linte në pëllëmbë të dorës. Kur Lutua, djali i vetëm i tyre shkoi për tre vjet ushtar në kufi, unë isha bërë si i shtëpisë. Isha më i përkëdheluri e më i dashuri ndër moshatarët e mi. Dervish Nebiu më linte ta vëzhgoja kur shkulte një dhëmballë të majisur apo se si kujdesej për kosheret e bletëve, ose se si përgatiste ilaçet popullore nga bimët e egra që mblidhte në male. Mbaj mend si zbulonte një rrënjë të hollë arre dhe pasi e priste me brisk, lëngun e saj e mblidhte në një shishe të vockël. Nuk di se me çfarë bimësh e përziente tjetër, të rrahura në havan, por di se me atë ilaç shëronte buzët e plasaritura e të fryra me plagë që nuk mbylleshin kurrë. Siç mësova më vonë, ishin tumore malinjë apo kancer i buzëve. Ai nuk mirrte shpërblim për punën e bërë. Gëzonte respekt të jashtëzakonshëm jo vetëm në Gjeshnikosh, por në gjithë krahinën. Ishte një shëronjës popullor me emër të madh. Ai nuk besonte në magji apo në të kënduar në gjuhën arabisht. Mjekimi i tij bazohej tek kirurgjia dhe ilaçet të cilat i përgatiste vetë.

Sa më shumë që kalonin vitet e unë hidhja shtat, aq më shumë guxoja të largohesha prej shtëpisë sime. Çdo vit e më shumë shtoja perimetrin e hulumtimeve. Përmbi vargun e banesave, karshi diellit, ishin vreshtat. Flitej se dikur, para vitit 1914, çdo familje kishte pasur nga një dynym vresht. Aty gjeje të kërleshura gjithfarë bimësh dhe kafshësh të egra. Lepuri dhe dhelpra banonin në të njëjtin habitat me zogjtë dhe thëllëzat. Lere pastaj kur bilbilat krahëshkruar me ngjyra të bukura vezulluese ndërtonin foletë brenda kurorës së murrizave. Në vjeshtë aty mund të mblidhje kulumbri, thanë, manaferra e pse jo edhe kokrra të kuqe murrizi. Nganjëherë, pa pritur shfaqej ndonjë bistak rrushi, shesh i bardhë apo i zi. Mjafton të hulumtoje e të bëje kujdes nga nepërkat sepse me siguri diçka të dobishme do të gjeje. Një ditë prej ditësh, kur kisha dalë për “gjueti”, pikërisht në tarracën e vreshtit të dervish Nebiut diçka më zuri syri përmes një të çare ledhi. Hoqa një gur, dy dhe në thellësi ishte një depo e vogël armësh. Ishin maliherë të shkurtër grek. Disave u ishte ndryshkur tyta apo kalbur kasa e drurit nga lagështia, por disa të tjerë ishin të mbajtur mirë. Me siguri ndonjëri prej tyre mund të punonte dhe të shkretat dhelpra ç’do hiqnin prej meje. Pa më lënë kohë të fantazoj edhe më, nga Lëmënjësi dëgjoj një zë që përmendi emrin tim. Ishte Lutua. Si më pa nga aq larg? “Prit aty”, më tha. Kisha hyrë pa leje në pronën e tjetrit dhe aq më keq: kisha zbuluar një sekret. Kushedi çfarë druri do të haja nga Lutua, apo nuk i kishte ato pëllëmbë aq të mëdha, apo nuk ishte një nevrik i madh ai. Në shtëpinë e tij askush nuk guxonte t’ia bënte fjalën dysh. E po druri për burra është, mendova dhe duke u dridhur, po prisja që ai të mbrrinte. Vura re me kujdes fytyrën e tij duke u ngjitur lart, ishte e murrëtyer, sytë i lëshonin shkëndija. Mirëpo asgjë nuk ndodhi. Ai më uli përballë. Më pyeti se ç’doja në vreshtin e tij; më kishte dërguar dikush tjetër apo kisha ardhur vetë, me mendjen time.
- Për kokë të babës, nuk më ka dërguar njeri, unë kam kaluar kushedi sa herë aty, për manaferrra.
- Ke kaluar vetëm apo me shokë? - pyeti me zë të ulët - Dhe mos më gënje.
- Vetëm, fare vetëm, për kokë të babës.
- Tani dëgjo këtu, unë nuk të rrah ty se pastaj, po ta marrë veshë Sulltana më rreh mua, mëma ime de, që të do aq shumë, por kërkoj të më japësh fjalën për një gjë: Sa të rrosh, askujt nuk duhet t’i tregosh çfarë pe në ledhin e arave tona. Po tregove, na bëre gjëmën të dyve.
- Kurrë nuk kam për të treguar, sa të rroj, për kokë të babës.
- Nëma dorën këtu si burrë, - më tha dhe përmbi flokët e mi të zez më kaloi pëllëmbën e madhe.

