HISTORIA DHE RRUGA PATRIOTIKE E FSHATIT SELCKË

nga: Koço MOSKO

Boston, MA - SHBA

Fshati Selckë ështe i fundit në vargun e fshatrave të Lunxhërisë që zenë vend si një gjerdan floriri mbi gjoksin e malit me të njëjtin emër. I fundit thuhet kur fshatrat e kësaj krahine fillojnë t’i numurojmë nga veriu, por po t’ia fillojmë numurimin nga jugu, Selcka del fshati i parë i Lunxhit. Është një fshat me histori të lashtë dhe me tradita të shquara patriotike shqiptare. Në shekuj u ka qëndruar okupatorëve të huaj me një stoicizëm të paparë lunxhot, për të mbrojtur traditat dhe zakonet e të parëve, e mbi të gjitha për të ruajtur me dashuri gjuhën e bukur shqipe. Në kujtimet e tij aktori Andon Pano “Artist i Merituar” ka shkruar: “Në fshatin Selckë flitej një gjuhë shqipe e ëmbël”. 

 

Kjo nuk ka qenë fare e lehtë, por është arritur përmes një përplasje të vazhdueshme për jetë a vdekje midis shqiptarizmës dhe okupatorëve  të pashpirt dhe rrymave të mbrujtura me mendësi shovene, hipokrizi megallomane që shfaqeshin shumë egërsisht, madje nganjëherë përfundonin tragjikisht. Një shembull i rrallë edhe për historinë botërore të arsimit, siç thotë Ismail Kadare, janë vëllezrit nga ky fshat Pandeli dhe Koto Sotiri, të cilët u martirizuan për alfabetin, librat dhe shkollat shqip. Por jo vetëm këta. 

 

Selicjotët e kanë dashur dijen dhe shkollimin. Sipas studjuesit Beduli ka të dhëna se shkolla e fshatit u ndërtua që në vitin 1811. Shkolla kishte 4 klasa të fillores dhe tre klasa plotore të shatëvjeçares. Në vitet 1880 ra një zjarr dhe u dogj e gjithë shkolla.  U dogj dhe biblioteka që kishte shumë libra shqip. Nuk ka të dhëna se sa e madhe ka qenë kjo shkollë. Në vitin 1894, me kontributin e emigranteve të Stambollit, mbi ato themele u ndertua shkolla që është dhe sot. Në këtë shkollë deri në vitin 1912, kur u shpall Pavarësia mësohej greqisht, por asnjëherë nuk u la pas dore mësimi i gjuhës shqipe. Mësohej fshehurazi nga autoritetet osmane. Këtë e faktojnë librat, dëshmitë gojore dhe këngët popullore. 

Sapo fillon fshati, aty ndënë Kishën e Shën Nikollës, është një vend që quhet “Varri i Hoxhës”. Aty ishte varri i Hoxhë Myftar Ali Kallaratit, i cili rreth viteve 1840 kthehej nga Stambolli për të sjellë libra shqip. U sëmur rëndë dhe vdiq në Selckë. Fshati e varrosi me nderime të mëdha. Eshtrat e tij i tërhoqën pjestarë të fshatit Kallarat në vitin 2007.  Për këtë Hoxhë flasin dy këngë. Njëra qëmtuar e regjistruar nga mbledhësi i apasionuar i folklorit lab, Fatos Mero Rrapaj. Në këngë thuhet: 

Patriotët ven e vijnë,

Plot me vilva mbushur gjinë.

Ç’thonë për Myftar Alinë,

Dyzet ditë nga Stambolli

Rruga mbarësi s’i solli.

La pas Sarajet e ngjolit,

Hyri fshtatrave të Pogonit,

Vate në një fshat të thellë,

Nga katër male mbështjellë.

Kur vdiq Hoxha dhe dha xhanë,

Tre këmbana për të ranë,

Bënë nder si për babanë.

Kur ia hoqën xhamadanë,

Dualën librat shqipe radhë.

Ndërsa kënga tjetër për këtë Hoxhë thuhet në fshatin Selckë, flet mbi varrimin e tij.  Në këtë këngë thuhet: 

“O i ziu babasheh,  

Ke fëmijë apo nuk ke?

S’kemi ç’të bëjmë dhe ne, 

të përcollëm si babanë, 

Për ty tri kambana ranë.”

 

Librat shqip nga Stambolli selicjotët i binin edhe vetë fshehurazi. Ka shumë gojëdhëna e histori që tregonin pleqtë.  Në fshat thuhej kjo këngë:

 

Siko Dhimadhi kur vije, 

Në Selckë dilje lëminje, 

Ç’bëhej në Stamboll e dije,

Kokën në trastë e vije

Për sebep të ca vivlije, 

Qysh bëje kur dilte ujku,

Pastaj të qepej dhe cfurku. 

Mbi dy fundoma sënduku

Shqiponjën se zë dot turku.

 

Një libër nga këto prurje nga Stambolli që i kishte shpëtuar edhe djegies së bibliotekës, të cilën e kam arritur edhe unë, është libri i Dhjatës së Vjetër; botim i vitit 1849, e ruante prifti i fshatit Papa Stefan Thanati. Pra, gjatë kësaj periudhe në Selckë jo vetëm që mësohej gjuha shqipe në shkollë por edhe meshohej shqip në kishë, sigurisht fshehurazi nga autoritetet osmane. Në këtë mjedis u lindën, u rritën e u mbrujtën me shqiptarizëm patriotët martirë të rilindjes sonë kombëtare, vëllezrit Pandeli dhe Koço Sotiri. Ata kryen shkollën plotore në fshat, vazhduan një nga shkollat e mesme më të mira të  Stambollit në gjuhën frënge, siç ishte shkolla e mesme e Gallatës, së bashku me patriotin tjetër nga Krina, Janko Minxha. Më pas shkuan në Vienë, Austri ku kryen studimet e larta.  Shkolla fillore e Selckës duhet të shpallet shkolle Muze. Kjo eshte e vërteta e shkollës së fshatit Selckë dhe jo ato gënjeshtra që shkruajnë skeptikët, qofshin dhe figura publike e që hiqen si patriot apo pseudohistorianë.  

 

Pas shpalljes së pavarësisë në fshat u bënë përpjekje që shkolla të ishte vetëm shqip. Por tani ishte greku i cili bënte presion që kjo shkollë, tashmë fillore të ishte greqisht duke dërguar edhe mesues grekë. Në vitin 1917 me largimin e ushtrisë greke shkolla u hap në shqip pas debatesh të ashpra me mesueset greke të cilat nuk dëshironin të largoheshin.  Ato financoheshin prej vëndit të tyre. Tani shkolla u ndodh para vështirësive financiare, për mësonjës dhe fonde. Ndërsa deri në atë kohë fshatarët e mbanin shkollën me shpenzimet e veta. Me ardhjen e qeverisë së Ahmet Zogut, rreth viteve 1923, Pleqësia e fshatit me anë të një letre, i kërkonte kësaj qeveria të sapokrijuar të mbështeste shkollën financiarisht për të mos ngelur fëmijët të parsimuar. 