Sa herë e kam kujtuar këtë çast dhe gjithënjë kam thënë se po të më trajtonte keq, ashtu siç bënin shumë burra të tjerë të atij fshati, ngjarjet do të kishin marrë tjetër rrjedhë. Në ato vite, mbajtja e një arme pa leje dënohej deri në pesë vjet burg, po njëzetë armë të fshehura me kujdes? Hyje në të tjera nene. I kishe hapur gropën vetes. Pa dyshim që për organet “kompetente” ishe një armik që po përgatisje rrëzimin e pushtetit popullor me armë. Në hetuesi të nxirrnin qumështin e nënës gjer sa ta pohoje vetë këtë. E habitshme ishte se si Lutua nuk ma zuri më në gojë këtë ngjarje. Ai nuk kishte dyshim se unë mund të kisha treguar. Komunikimet tona ishin njëlloj. Mua ai më kishte quajtur burrë dhe unë si i tillë sillesha. Kështu i vazhduam marrëdhëniet gjer në fund të jetës së tij.
***  

Hajria ishte motra më e vogël e Lutos, ose ndoshta ashtu na dukej ne më të vegjëlve sepse nuk mund të thoshe me saktësi se ishte e martuar apo e pamartuar. Ishte më e bukura në fshat, gojëmbël, me ca tipare të mprehta dhe dy sy gështenjë e të bukur. Zakonisht vishej me rroba të errëta dhe një shami kremi të zezë nuk e hiqet kurrë nga balli. Unë gjithnjë e mbaj mend se si ajo ndihmonte nënën e saj, Sulltanën, në të gjitha punët e shtëpisë, pa kundërshtuar, pa u ankuar asnjëherë. Rrugica për në të vetmen çezmë të fshatit kalonte përbri shtëpisë sonë dhe unë do ta shihja atë gati çdo ditë, edhe kur nuk shkoja vizitë në shtëpinë e tyre. Mbartja e ujit nga çezma ishte detyra e saj. Priste radhën në heshtje. Përgjigjej shkurt kur e pyesnin dhe largohej sa të ishte e mundur më shpejt. Punonte aq nxituar, pa fjalë, pa zhurmë e pa bujë si askush tjetër, si një flutur. Hajria dhe Sulltana ishin dy femra në atë shtëpi të cilat Lutua i respektonte e nderonte më shumë se këdo. Ai zemëroj për hiçgjë, por me ato kurrën e kurrës nuk kishte ndërruar një fjalë, ose të paktën këtë ide kisha krijuar unë. Lutua nuk e nxori motrën asnjë ditë në punë kooperative. Ai i bleu asaj një makinë qepse zvicerane “Singer” dhe ajo vetë me intuitën e saj mësoi si të presë e të qepë rroba leshi dhe kostume grash e burrash. Ajo shtëpi në anë të fshatit kishte shumë hyrje-dalje, madje mysafirët vinin edhe nga fshatra shumë të largët si nga Vunoi në Himarë. Në fillim nuk merrej vesh në se Hajria i kishte ndërprerë lidhjet me burrin e saj të arratisur apo i vazhdonte. Flitej se ajo kishte qenë e martuar dhe burri i saj ishte arratisur në Kanada. Shumë moshatare të saj që kishin pasur të njëjtin fat, ishin martuar me kohë e me vakt, por ndoshta edhe ajo do të martohej, kur t’i dilte fati. Asnjë shkes apo burrë nuk guxonte të afrohej për një propozim sepse Lutua as i priste në fjalë. Nuk merrej vesh, ishte dëshirë e tij që ajo të priste burrin nga Kanadaja apo vetë ajo kishte deklaruar se përveç martesës së parë, nuk pranonte asnjë lidhje tjetër.

Dikush hapi fjalë se Lutua nuk do ta martonte të motrën asgjëkundi sepse kishte marrë sinjale se pushteti komunist do të rrëzohej dhe kunati i tij do të kthehej nga Kanadaja. Kishte njoftime se edhe burri i Hajries nuk ishte martuar në Kanada. Fjalët ranë në vesh “të organeve të dashura të Partisë”. Kryetari i Degës porositi që të evidentohej çdo person jashtë fshatit që hynte e dilte në shtëpinë e “Orakullit”. Ishte ca i vështirë verifikimi, vonohej sepse mysafirët kryesisht nuk ishin nga rrethi i Gjirokastrës, por nga Vlora, Tepelena dhe Saranda. Gjithnjë vinin për një hall, sidomos për punë shëndeti. Nuk rezultonte ndonjëri i lidhur me agjenturat e huaja. Organizata e rinisë në fshat, duke mos ia përmendur emrin Hajries, bëri një mbledhje ku vuri në dukje se ka familje fanatike që nuk duan t’i nxjerrin gratë në punët e kooperativës. Kanë paragjykime dhe veprojnë në kundërshtim me vijën e Partisë. Dalja e grave në punë nuk duhej parë thjesht si interes ekonomik, por si pjesë e emancipimit të femrës. Asnjë krah pune mbi 18 vjeç nuk duhet të qëndronte në shtëpi. Mirëpo Lutua gjeti një rrugëdalje tjetër: çfarë kishte gjëra pëlhure kooperativa për të qepur si thasë apo napa, t’i sillte në shtëpinë e tij dhe qepja të llogaritej me ditë pune. Kështu emri i Hajries u regjistrua në brigadën e arave dhe ajo u quajt e punësuar. Sa u mbyll problemi i daljes së saj në punë, doli një telash tjetër. Lutua paskishte thënë se nuk mbetej gjë tjetër veç të mprehnin gratë në parmendë. Sekretari i organizatës bazë të partisë këmbëngulte se kjo ishte parrullë armiqësore dhe Lutua duhej arrestuar. 

- Të mos harrojmë, shokë, - tha ai - se armiku i klasës punon me të gjitha mënyrat të na diskreditojë dhe sabotojë. Dua të lavdëroj me këtë rast mësuesin e gjuhës e të letërsisë që kushëriut të tij të sapodalë nga burgu, i vuri fletë-rrufe në mes të fshatit. Kësaj i them unë ndihmë e jo ato që thotë Lutua. Ky, mësuesi është njeriu ynë i ri, besnik i Partisë, ky meriton të bëhet drejtor shkolle.
- Me siguri do ta bëjnë, - tha Lutua - se këta kështu të duan, t’u lëpish qurrat.