 

Selcka ka nxjerë shumë mësues, do të kemi rast t’i radhitim e përshkruajmë një nga një. Mbi të gjithë shquhet gjuhëtari dhe sintaksollogu brilant me famë kombëtare Prof. dr Thoma Dhima.  Sipas historikut dhe librit “Selcka e Lunxhërisë” prej vitit 1918 deri në vitin 1932, kanë qenë mësonjësit sipas kësaj radhe: 1. Mësuesi me mbiemër Cano nga Libohova. 2. Me mbiemër Garuli nga fshati Zhei, Zagorie. 3. Vasil Dede nga fshati Selckë. 4. Astrit Mata??? 5. Në vitet 1928 - 1932 mësues ishte Peço Stani nga fshati Sheper i Zagories. Shquhej për aftësi të larta pedagogjike dhe njohës i mirë i Rilindjes.  Kemi dhe një foto të këtyre viteve, por nuk e dimë emërin e mësuesit. 

Shkolla fillore e Selckës në vitet 1920

Në vitin 1933 deri në vitin 1941 në Selckë erdhi mësuesi më jetgjatë, që punoi si mësonjës i shkollës fillore për afro një dhjetvjeçar, i porsadiplomuari në Normalen e Elbasanit, Koço Sevo.  E nderpreu punën për shkak të luftës dhe u rikthye përsëri ne Selckë pas Luftes së Dytë Botërore në vititet 1945 - 1946. Mësues Koço Sevua mbeti në kujtesën e shumë brezave selicjotësh. Ai kujtohej me dashuri e respekt për shumë kohë. Pavarësisht shkëputjeve, Koço Sevo asnjëherë nuk u nda nga fshati Selckë. Ai i deshte shumë fshatarët siç dhe ata e deshën dhe e respektonin pa kushte. 

 

Koço Sevo me fshatarë të fshatit Selckë, ish nxënës të tij,
në vitin 1974 ne një aktivitet përkujtimor
par Mesuesin e Popullit Pandeli Sotiri 

Po kush ishte mësuesi Koço Sevo? 

Koco Sevo, ulur, me një
mik të tij nga fshati Selckë

Ridhte nga një familje intelektuale fisnike gjirokastrite.  Babai i tij me profesion ekonomist ishte edhe përgjegjës i Doganës Kakavie gjatë Mbretërisë. Koço lindi në vitin historik 1912 në lagjen Pazar i Vjetër.  Mbasi kreu shkollën plotore në Gjirokastër, fitoi një të drejtë studimi për në Normalen e Elbasanit, ku gjatë viteve të kësaj shkolle u shqua edhe si atlet. Koço Sevo ishte atdhetar, ai nuk u pajtua kurrë me pushtimin e Shqipërise nga nazifashistat. Kundërshtoi hapur këte pushtim në mbledhje të ndryshme të organizuara nga qeveria kuislinge, si dhe kapitenin e ushtrisë greke për Gjirokastrën.   

 

Pas luftës ka qenë drejtor në shkollën “Drita”, me vonë punoi inspektor arsimi në Delvinë dhe Përmet. U dekorua me urdhërin e punës të klasit të parë. Në 1958 kthehet në Gjirokastër. Punoi si mësonjës në shkollën “Koto Hoxhi”, dhe më pas drejtor në shkollën “29 Nentori” dhe ushtrimore. Doli në pension në vitin 1966. Ndërroi jetë në vitin 1987.

 

Fshati Selckë ndodhet në mes të tri krahinave me tradita e kulturë të lashtë; Pogonit, Zagories dhe Lunxhërsë ku bën pjesë tradicionalisht.  Me këto krahina ka pasur lidhje të shkëlqyera e vëllazërore në shekuj, jo pak po mbi dy mijë vjet. Asnjëherë nuk mbahet mend të ketë patur probleme e divergjenca, por mbahet mend për respekt të ndërsjelltë, shembullor. Me këto krahina kemi patur lidhje të ngushta, krushqi e miqësira të shumta. Me Pogonin dhe Zagorien kemi pak a shumë edhe tradita kulturore të njëjta ose shumë të ngjajshme. 

 

Gjatë Mbretërisë, fshati Selckë ka qenë administrativisht me Libohovën. Pas luftës për shkak të afërsisë, i është bashkangjitur krahinës së Pogonit. Me reformën territorial, e ashtuquajturës rilindje iu bashkua artificialisht Bashkisë Dropull!?  E habitëshmë kjo reformë e rilindjes.  Fshati Selckë të quhet Dropull e të hyjë në minoritet!?? Asnjerit nuk i kishin shkuar në mendje këto çudira të kësaj qeverie.  As Pogoni, mendoj unë, nuk do ta deshte këte gjë, të quhet Dropull. Tjetër çfarë imponon politika e ditës. Kanë filluar të greqizojnë tabelat, preteksi në dy gjuhë.  Kjo për mendimin tim eshtë një ofezë dhë fyerje e rëndë për historinë patriotike të fshatit tim të lindjes, Selckë. 

 

Fshati Selckë aktualisht është drejt shpërbërjes. Nuk e di nëse do t’i rezistojë kohës. Nevoja për ndonjë investimtë vogël, mungesa e rrugës dhe e ujit e kanë bërë të pabërballueshme jetesën në këtë fshat malor.  Selcka është një fshat historik për gjithë Shqipërinë. Aty është vendlindja dhe rrënojat e shtëpisë së martirëve të Rilindjes sonë Kombëtare. T’i kujtojmë një nga një: Varri i Hoxhës, shkolla ku u brumosën me atdhedashuri Pandeli e Koço Sotiri dhe figurave të tjera të shquara që i kapërcejnë kufijtë e Shqipërisë, Kisha Monument Kulture e Shën e Premtes, së bashku me Kroin e Madh unik ne lloin e vet, kisha me hisori interesante shumë e vjetër e Shën Gjergjit, rrënojat e një garnizoni ushtarak nga koha e Mbretit Pirro, me shtëpi komode e shumë interesante e shekullit te 17-të.  Ndodhet aty ujvara e famëshme, Varri Nuses, Guri i Kordhës si dhe dhe shumë veçanti të tjera kulturore e natyrore.  

 

Selcka, siç e mendoj unë, shkon drejt zhdukjes, shtëpitë po i përpin mali.  Duhet që emigrantët dhe shteti të verë dorë e të ndalin shkatërimin. Për ironi te fatit sot nga Selcka janë me origjinë ose te lidhura ngushtë me këtë fshat një ministre dhe tri deputetë të spektrit politik të majtë e të djathtë. Nuk po i përmend emrat, por lypset të lobojne si fillim për rrugën si dhe të ndërtohet shtëpia e Pandeli Sotirit, dhe një shtatore e tij. Ndryshe ky fshat me këtë histori brilante shqiptare do harrohet e do të thuhet ndonjëherë se u zhduk edhe një fshat nga krahina e Dropullit. 

 

Foto të shkollës fillore të fshatit Selckë në vitet 1930 me Mësues 

Koço Sevo. 

Koço Mosko

 

QESTORATI - MALLI DHE RESPEKTI PËR VENDLINDJEN, NUK DO TË SHUHEN KURRË.

nga:  Leko MAKO

historian, gazetar, publicist

Leko MAKO
(1938 - 2010)

Ndoshta sot është fshati më i rrënuar, por për mua përsëri më i bukuri, më i kërkuari. Kur vete atje ka mallëngjim, zemra rreh më shpejt, mëndja punon shumë, i sjell të gjitha kujtimet e i ndërthur bashkë. Ato vinë njera pas tjetrës e nuk pyesin për radhë, çdo njera kërkon të dalë në krye. Gjurmët janë të thella. Aty linda, u ngrita në këmbë dhe eca për herë të parë. Aty filloi jeta, njohjet e para, njerëzit e dashur që më rritën. Aty mësova të flas, të njof njerëzit, natyrën dhe fenomenet e saj, shiun, breshërin, borën, diellin, qiellin, yjet, gjithë botën që më rrethonte. Aty çdo praverë pashë dalladyshen e parë, dëgjova për herë të parë kur këndonte mbrëmjeve Gjoni, kur çdo mëngjes herët këndonte kukua(qyqja), turrua dhe rritet që bëheshin për to.