Operativit të zonës iu vu detyrë të verifikonte në çfarë rrethanash e kishte thënë Lutua atë fjalë të helmatisur për gratë, e kishte thënë me qëllim të diskreditonte pushtetin lart apo kryesinë e kooperativës poshtë. Në relacionin e tij operativi i zonës shkroi: “Orakulli, vetë i dytë bujk, me një skuadër grash kooperativiste, u urdhërua nga brigadieri të ngjitej në mal për të mbjellë patate, por në vend të dy pendë qeve, i kishin nisur një pendë e gjysëm, pra, mungonte një ka parmende. I revoltuar, në këto rrethana e ka thënë atë fjalën e hidhur. Madje ka theksuar se këtë do ta ngrinte edhe si problem në kryesi të kooperativës sepse sekretari i partisë shokët e tij i mban aty rrotull zyrave dhe gratë i dërgon në mal, në punët më të rënda. Mendoj se nuk ka pasur qëllim të diskreditojë Partinë dhe Pushtetin popullor”.
Burgosja e Lutos dështoi, pavarësisht nga këmbëngulja e sekretarit të partisë, por emri i tij gjthnjë e më shumë pëshpëritej me simpati në gjithë fshatin. Ai fliste drejt e hapur. Ishte nga bujqit më të dalluar, kurrë nuk i trembej punës. As të dielën nuk pushonte. Nisi një punë që nuk ia kërkoi kërkush. Nga një madem afër çezmës nxori kallëpe gurësh, i skaliti me durim dhe ndërtoi një çezmë të re për fshatin. Ashtu siç kishte bërë edhe dervish Nebiu, i ati i tij. Askush nuk u kujtua për ta shpërblyer, ama në sytë e popullit figura e tij u ngrit lart. Nuk mbeti njeri pa e falënderuar, sidomos gratë që mbartin ujë e u duhej ajo çezmë, me përjashtim të zyrtarëve. Ai ishte bërë halë në sytë e njerëzve të pushtetshëm. Ishte si një zyrë ambulante e ankesave të popullit. Shihnin njerëzit e thjeshtë se si vidheshin kopetë e deleve në mal dhe në vend të ankoheshin tek kryetari i kooperativës, qaheshin tek Lutua. Shihnin si përroi që doli prej shtratit përmbyti stallën e kuajve duke ngordhur e plagosur kafshët e gjora, prap ankesa tek Lutua. Brigadierë të pandërgjegjshëm, ata ishin sabotatorët e jo Lutua. Nuk mbeti grua pa e uruar për punën vullnetare që bëri për çezmën e re duke krijuar aq shumë lehtësi për gratë.

 
Ajo që i ndodhi me një të deleguar të rëndësishëm, të ardhur nga komiteti ekzekutiv i Gjirokastrës, mori dhenë. Kishte hyrë muaji maj, atë vit pranvera erdhi me shira të butë, të herëpashershëm. Gruri ishte harlisur kodër më kodër e tarracë më tarrracë duke u shpalosur tej e tej si një pëlhurë mëndafshi jeshile. Po rritej i mbarë. Lutua i gëzohej diellit të pranverës mbështetur pas një guri dhe tufa e qeve po kulloste në paqe në shullërin sipër arave me grurë. Cfakat kishin çelur lulet e verdha dhe bletët zukatnin sipër tyre duke mbledhur polen e mjaltë për kosheret e tyre. Tek-tuk, brenda parcelave me grurë, si zjarre të vegjël skuqnin lulëkuqet. Lutua vuri re se dikujt i ishte zgjidhur kafsha e dorës, një mushkë qimekuqe e cila sa kishte hyrë në një parcelë me grurë. U ngrit dhe u drejtua për andej. Po matej ta ndiqte nga gruri kafshen pa zot, kur në kthesën që vinte nga Rehova nxori turirin një gaz kinez i murmë. Po vinte një i deleguar nga komiteti ekzekutiv i rrethit. I deleguari i dha urdhër shoferit të ndalej në anë të parcelës me grurë. Doli nga gazi serbes dhe iu drejtua Lutos gjoja i nevrikosur:
- Çfarë ndërgjegje ke, o shoku fshatar, që lejon mushkën të hajë grurin para syve të tu, të dëmtojë pasurinë e përbashkët? - bërtiti ai si në mall të vet. Lutua ndali hapat. E habiti toni i të deleguarit dhe aty për aty iu kthye:
- Shko nxirre ti, shoku qytetar, parcela dhe gruri janë të tuat. Të mijtë janë ata qetë atje lart në shullë.
- Si more shoku kooperativist ta nxjerr une mushkën sikur e kam sjellë nga Gjirokastra, kur u gjenda këtu rastësisht, po ti qënke një sabotator, nuk të dhimbset pasuria e popullit.
- Lere popullin në punë të tij, gruri është yti, shoku nëpunës, ne populli fshatar hamë vetëm bukë misri, e di ti këtë? Ju në qytet hani bukë gruri. Ne ua dërgojmë kokërr më kokërr grurin që prodhojmë këtu, - i tha ai fare shkoqur dhe u kthye mbrapsht.

I deleguari pa rrotull se mos e dëgjoi kush, por asnjeri tjetër nuk dukej në horizont. Bëri ç’bëri e nxori mushkën nga gruri duke e trembur me thirrjet: “Yaa, yaha, të hëngërt bisha…”. Lutua buzëqeshi që e mposhti të deleguarin dhe u kthye i qetë tek tufa e qeve sipër shullërit. I deleguari pyeti në kryesinë e kooperativës kush ishte bariu i tufës së qeve, mos ishte ndonjë i deklasuar që u përgjigj në atë mënyrë, por ata i thanë se ai ka dashur ta ngacmonte sepse realisht ai aty ishte nisur, për ta nxjerrë mushkën nga gruri. Dikush tjetër kishte informuar për ngjarjen në kryesi përpara se sa të mbrrinte i deleguari. Fjalët e Lutos morën dhenë. Shumica e përgëzonin për guximin që kishte pasur për t’ua përplasur në sy të vërtetën qytetarëve. Edhe kjo ngjarje u regjistrua në dosjen “Orakulli”.

Ndihmat kineze po paksoheshin dhe e vetmja rezervë shtetërore ishte oborri personal. Direktiva të reja erdhën nga lart për ta paksuar më tej oborrin kooperativist dhe thuajse asnjë bagëti nuk duhet të mbahej në shtëpi. Nën pretekstin se bagëtitë nuk ishin “higjenike”, duhej të tufëzoheshin. Erdhi një kohë që për çdo familjes edhe buka e misrit ishte e pamjaftueshme, lere më djathi e gjalpi. Tashmë malësorëve, të dëgjuar për mikpritjen e tyre, u vinte zor të hapnin derën e shtëpisë për mikun apo të deleguarin nga qyteti. Kosin në shishe qelqi, e sillnin nga qyteti, kur u jepej rasti. Por edhe atje duhet të zije radhë herët se mbarohej shpejt. Duke vuajtur këtë fukarallëk të madh, kujtdo i vinin ndërmend fjalët e Lutos, profetit të Gjeshnikoshit. Mos vallë kishte ardhur koha për t’u varrosur “pa shollë”?

- Zot i madh, i morëm me të qeshur fjalët e Lutos dhe ja tani nuk na besohet që erdhi dita ta shohim veten në këtë derexhe, paska qenë profeti vetë, - thoshin të dëshpëruar më të moshuarit e fshatit, sidomos ata që kishin qenë në varrimin e Bilbil Bejos dhe i kishin dëgjuar me veshët e tyre ato parashikime profetike, ogurzeza. 
- Kush vallë ia këndoi në vesh Lutos këtë gjëmë që po ndodhte? Ky duhet të jetë fundi? Nuk ka ku shkon më keq, - afërsisht kështu thoshnin të gjithë në Gjeshnikosh.
- Po deri sa Lutua nuk e martoi motrën, diçka tjetër duhet të dijë. Me siguri do të ketë ndonjë përmbysje të komunizmit. Ai diçka tjetër ka në mendje, por nuk ka ardhur koha ta thotë, - ia priste ndonjë nga djemtë më të rinj, optimist për të ardhmen.
- Kujdes, djalë, muret kanë veshë…
***  