Dua t’i takoj tani të gjitha vendet, “të flas me to”. Çdo gur, mur, pemë, krua, përrua, rrap, lis, rrugë, portë, shtëpi, lëmë, kasolle, kokoarrë, man, mollë, pjergull, çerçem…. të gjithë kanë kujtimet e veta, pasi më njohin shumë mirë, zorr se më harrojnë dhe i harroj. Diku kam kaluar, diku jam ngjitur në pemë a në lis, kam zbritur me vështirësi, kam hedhur gurë, kam mbledhur lule, kam ngrënë frutat, të gjitha shijet e tyre i njoh. Më tej kam ngritur gracka, kam lozur kulat, pinglin, serefeçen, zenon. Kam qeshur, jam rrëzuar, jam ngritur, kam bërë kokën me xhumbë, kam kënduar, vrapuar, kam lozur stric, damë, i kam rënë kambanës. Kam ndenjur në krua te rrepet, kam hapur e mbyllur bendin, kam shoqëruar ujin duke kaluar tek ura e bukur me kanal, kam vaditur kopshtin. Kam qenë lart në Gurrë te mëma e ujit, në Kopaç, Vila, te Shpella e Dudit, Kroi i Malit, i jam ngjitur Këmbës së Madhe të Malit të Lunxhërisë me Tase Kotin, mikun historik, njeriu i të papriturave dhe çudirave. Dolëm në majën e malit ku dhe sot duhet të jetë ajo pllakë e madhe guri e gdhëndur me emrat tanë në vitin 1956. 

Kam nostalgji per Manastirin e Spilesë, për atë vend të lashtë, fetar, historik, turistik, që ruan të shenjtë origjinën e të parëve tanë. Që andej zbres në Mangore, atje kishim një arë, në krye të saj ishte një lofatë e madhe që mbushej me lule çdo pranverë. Perballe Kaketë, Gorrice e Notae, Hija e Madhe. Zbres te Çeçalistra me ujin e ftohte, atje bëhej dhe rakia. Rrepet e Çeçalistres ishin prona jone, si dhe një pjesë e rrepeve te prroi që e quanin i thellë, ku kaloje për në Kake. Nga ana tjeter e fshatit Tabori. Sa hyje në Tabor, e para ishte ara  e shtepisë sime e më tej një arë tjetër te Gufa e mbas Shesh Dervishit kishim arat e Dhoksarait mbi Dhoksat, mbilleshin me grure, ”zhulice”,  ”hale zi” me vonë kishte dalë dhe  variteti gruri i  ”Koço Dukës. ”Sheshi i Dervishit është vend i bukur, pikë dominuese. Sa larg duken ato shëtitjet me shkollë, mes trendelinës e luleve të shumta të majit! 

Poshtë Qestoratit Sellau me ara e lisa të shumtë në ledhet e tyre. Atje veja shpesh tek arat tona, tre tarraca, që vazhdonin me korije deri poshtë në përrua dhe për karshi në Zgavora. Gjithe ai vend me shumë lisa, të cilet gjyshja ime i mbronte me shumë kujdes, nuk lejonte të priteshin. 

                           

Sa shumë kam për të shkruar për kujtimet e Qestoratit, Atdheut tim të parë dhe të vogël.

         Aty në Qestorat punova disa vjet rradhazi, drejtor i shkollës në Dhoksat. Njoha shumë probleme të punës në fshat dhe në gjithë Lunxhërinë, duke qenë i angazhuar në të gjitha problemet e kohës, fitova një njohje të gjerë dhe përvojë të plotë për krahinën time.

        Në Qestorat kam shumë kujtime të familjes, të prindërve të mi, të mëmës, babait, gjyshes, gjyshit. Aty janë sot varret e tyre. Aty u njoha dhe u martova me Katinën, bëmë dasëm të madhe ku morrën pjesë të dy fiset tona dhe fshati. Një ceremoni dasme, sipas traditës dhe zakoneve të Lunxhërisë. 

Në Qestorat kaluan vitet e para djemtë e mi, Kostandini dha Alberti, që vazhdojnë t’i  ruajnë kujtimet e asaj periudhe me shokët dhe vendet e fshatit. Aty u rriten motrat e mia, Athina dhe Kali, gjithë bashkëfshatarët e mi, shoket e miqtë. Të gjithë me mall e nostalgji. I përshëndes me këtë buqetë me poezi, duke u bërë homazh dhe atyre që tani nuk janë, brezave, të parëve tanë bashkëkrahinas dhe bashkëfshatarë.  

                               

Leko Mako

Tiranë, 2007. 

O moj Lunxhëria Mëmë

Atje në Dhoksat te rrapi,

Është mbledhur Lunxhëria,

Po festohet themelimi,

Dhjetëvjeçare shoqëria.

O moj Lunxhéria mëmë,

Mbështetur krahët te mali,

O moj zonja hierëndë,

Sot këtu ka ardhur malli.

Mall’ i largët, i pashuar,

Zjarr e prush në zemrën time,

Do t’ja marr duke kënduar,

Asaj këngës me vajtime.

Tunden lisa, tunden vënde,

Kur kujtojmë historinë. 

Ku jeni të parët tanë, 

Të na hiqni nostalgjinë.

Ju punuat dhe ndërtuat,

Ngritët lart Lunxhërinë,

Mëmëdhenë se harruat,

Trashëguat krenarinë. 

Vendi sot kërkon të zonë, 

Mëma ka humbur të birë, 

O lunxhiot kudo që jeni, 

Balt’ e gurë këtu i keni,

Gjerdani në gushë të malit,

E ka vyshkur bukurinë,

Hajdeni te gjurm’ e zjarrit,

Kthimi do t’u jap rininë.

Lunxhëria jonë e madhe,

Në rrebeshe e sprovuar,

Jetën tënde dhe njëherë

Filloje pér ta vazhduar.

** Kjo poezi u përgatit me 5 Nëtor 2005, gjat vizitës në Dhoksat dhe Qestorat. Në festën e 10-vjetorit të krijimit të shoqatës “Lunxhëria”

Një Ditë Bore në Amerikë

Dimërin dymijë e shtatë

E kalova në North Shore,

Për mua ish i veçantë,

Se filloj me rreshje bore.

Ne Salem e Peabbody,

Dimiri ka tekat e tija,

Bora vinte nga Arktiku,

Për ne e ngrohtë shtëpia.

Borë e shumtë e Amerikës,

Më kujtojë fëmijërinë, 

Atje larg te Shkëmbi Orlës,

Kur bin borë me suferinë.

Dikur dhe në Lunxhëri,

Dimri kish borë të madhe,

Bora që binte aty,

Thuhej dhe me këng e valle

“O ju të zestë shashkënë,

Shkurti ua prishi takëmë, 

Ka hedhur borë të rëndë,

Male, fusha tre pëllëmbë”

Sa e vjetër është kjo këngë,

Sa vjeçare e kënduar,

Bora matej me pëllëmbë,

Brezat e kanë trasheguar.

Nga dritarja shof nga shkojnë,

Mijëra lule fluturojnë,

Bien lehtas edhe shtrojnë,

Lule bore që sitojnë.

Me Katinën bisedojmë,

Gjyshen e saja kujtojmë,

Kur thoshte dhe ajo ca rite,

Për borën që bin në vite.

“Bie bora flokë flokë

Mbi shtëpi të gjorit Gjokë.”

Ose:

Kënga që këndoja vetë,

Në çdo rrast, në çdo sebep:

“Atë ditë që bin bora,
Në divan krihej mes-holla”

Libri "Mall i Largët"nga jane shkeputur eseja dhe poezitë

Ne 10-vjetorin e ndarjes. Peabody, MA-SHBA

AGRONOMËT LIBOHOVITË NË VITE

Prof. Dr. HYSEN HAJDAR ÇOBANI

“MJESHTËR I MADH” 

Përgatiti:  Besnik ISMAILATI

Agronom , Publicist

Libohovë, Gjirokastër. 

Hysen ÇOBANI
(1932-2015)

Hysen Çobani lindi më 5 nëntor 1932 në qytetin e Libohovës në një familje me tradita patriotike . Ai mban titullin prof. dr. në shkencat bujqësore. 

Në vitin 1955 përfundon studimet e larta në Institutin e Lartë Bujqësor, ku vlerësohet me diplomën “Shkëlqyeshëm”. Pas përfundimit të studimeve Hysen Çobani u emërua dhe punoi 5 vjet (1955-1960) në Institutin e Kërkimeve Bujqësore Lushnjë. Në vitet 1960-1966 punoi si kryeagronom në kooperativën bujqësore “Skënderbeu” Cakran-Fier. Në 1966-1969, kryeagronom N.B Vorë “Gjergj Dimitrov”, Tiranë. Në vitet 1970-1977, punon kryeagronom në kooperativën bujqësore “Myslym Peza”, Tiranë, dhe pastaj për 12 vjet punoi si kryespecialist dhe më vonë drejtor për 10 vjet në Institutin e Perime Patateve në Tiranë. Të gjitha vendet ku punoi, për Hysen Çobanin ishin institucione dhe ekonomi me potencial të lartë prodhimi dhe niveli. 

Hysen Çobani ishte një specialist dhe intelektual me kulturë të gjerë. Aftësitë e tij tekniko-profesionale dhe niveli i lartë shkencor , kanë bërë të mundur që në të gjitha pozicionet e punës që ka pasur gjatë jetës së tij si specialist dhe drejtues shkencor, të njihte vetëm suksese dhe arritje.

Me punën dhe shkallën e lartë profesionale, Hysen Çobani ka ngritur shumë blloqe industriale në frutikulturë, olivikulturë, vreshtari dhe perimekulturë. Ai bëri ndërhyrje të guximshme për kohën që punoi në fermën “Gjergj Dimitrov” e në Ndroq të Tiranës. Në veprimtarinë e vet, ai ka qenë gjithmonë dinamik dhe në kërkim të së resë në fushën e shkencës së bujqësisë. Me veprimtarinë e tij në eksperimentimin shkencor, ai gjithnjë i ka thyer kufijtë e punës eksperimentale, duke treguar vlerat e tij të vërteta në shkencën e bujqësisë për një kohë mbi 22 vjeçare. Studimet e tij kanë hyrë në fondin klasik të eksperimentacionit bujqësor, siç janë : Vlerësimi i fraksioneve të farës së misrit, për dy e më shumë prodhime në vit, për krijimin e 300 linjave të reja në domate, po kështu në pemëtari e vreshtari ka futur lloje të reja me prodhimtari të lartë. Me punën e tij eksperimentuese, Hysen Çobani bëri të mundur edhe ndalimin e importit për lloje të ndryshme farash që vinin nga Italia e Bullgaria. Për punën dhe meritat e tij të mëdha në shkencën bujqësore shqiptare, Hysen Çobani dekorua nga Presidenti i Republikës z. Alfred Moisiu, me Urdhrin e lartë “Mjeshtër i Madh”. 

Në Institutin e Kërkimeve Bujqësore , kur ishte akoma në moshën 23 vjeçare, Hysen Çobani e konsideroi veten me fat dhe si një shans që i trokiti në derë për të ardhmen e vet në shkencën e bujqësisë shqiptare.

Instituti i Kërkimeve Bujqësore në Lushnjë, mbulonte bimët e arave dhe drejtohej nga shkencëtarë të dëgjuar si Koço Dhima, Skënder Gozhita, etj., ku në bashkëpunim me ta , ai ndjehej shumë më i sigurtë për të hedhur hapa po kaq të sigurta në fushën e kërkimit shkencor, pasi në atë kohë institucionet shkencorë funksiononin në mënyrë perfekte, zbatonin detyra e programe nën një kontroll të rreptë. Kishin metodika të aprovuara nga Këshilli Shkencor i Ministrisë së Bujqësisë, e që në përbërje të këtij forumi ishin specialistët më të mirë të bujqësisë shqiptare. Në këtë Institut ai punoi dhe kontribuoi pesë vjet (1955-1960) për krijimin dhe prodhimin e linjave elitë të farërave të grurit dhe të misrit, për të arritur rendimente të larta. 

Në kooperativën bujqësore të Cakranit Hysen Çobani punoi gjashtë vjet (1960-1966) , ku iu desh të merrej me shumë kultura bujqësore si: grurë , misër, perime, hardhinë, pemët frutore, si edhe me ullirin. Në këtë ekonomi , ullinjtë i gjeti pothuajse në degradim të plotë, prandaj me iniciativë dhe guxim shkencor në më shumë se 60 mijë rrënjë, bëri krasitjen e rëndë nga e cila vetëm pas dy-tre vjetësh prodhimi u shumëfishua. 

Në vitin 1966, Hysen Çobani emërohet me detyrën e kryeagronomit të NB ‘Gjergj Dimitrov”, një nga ekonomitë më të përparuara të vendit. Në këtë ekonomi ai solli edhe zbatimin e të rejave shkencore në kultivimin e hardhisë në spalier, konceptin e ri të krasitjes së pjeshkës, sikurse edhe objektivin e guximshëm për të marë rendimentin 100 kv misër për hektar. Në vitin 1969, transferohet kryeagronom në kooperativën bujqësore “Myslim Peza”, ku për shtatë vjet , deri në vitin 1977, me punën e vet bëri të mundur të transformonte tërësisht situatën: u dyfishua prodhimi i misrit dhe perimeve; u ripërtërinë 80 mijë rrënjë ullinj me metodat më produktive të kohës; u krijua plantacioni me 18 mijë rrënjë pjeshkë të trajtuara me teknikat më moderne dhe që përballonin plotësisht nevojat e kryeqytetit. 

Për më shumë se dy dekada, Hysen Çobani punoi dhe kontribuoi si kryespecialist dhe drejtor i Institutit të Perime-Patateve në Tiranë, ku falë punës dhe talentit të tij, ky Institut në pak vite u kthye në një qendër të rëndësishme mbarëkombëtare për prodhimin e shumë farërave cilësore të perimeve dhe patateve për të gjitha ekonomitë bujqësore të vendit, por edhe zbatimin e shumë praktikave dhe metodave të reja shkencore për prodhimin bujqësor. Në këtë Institut nën drejtimin e tij u kryen shumë eksperimente që do t’i shërbenin ekonomive prodhuese në të gjithë vendin. Me punën e tij shkencore ai ndoqi dhe drejtoi mbi 60 eksperimente, mijëra kryqëzime në kulturat e ndryshme perimore, ku falë kësaj pune arriti të krijonte 300 linja të pastra perimesh, siç mund të përmenden hibridet e domates 1431 F1 dhe ZKC F1. Gjithashtu ai grumbulloi dhe vlerësoi edhe 40 popullata të vendit në kulturat e domates, specit, patëllxhanit, qepës, preshit, etj. Falë kësaj pune, Institui bëri të mundur që të plotësonte rreth 60-70 % të prodhimit të farave cilësore të shumë kulturave perimore në shkallë vendi. 