Nuk kishte shkuar shumë kohë kur unë isha vendosur me punë në qytet. Ishte mbasdite. Nuk u besoja syve për çfarë vura re përpara Degës së punëve të brendëshme në Gjirokastër. Dega ndodhet në rrugën kryesore që shkon drejt “Sheshit të Çerçizit”. Nga shtëpia ime në qytet unë atë rrugë e bëja në formë shëtitje, me hapa të ngadaltë, thuajse çdo mbasdite. Dhe përfundoja në kafen e hotel Turizmit ku takoja shokët e miqtë. Duke u ngjitur, gati tek këmbët e mia ndaloi gazi i zi i Degës. Ishte i mbuluar nga një tis i bardhë pluhuri sa mezi dallohej ngjyra e zezë e mushamasë. Dukej që vinte prej një rruge të largët e të paasfaltuar. Nga dera e pasme e makinës zbriti një polic dhe pas tij një burrë trupmadh, i kërrusur nga prangat e hekurta që kishte në duar. Më ngriu gjaku. Si u ndodha atë moment aty? I arrestuari ishte Lutua, dora vetë, miku im. Desha ta shihja në sy, por ai nuk ngriti krye. Kur hyri tek dera kryesore e Degës drejtoi trupin dhe u fut brenda serbes duke u tretur brenda barkut të frikshëm të godinës. Nuk mund të shkoja në shtëpi pa marrë vesh se çfarë kishte ndodhur. Vazhdova të zvarrit këmbët dhe ja ku mbrrita para Turizmit. Ca nga dritat e zbehta të fenerëve të sheshit e ca nga buzëmbrëmja që afronte, nuk mund të dalloje fytyrat e njerëzve që venin e vinin më këmbë apo duke bërë shëtitjen e mbrëmjes. Hyra brenda lokalit dhe zura një tavolinë në cep. Më dukej sikur isha ulur mbi gozhdë e jo mbi karrige druri. Shokët e mi nuk kishin mbrritur ende. Truri më punonte me shpejtësi. Kisha pirë dy kafe ekspres njëra pas tjetrës. Me siguri e kanë arrestuar për agjitacion e propangandë, mendova. Duan të trembin të tjerët. Po sikur t’i kenë kapur armët, po sikur ai të nxjerrë emrin tim? Keq do t’i kisha punët. Lamtumirë nëpunësi. Unë sa isha emëruar me detyrë të mirë në qytet. Kujtova edhe njëherë të gjitha bisedat që kisha bërë me të. A e kishim sharë ndonjëherë pushtetin popullor së bashku? Nuk më kujtohej asgjë. Diçka kishim folë për Kanadanë dhe të arratisurit bashkëfshatarë që banonin aty. Për armët nuk kishim folë asnjëherë. M’u kujtua një bisedë për librat kur ai më pyeti në se e kisha lexuar romanin “Lulja e kujtimit” dhe monografinë e “Mustafa Qemalit”. Më tregoi se romanin “Bija e mallkuar” e kishte lexuar, por unë jo. Ishte hequr nga qarkullimi dhe nuk kisha mundur ta gjej tek librar Alizot Emiri. Si nëpër tym më dukej sikur më kishte premtuar të ma siguronte. Po më mirë që nuk ma kishte gjetur. Si mundet ai burrë i zgjuar të kishte rënë në kurthin e sigurimit? Ai kishte një informacion të jashtëzakonshëm për çdo bashkëfshatar. Zakonisht u shmangej bisedave kolektive dhe dasmave, qoftë edhe tek njerëzit e tij më të afërt. Thuajse nuk besonte me asnjë. Ashtu si i ati, vazhdonte të mbante lidhje me miq të largët.
Dalëngadalë kafja e hotel Turizmit po mbushej me njerëz dhe më në fund nuk mbeti asnjë tavolinë bosh. Ja ku erdhi edhe një nga shokët e mi të kafes. U ul përballë meje. Do të vinin edhe të tjerë. Ai nuk po ia ndante sytë fytyrës sime.

- Çfarë të ka ndodhur, pse je zbehur në fytyrë, mos je sëmurë? - më pyeti duke u rehatuar në karrigen e tij.
- Kam parë Luton të arrestuar. Nuk ka një orë që e sollën në Degë me pranga lidhur. Ecja rrugës për këtu kur e pashë, ja me këta sy. As xhaketë nuk kishte veshur, po një triko leshi ngjyrë kafe.
- Kush, ai parashikuesi, ai profeti që ka thënë se në atë botën tjetër do shkojmë pa këpucë?... Mbahej i fortë? - pyeti shoku im gjithë merak. “Mbahej i fortë?”, ishte nga pyetjet më të zakonshme në ato vite të jashtezakonshme kur arrestimet ishin dendësuar.
- Nuk di si të them sepse nuk ia pashë fytyrën. Dy policët që e shoqëronin nuk e mbanin për krahu, - iu përgjigja unë me zë të ulët - si ta marrim vesh akuzën, këtë dua të di me çdo kusht?
- Akuzën? Mos u nxito, prit ta pij edhe unë kafen. Aty në krye të sallës është një hetues, kushëriu im. Do ta pyes, shpresoj të më thotë diçka, - më tha ai duke më hedhur dorën në sup e duke më dhënë zemër. 

Nuk më durohej gjersa të merrja vesh çfarë kishte ndodhur. Fati im ishte i lidhur me çfarë do të deklaronte Lutua në hetuesi. Ajo kohë që zgjati për të pirë kafen shoku im, m’u duk shekull. Pasi shkundi edhe pikën e fundit të lëngut të zi, ai u ngrit dhe unë porosita kafen e tretë. E veçoi kushëriun hetues dhe diçka flisnin të dy me këmbë e duar.
- Qetësohu, - më tha kur u kthye në tavolinë - e kanë arrestuar me këmbënguljen e organizatës bazë të partisë në fshat. Është qesharake, e kanë arrestuar për thashetheme.
- I sigurtë?
- Shumë i sigurtë, por se mos të shkasë goja dhe e bisedon me njeri tjetër akuzën. Ma more në qafë kushëriun, - më porositi. Më erdhi zemra në vend. Kafen e tretë që sapo kishte ardhur, nuk e vura në buzë. Kisha besim se Lutua 
do t’ia hidhte paq. Unë e njihja mirë inteligjencën dhe kapacitetin e tij, zgjuarsinë natyrale të malësorit trim e të ndershëm.

Qëkurse ishte arrestuar Lutua, gratë e Gjeshnikoshit që shkonin për ujë në çezmën e re, vonoheshin më shumë se zakonisht. Debatonin, shanin, ngrinin zërin, a thua se përlesheshin me njëra-tjetrën. Secila jepte mendimin e vet për “atë gjëmë” që i kishte ndodhur fshatit. Lëshoheshin lloj-lloj pandehmash dhe në shumicën e rasteve vinin gishtin për tërë ata “munafikë” që kishin ngritur këtë çark të shëmtuar kundër njeriut të shenjtë, birit të zotit. Përgjithësisht ato zienin nga inati se si mund t’i hidheshin hekurat një njeriu të drejtë, të ndershëm e duarflori që kishte bërë aq shumë bamirësir për të gjitha fiset. Hajria i dëgjonte me durim bisedat rreth të vëllait, Lutos, një pjesë e të cilave ishin ngushëllime, por as ndërhynte dhe as përgjigjej kur e pyesnin. Ishte bërë më e kursyer në fjalë dhe nuk i pëlqente të shoqërohej me asnjë grua, qoftë edhe kushërirë. Hidhërimin e mbante përbrenda kraharorit të saj që kishte filluar të rreshkej.
*** 