Në fondin e tij krijues janë më shumë se 70 artikuj shkencorë, 40 metodika shkencore, 15 zëra në “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar”, si edhe 11 libra e broshura për misrin, ullirin dhe perimet.

Për kontributin e e dhënë në fushën e zbulimit dhe prodhimit bujqësor, Hysen Çobani është vlerësuar me “Urdhri e Punës së Klasit I”, “Bashkëpunëtor i Vjetër Shkencor”, “Profesor” , nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, për kontribut të shquar në shkencën bujqësore shqiptare, i është dhenë dekorata më e lartë, “Mjeshtër i Madh i Punës” . 

Nga materiali i botuar në gazetën “LIBOHOVA” , Nr. 1, dhjetor 2002 , në fjalën e vet në ceremoninë e dekorimit “MJESHËR I MADH”, datë 18.11. 2002 , Prof.Dr. Hysen Çobani shprehet :

“Të nderuar Zonja e Zotërinj, miq e të afërm, kolegë, bashkëpunëtorë!

Është në nderin tim, së pari të falënderoj dhe të përshëndes të gjithë ata që u bënë shkas për këtë eveniment dhe në veçanti stafin e Entit të Farave me drejtor Prof. Andrea Çekun, si nismëtar i dekorimit; Institutin e Perime – Patate me drejtor Prof. Xhevat Shimën si një nga organizatorët e kësaj ceremonie, Ministrin e Bujqësisë Z. Agron Duka, nxitësin dhe miratuesin e këtij vlerësimi të lartë dhe Presidentin e Republikës Z. Alfred Moisiu, që e akordoi këtë urdhër nderi të veçantë.

Për të thënë të vërtetën, për dekorime nuk më ka ecur në jetë. Tani dikush do të thotë se jam jashtë stinës së dekorimeve. Ndoshta… Por sidoqoftë në këto çaste si për këdo, edhe për mua janë momente reflektimi. Edhe për kaq ia vlen. Njeriu nuk është send dhe as nocion politik. Personaliteti i tij është një shumë vlerash ku futen individualiteti, familja, shkolla e shoqëria. Unë dua ta shfrytëzoj këtë rast për të falënderuar të vdekurit e të gjallët që kanë marrë pjesë në formimin tim. Nga familja nënën time që më mësoi të dua njerëzit, babain tim që më mësoi ç’është korrektësia, daiun tim Abedin Çiçin që më mësoi të dua punën dhe bimët. Shoqen time Vanjesa Spahiun që më dha dy fëmijë që janë krenaria ime dhe hapësirën për t’ju dedikuar punës, duke sakrifikuar shumë nga dëshirat e saj. Nga shkolla dhe pedagogët e saj që më ushqyen me dije, humanizëm dhe dashurinë për Shqipërinë, unë do të rendis një numër jo të vogël të gjallë e të vdekur me një respekt përunjës, se është një obligacion moral, pasi ata rrojnë në qënien time: Ramazan Jaranin, Milto Sotir Gurrën, Muharrem Pidrenin, Luigj Shalën, Nexhat Hakiun, Fejzi Dikën, Reshat Kosturin, Jovan Morekën, Abedin Çiçin, Mustafa Shashain, Myslym Selenicën, Safedin Baçin, Paulin Mamolin, Qazim Turdiun, Aleko Xoxen, Pirro Dodbibën, Andon Ikonomi, profesorët rusë Zujev, Berezina, Bruhi, etj. Bashkëpunëtorët e mi i përshëndes dhe iu shtërngoj dorën burrërisht. Ata janë me mijëra punëtorë, mjeshtra, specialistë të mesëm e të lartë.

Bujqësia i ngjan ushtrisë. Asgjë nuk mund të realizohet pa vënien në sinkron e të gjithë pjesmarrësve në lojë. Agronomia është një profesion që kërkon jo vetëm përpjekje individuale e talent, por edhe aftësi që të vëjë në lëvizje një ushtri të panumërt njerëzish, mentalitetesh, dëshirash dhe interesash. Agronomi nuk është dentist, që çdo gjë fillon e mbaron tek ai. Agronomi është shumë afër gjeneralit…, por për ti ushqyer njerëzit. Në këtë numër të madh kam zgjedhur si simbol për të përmendur për një bashkëpunim shembullor, stimulues e vlerësues Mërkur Meron, Llukan Tasen, Sali Tolen, Nezir Goricën, Edi Gjonin, Xhemil Islamin, Dine Mere, Meropi Priftin, Florenc Kutrollin, Petrit Asllanin, Shpëtim Idrizin, Pandeli Stringën, Thanas Papazisin, Loni Çukon, Themie Thomaj, Sulejman Xhepën, Hajdar Kuçin, Halil Hasën, Hysen Laçin, Vasil Markon, Lutfi Isufi, Vildan Gogën, Shefqet Gjinin, Sotir Kerin, Agim Bojën, Kosta Çakallin, Ramazan Çeka, Sokrat Janin, Behar Gjata, Bajazit Habipi, Thoma Plasa, etj. 

Dhe dua ta mbyll me kolegët e mi, relatat me ta, ndoshta me pjesën më të bukur të jetës sime si profesionist. Shqipëria është vendi i agronomëve të mëdhenj. Çdo vend do të mburrej me ta. Të ditur, të thjeshtë, punëtorë e të devotshëm, pa xhelozi, por në të kundërtën vlerësues dhe që ju gëzohej zemra për arritjet e kolegut. Në Shqipëri njerëzit dhe vlerat e tyre janë trajtuar keq, por toka, ujrat, bimët, pyjet, kafshët janë trajtuar me një nivel teknik shumë të lartë, madje pa E TEPËRUAR NË NIVEL EUROPIAN. Dhe kjo është meritë e agronomëve shqiptarë e specialistëve të bujqësisë. Kush nuk do të ndihej krenar për rendimentet që ne kemi marrë dhe për agronomët që i drejtonin dhe realizonin ato. Dhe në këtë piramidë, që nuk është e plotë, do të rendisja Ali Ypin, Zyber Jukën, Muzafer Kallanxhi, Ludovik Gajtanin, Mihal Dalanin, Petrit Kalakulën, Kastriot Panaritin, Andon Ikonomin, Petrit Kripën, Halim Stërmasin, Todi Gjermenin, Hysen Laçin, Resmi Osmanin, Shpëtim Gurin, Meropi Priftin, Lefter Veshin, Andon Papingjin, Aleksandër Çelikun, Mërkur Mero, Petraq Sotiri, Skënder Gozhita, Alfred Xhomo, Todi Gjermani, Mentor Përmetin e sa e sa emra të tjerë që ndrisin në skenën e agronomisë shqiptare. Me të gjithë këta kolegët e mi, unë mburrem se jam shoku i tyre. Ata janë të gjithë ekuivalent me artistët e popullit. Shqipëria duhet t’ju kthehet vlerave, t’ju japi ç’ju takon bijve të saj. Ata e ngritën bujqësinë shqiptare nga niveli i primitivitetit osman në nivelin europian. Themelet që ata kanë hedhur nuk ç’bëhen më, pavarësisht nga mjegullat e tranzicionit. Nuk mund të quhet patriotike ajo dorë që mënjanoi këtë Akademi të Gjallë Bujqësore nga jeta e vendit që arriti kulmin me kthimin e seleksionerit të njohur të grurit Skënder Gozhita në shitës ambulant enësh në një strehë ballkoni në rrugën e Kavajës. Edhe sot më dhemb shpirti për këtë zhgënjim demokratik të tejskajshëm, i cili më vonë u shtri në shumë fusha të tjera të jetës së vendit.