Ai pati hetuesi të vështirë. Herë pas here unë isha në dijeni çfarë po ndodhte. Kishte kërkuar t’i sillnin nga shtëpia veprat e Partisë, ndryshe nuk do të hapte gojën as në hetuesi dhe as në gjyq. Avokat mbrojtës nuk pranoi. Kur e panë se e kishte seriozisht, ia sollën të gjitha librat që kërkonte. Për çdo akuzë ai përgjigjej me citime nga literatura e Partisë, madje ai nxirrte një kryesi të tërë abuzuese dhe të korruptuar si dhe shpërdoruese e mallit të përbashkët. Solli shembull rojën e natës në magazinë që thoshte ashiqare se “unë i ruaj mallrat në magazinat gjithë natën pa vënë gjumë në sy dhe këta i hanë ditën në dritë të diellit”. Babushin, kështu i thoshin rojës, e thirrën në hetuesi si dëshmitar dhe ai pohoi ato që kishte deklaruar i akuzuari Luto. E pyetën si mund të përmirësohej situata ekonomike dhe Lutua kishte përgatitur pesë faqe me shkrim se si të dyfishohej prodhimi në kooperativë, si të administrohej dhe organizohej më mirë puna. Me një kusht: e gjithe kryesia të shkonte në prodhim dhe në vend të tyre të zgjidheshin të rinj, të pa molepsur.
- Pra, ti mendon se drejtuesit do të na katandisin të shkojmë në atë botë pa këpucë, ashtu siç ke deklaruar në varrimin e Bilbil Bejos? - i tha hetuesi dinak. Lutua e nuhati menjëherë kurthin. Nuk duhet ta kruante me ata aty lart në Tiranë.
- Dëgjo zoti hetues, uji lart buron i kthjellët, por turbullohet rrugës. E shkrove?
- Jo...
- Shkruaje, ata drejtues që keni zgjedhur ju në fshatin tim, të siguroj se jo vetëm do na përcjellin pa shollë, por fare lakuriq.

E megjithatë ai u dënua me katër vjet burg, nga të cilat bëri vetëm dy, por asgjë nuk iu faktua nga ato që mendoja unë. Kështu u mbyll përgjithmonë dosja “Orakulli”. Armët nuk u përmendën asnjëherë dhe motra e tij Hajria mbrriti në Kanada me karrocë me rrota, e thyer në moshë. Shumë nga ato që u quajtën “thashethemet e Lutos”, këtij burri të zgjuar e largpamës, u vërtetuan edhe gjatë kohës së vuajtjes së dënimit, të tjerat më vonë. Ai nuk rron më. As motra e tij Hajria. Ajo prehet në një lëndinë në Otava të Kanadasë krahas bashkëshortit të saj që e priti për 45 vjet me radhë. 
Fund

Fjalor shpjegues:

Orakull - parashikues ngjarjesh të trishta; velen - ngopen; çeturët - hambarë të vegjël; syfeti - pamja, fytyra; zhapa - lëkura; çervenisur - shpartalluar; kurspullosur - ngrirë, tharë; gjuhustra - llafazane; gjalmë - fije leshi e dredhur; ezber - gojëtar; farimin - shfarosjen; xhenet - parajsë; shollë - opinga lëkure; xathur - zbathur; xhorrek - kalli misri i madh; motamo - pikë për pikë; rrezhda - hoje dylli; maliher grek - pushkë teke, grykëshkurtër; derexhe - gjendje; rreshkej - vyshkej; ashiqare - hapur, në dritë të diellit; munafik - spiun.
Toronto, Dhjetor 9, 2018

Fshati Golem ne dîmër