Të punosh me njerëzit për vendin tend, për familjen tënde, qenka një burim i pashtershëm kënaqësie, një lumturi morale e pafundme që buron nga kryerja e detyrës. Lumturia është vetë shija e jetës. Të veprosh me sens pozitiv është një gëzim i pastër. Këtë nuk e kam përfundim të marrë nga librat, por nga përvoja pothuajse pesëdhjetëvjeçare në veprim. Dhëntë Zoti e më jep shëndet që deri në ditën e fundit të punoj për këto motive.

Edhe një herë ju falënderoj e i shtrëngoj fort duart tuaja miqësore, që më gëzuat sot me pjesëmarrjen tuaj në këtë ceremoni të veçantë të jetës sime. Uroj të mblidhemi si sot edhe për personalitete të tjera të bujqësisë shqiptare. Ju faleminderit. Rroftë Shqipëria!”

LUNXHËRI, KRAHINË E BUKUR!

Përgatiti: Zija BASHA

Gjeograf, Historian dhe Publicist

ish drejtor i shkollës së Mesme Lazarat

Çikago, IL - SHBA

Zija BASHA

               Përballë qytetit të gurtë të Gjirokastrës, fshatrave të Lazaratit e Mashkullorës ndodhet mali i lartë i Lunxhërisë e në këmbët e tij krahina parajsore me të njëjtin emër, Lunxhëria. Çdo mëngjez na çfaqet mali madhështor që zoti i botëve e ka qendisur si me dorë. Që në femini, ne që i kemi vendbanimet të kumbisur në malin e Gjerë,  e gjer më tani në moshë madhore  jemi mësuar me këtë mbrekulli të natyrës shqiptare, prandaj çdo ditë e kundrojmë se ke ç'shikon në këtë pamje të bukur. Një vajzë shqiptaro-amerikane nga Lazarati  në maj 2009 tha: "Kam parë gjithë natyrën e mbrekullitë amerikane e evropiane, por si ky mal i bukur s'më kanë parë sytë kurrë. Ah, Shqipëria ime që të ëndëroja e tani të shikoj! Të dashuroj, e shtrenjta ime!".

            Si vazhdim i vargmalit të Shëndëllisë përballë Tepelenës ky mal zgjatet nga maja e Golikut  drejt juglindjes, ulet që nga çuka e Bredhave drejt qafës së Çajupit e fillon përsëri ngritjen deri te çuka mbi Erind. Prej kësaj çuke vazhdon duke u valëzuar në drejtimin veri-perëndim e jug-lindje si e drejtuar nga një dorë mitologjike misterioze. Afër majës së Lepushës  kreshta ndahet në dy degë, ajo perëndimorja  që ngrihet me majën e bukur të Marotasë e vazhdon zbritjen e harkuar bukur drejt rrjedhës së lumit të Suhës ne grykën e Selckës. Kreshta lindore ecën paralel me të dhe duke u ulur drejt jugut ndahet në dy kreshta, njera  e harkuar drejt lindjes që shkon drej Poliçanit, e tjetra që zbret drejt juglindjes në grykë të Selckës  duke krijuar një  "rrethim " natyral të fshatit Selckë me pasojë të një mikro klime për të. Prania e cirqeve midis dy kreshtave paralele, megjithse të vegjël, janë shkaktuar para e pas epokës së akullnajave ku çfaqen edhe fenomenet karstike me gropa e guva te thella. Po këto përkulje paraqesin qartë edhe moshën gjeologjike të këtyre shtresave gëlqerore sedentare që nga mesozoiku deri në moshat më të reja kenozoike. Prania e fosileve në këto formacione vërtetojnë këtë sipas paleontologeve. 

            Rreth 60-65 miljon vjet më parë mali Lunxherise doli nga ujrat detare e ka pamjen e sotme si gjithe malet e Shqipërisë së lartë bregdetare. Ndryshimet i ndodhin nga agjentët atmosferikë e levizjet e brendëshme vertikale që janë të përherëshme. Në këmbët e këtij mali madhështor ndodhen formacione vullkanike që fillojnë nga ultësira e Drinos drejt shpateve perëndimore në 700 m latrësi, në lartësitë e Saraqinishtës e Labovës së Zhapës. Mbi Erind ndodhet një gropë si krater vullkani. Edhe nga lugina e Zagoris ndodhen formacione të tillë në këmbët e këtij mali. Perveç formacioneve të shkatëruara vullkanike në pjesën më perëndimore është prania e shkëmbenjve të butë rënore. Ata çfaqen mbi sipërfaqe në Pesjak në jug, në lindje të fshatit Asim Zeneli, në Krinë, ndënë Dhoksat, Këllëz, Mingul, Nokovë, Erind, Hundëkuq, Tërbuq e deri në afërsi të Hormovës. 

            Në pjesën e sipërme të shtuforeve ka prani të shpellave me konglomerat gurësh gëlqerorë të lidhur me praninë e kriprave të gëlqerorëve. Me gurë të tillë lunxhotet kan ngritur kalanë e Leklit, murin rrethues e godinat në qytetin e Antigonesë që ndërtoi Pirrua për nder të gruas së tij Antigona. Me gurët e shtufit mjeshtrit lunxhotë ndërtuan banesat në mijra vjet e krojet karakteristike të tyre. Kalatë e Labovës së Kryqit janë ndërtuar me gurë gëlqerorë të nxjerë aty pranë, që është pjesë e ndarë nga vargmali Lunxhëri - Bureto si pasojë e thyerjes tektonike të formacioneve nga  lëvizjet anësore. 

            Krahina e Lunxhërisë  ka klimë subtropikale mesatare me dimër të butë e verë jo shumë të nxehtë. Temperatura e janarit arrin 9 deri në 11 gradë celcius. Temperatura e korrikut arrin në 28 deri 32 gradë C. Këto janë temperatura që influencohen në dimër nga erërat e ftohta veriore që depertojnë nga gryka e Leklit e qafa e Çajupit. Krahina është e ekspozuar nga erërat  e ngrohta bregdetare të ngarkuara me lagështi  që kapërcejnë malin e Gjerë  e duke ngjitur Lunxhërinë ftohen e lëshojnë lagështinë. 

            Reshjet në Lunxhëri arrijnë 2000 deri 2200 mm në vit. Shira bien edhe në verë, shira lokale, nga veshja e terenit me pemë. Në Lunxhëri gjat verës ka fllade lokale tipike "bori" e "feni". Gjat ditës kur ajri mbi Lunxhëri ngrohet ngrihet lart(feni) drejt lartesive  e pirra malore valëzon si gruri në shpate  në mbasdite. Natën ftohja e ajrit në lartësitë e bën të zbresë poshtë  në formën e flladit freskues (bori)

            Në lartësitë ku takohen gëlqerorët me vullkaniket dalin mbi sipërfaqe ujrat e shumta  që zotëron krahina. Gurrat, burimet e krojet e Lunxhërisë janë pasuri e kësaj krahine të begatë. Ujët e pijshëm është me bollëk  nga ku merr edhe qyteti i Gjirokastrës, nga burimi Tranoshishtës dhe i Hosit, që burron nga lartësitë e Labovës Zhapës. Çdo fshat i Lunxhërisë ka kroin e vet  me ndërtim me gurë të gdhendur disa edhe te mbuluar me dërrasa guri  punuar mjeshtërisht. Krojet mbahen pastër e kanë hapësirë të mirëmbajtur që njerëzit e kafshët që pinë ujë të jenë të sigurt nga gjallesat grabitqare natën e ditën. Ne Qestorat e në Selckë ujët e kroit vjen nga lartësitë e malit me qyngja ose llagëm të ndërtuar me pllaka guri të lidhura me gurasan, një lloj llaçi i përgatitur me tullë të shtypur e gëlqere të pastër druri.

            Relievi i krahinës së lunxhërisë është i alternuar me lëndina të bukura, kodra, sheshe, përrenj e një lumë i vogël, Nimica që rrjedh gati në mezin e saj  e cila është hapsirë që e ndan krahinën në dy pjesë verioren e jugoren. Gjat periudhës së shirrave prrenjtë sjellin sasira të mëdha uji që dredhojnë kodrave  drejt ultësirës së Drinos. Por megjithë në burrimet e shumta  lunxhotët kanë ndërtuar edhe rezervuare uji në tokat argjilore  pothuaj në çdo fshat. Krahina është e pasur në toka të hirta, të hirta kafe, argjilore, argjilore të përziera me llumra me origjinë  mbetje detare, toka të lehta zhavorishte  në lartësitë e krahinës. Tokat e hirta e të hirta kafe të pasura në humus mbizotërojnë në krahinë. Kjo falë përkushtimit të banorëve e pyjeve të shumta.

            Në vartësi të klimës, ujrave e llojeve të tokave është zhvilluar edhe bota bimore. Sipërfaqja është e mbuluar me bimë të ulta që nga myshqet e likenet deri tek bimët kullosore si gramoret, llojet e tërfilit, lakrat e egra, lloje gjëmbash, manushaqja,  si dhe bimët medicinale e aromatike si: Çaji i malit, trendelina, salepi, asparagu, kocikumi, akthi, apisjahu për pastrimin e gjakut, thundërmushka, lulebalsami, arabori, rigoni i gjatë e rigoni malit, lule mëllaga, lulekuqja. Aty është i pranishëm murizi për lulet e kokrat  me vlerë në medicinë, bliri per lulet, shtogu për lulet me vlera për shërimin e organeve të frymëmarjes nga ftohja. Nga gëmushat është e pranisme cfaka, sherebeli  e gjineshtra për mjaltin, cermëdeli për ngjyrosjen e rrobave ushtarake, trëndafili egër për frutat kurative për disa semundje, ferra, driza, kulumbria, dafina si bimë aromatike e medicinale, mreteza, dëllinja për kokrat e saj kurative për azmën, por edhe qelbësi., Aty ka makje me gjelberim te përhershëm  e aty këtu nëpër korie edhe ullastra të egra (Olea europaea). Nga drufrutorët  në gjendje natyrore janë të pranishme gorricat, thanët, vardhezat, kumbullat e egra, mollët e egra, rrushi egër, larushqet. Pylli i arëve malore në Bogazin e Labovës Kryqit është unik në Shqipëri, krahas atij të grykës së Sopotit në Lazarat. Drurët e lartë gjethe gjërë janë: Rrapi, lisi, valanidhi, prralli, vidhi, shkoza, mëllëza, frashëri, krekëza, panja, lofata, piksi(bushi), çerçemi, etj. Mbi Labovën e Madhe është prania e halorëve, bredhi i bardhë e i kuq në një brez e lartësi me pyllin e Pilloit pranë Fushebardhes e bredhi i Hotoves pranë Frashërit të Përmetit. Për Lunxhotin çdo pemë ka qenë e është e shenjtë. "Po qe e nevojshme duhet hequr pema, por duhet të mbjellësh një tjetër" -mendon lunxhoti. Prandaj Lunxhëria ka qenë e mbushur me pemë nga më të ultat deri tek më të lartat që sillnin rreshje e prodhime të bollshme e nuk njihej uria.

            Lunxhëria ka dhe një faunë të pasur. Pyjet e saj janë të populluar nga derrat e egër, lepuj, dhelpra, kunadhia, grabitqarët si ujku dhe çakalli që është zhdukur, nuselala, irriqi, baldosa, vidhra, rrëqebulli, macia e egër, zardafi, dikur ka patur dhe dhi të egra e sorkadhe, etj. Lumi i Suhës është i pasur me peshqit mjaft të shijshëm si pestrofë e millona.  Nga shpezët mund të përmendim: kaliqyqja, skifteri, thëllëza, mëllinja, shapka,  harabeli, gushkuqi, dallëndyshja, gjeraqina, etj. E populluar ka qenë dhe me shqiponja ku një shkëmb në faqen e malit ka emërin "Shkëmbi shqiponjave"

            Nga drurët frutorë veçojmë rrushin me llojet tradicionale si llojet e rrazakive, "mbreteresha”,  rrush i bardhë me aromë trëndafili, debina, rrushi i zi, korinthi pa farë që pjellë dy herë, etj. Nga varitetet e rinj janë tokai, afuzali, kabërne, shesh, etj që rriteshin në vreshtin e famshëm të Dhoksatit. Në kopshtet e Lunxhërisë ka fiq të llojeve të ndryshëm, mana të kuq e të bardhë, kumbulla, pjeshkë, kajsi, shegë, ftonj, mollë e dardha të shumllojshme, bajame, mushmolla, arrë, hurma, ullinj. Edhe portokallja mandarina, gështenja nuk mungojnë në krahinë edhe pse të pakta. Kohët e fundit janë shtuar plantacionet me arrë trupvogla, lajthi, ullishta. Shumë lloje frutash kanë ardhur nga emigrantët lunxhotë që vinin nga Stambolli, Sofja, Rumania, Moreja. Lunxhëria ka qenë tradicionalisht furnizuesja e tregut të qytetit Gjirokastër me fruta e perime, me prodhime bujqësore e blegtorale.

            Me majën e parmendës e të kazmës gjithmonë lunxhoti ka nxjerrë bukën, perimet ku ata shquhen si specialistë të dëgjuar në mbarë vendin. Kopshtet e tyre prodhojnë qepën, hudhrën, preshin, pataten, domaten patëllxhanen, specat, bishtajoret si fasulja, batha, barbunjat, qiqrat, koçkollat, urovi për bageti, pjepri, shalqiu, trangulli, kungulli i bardhë e i verdhë, llojet e lakrave si lakra e bardhë, sallatat, majdanozi, cerepujka, spinaqi, laboti, etj. që tepricat i tegëtonin në qytet. Drithrat e bukës tradicionale qenë gruri tremuajor pa hala, makarrona, elbi, thekra, meli, gruri kuq, misri tremuajor i lartësive. Në Lunxheri nuk njihej uria se njerzit kishin solidaritet vëllazëror e ndihmonin njerëzit e varfër pa krahë pune si pleq pa njeri, jetimë, etj.

            Lunxhotët, duke qenë të ambientuar me vendlindjen e bukur e të pasur natyralisht e kanë  dashuruar atë dhe  kanë qenë qëndrestarë për ta mbrojtur duke patur aleat të përhershëm edhe malin madhështor të tyre, Lunxherinë. Me rafshimin e një varreze të kohrave antike në Shën Todhër të Erindit në vitet 1970  dolën në dritë varre të vjetër ku arkeologët gjëmtuan kulturën  e jetesës së atij populli dhe paleontologët gjetën tipare të përbashkëta e të plota  me lunxhotët e sotëm. Në shkrimet, bizantine e venetikase ku populli qëndrestar ka mbështetur kryengritjen e Depe Zenebishtit me 1434 si dhe gjatë sundimit osman ka mbështetur lëvizjet për liri.

            Në periudhën para, gjat e pas Rilindjes Kombetare lunxhotet do të ishin promotorë e mbështetës të kësaj levizjeje. Më parë përmendet fizikani pranë Ali pashë Tepelenës, Luka Vaja, shoqërues i Bajronit në Mesolongj. Publicisti shekullit 19-të Anastas Byhyku, editor i gazetës "Pellazgu" 1861 e Grigor Meksi do të jenë nga të parët mëmëdhetarë. Vangjel e Kostandin Zhapa nga Labova e madhe ishin njerëz të shquar për bamirësi. Martiri i arsimit shqip nga Qestorati Koto Hoxhi i paharruar qe u tret në burgun e Jedi Kules në Stamboll e nuk u mposht i bën nder Lunxherisë e Shqipërisë. Po kështu bashkpunëtori i tij Janko Minxha nga Krina, Kostandin Manxheri, vëllezrit e përndritur martirë të arsimit shqip Pandeli e Koto Sotiri nga Selcka. Petro Poga i paharruar, rilindas përkrah vëllezerve Frashëri, nga Erindi, firmëtar i pavaresisë e ministri i parë i drejtesisë, dy herë kryeministër,  më 1925 e më 1927. Kristo Meksi, firmëtar i pavarësisë. Vangjel Meksi, përkthyes i "Dhiatës së re" në shqip. Urani Rumbo mësuesja nga Stegopulli, një nga pionieret e arsimit kombëtar. Kosta Boshnjaku nga Gjati, guvernor i Bakës Kombëtare, deputet i parlamentit shqiptar e mik i Ajnshtajnit. Kleriku atdhetar Gjergji Suli i Manastirit të Leklit të Lunxherisë  u vra nga diktatura së bashku të lidhur dorë me dorë me Baba Ali Tomorin me 1948 si "agjentë" anglezë. Thoma Papapano rilindas e "Mësues i Popullit" së basku me të atin, prift atdhetar i dëgjuar në jug. Po nuk duhet të harrohet i ndrituri atdhetar Jorgji Meksi drejtues i gazetës "Demokratia" 1925 1939 si dhe publicistike e tij. Edhe ne luftën çlirimtare  Lunxhëria pati dëshmorë të rënë kundër nazi-fashizmit dhe "Heronjtë e Popullit" Misto Mame e Mihal Duri. U krijua një batalion partizan me në krye patriotin plak Lipe Bogai  nga Saraqinishta.

            Edhe në diktaturë lunxhotë të shquar për dituri punuan fort për zhvillimin e jetës pavarësisht kufizimeve të kohës. Në frontin e arsimit kemi mësues të vjetër të përkushuar  si inspektori historik i arsimit Koço Mosko nga Stegopulli, mësuesit e vjetër gjithe autoritet të merituar në popull që i thërritnin me mbiemer si mësues Kutra, Tefa, Bërxolli, Dudi, Hila, pedagogia e kimi biologjisë Anthulla Mosko, Kiço Leka nga Selcka, Stefan Miha nga Labova e Kryqit që ngriti sot qeverinë në këmbë për të shpëtuar mbrekullinë kombëtare Kishën e Shën Marisë., Vasil Ziun, Zoga Kokolanin, Irena Gudha, Koço Luzin, Vasil Kutin, etj. Gjuhetaret e shquar si Emil Lafe e Thoma Dhima, mesuesit Vasil Gogo, Ilia Gogo, Vangjel Kosta, Katerina e Parashqevi Boga, Harikli Meçi, Jani Foti, Gligor Zeridhi,, Koco Vasili, Vasil Puleri, Jani Janaqi, Vangjel Kalluci, Mina Koci, Mitro Dedi, i paharruari Thoma Puleri. Thoma Prifti, Vasil Sevi, Jani Krisafi, Kostaq Kalemi, Vaso Pesha, pedagoget e universitetit Gjirokastres Roland Zisi e Sofokli Vasili, Vasil Bakuli etj. 

            Lirku Jorgo Bllaci është nga poetët e shquar kombëtarë që ndrin me lirikat e tij e që e bëri Eseninin të fliste shqip me një përkthim brilant. Poetët Spiro Xhavara, Petraq Neti, Arben Bllaci, Kristo Stoja, e lirikët  e Odries, Ismail Xhaferi e Arben Duka  si dhe shkrimtarët Gaqo Bushaka, Koço Kosta e Thanas Medi a nuk jane lunxhotë?! Nuk duhet të harrojmë Petro Kostën, Dhosi Margaritin e Viktor Çaro në zhvillimin e jetës kulturale e artistike të qytetit tonë e më gjerë. 

            Veçojmë  për nga dituria që i bëjnë nder Lunxherisë, Profesorin e mbrekullueshëm, Vasil Bilushin, rektorin historik të universitetit të Gjirokastres, Profesor e UT Arqile Bërxollin, Rektorin e parë të universitetit të Shkodrës Profesor Mihal Priftin. Bij të Lunxherisë janë edhe mësuesit e shquar në arsim si profesor Fane Tarifa, Stefo Qurku, Dhimiter Qurku, Pano Qurku, Vasil Kaso, Kostandin Kaso, Athina Qurku, Thanas Hoda,  e të tjerë. Ajo ka nxjerrë sportistë të talentuar si Dhori Kallucin, dy portjerët e talentuar vëllezrit Çarro e Foti Kristidhin, mesuesin e fiskultures Vangjel Gogon etj. Nga fshati Asim Zeneli, pjesë e Lunxhërisë kanë dalë mësues të shquar si Mujo Hysi, Muhamet Llapi, Nasuhi Guma, Asime Doko(Hodaj), veterineri Baki Hysi, agronomi Ismet Qendro si dhe mjeshtri dirigjent Bujar Llapi etj. Ansambli "Lunxhëria" që drejton mësuesi i talentuar Koço Vasili është një mbrekulli lunxhote.

            Lunxhëria ka nxjerë mjekë të zotë si Kardiologu Kristaq Duka nga Qestorati, Gjinekologu Filip Kote nga Këllëzi, Gjinekologu Dhimiter Çuçi nga Dhoksati, Doktorët Aleko Tefa e Pavli Qendro nga Gjati, Vladimir e Figali Bashari. Doktori madh ortoped  Panajot Bogai nga Stegopuli, lunxhiotë janë dhe doktor Ilirjan Mino e Petro Shamo infeksjonist, Kseno Xhixho, Lame Koçi, Koço Leka, etj. Doktori dhe kompozitori Andrea Gudha. Farmacistët Jorgji Çano, Pandeli Zerva, Sofi Xhixho, Froso Konomi, Neta Mosko, Katerina Mihali, etj. 

            Ajo i ka dhënë shkencës bujqësore  agronomë të shquar si specialisti i mbrekullueshem i farnave agronom Sevo Dudi, Genci Kutra, specialistin e duhanit Sofo Puleri, Agronomët  Koço Mosko, Hodo Hysi, Thanas Hanxhara, Foto Fuqi, Sevo Pesha, specialistin e shquar të perimeve agronomin Gori Çaro, Kristaq Vasili, Ilia Poçi, Foto Zëra, etj. Ka nxjerë veterinierë të shquar si Ksenofon Memo, Profesor Kristaq Berxholi, veterinerin e shquar Novruz Çulli, Baki Hysin, Mitro Kaci, zooteknik të shquar si Polo Mihali, Illo Foto, Marika Nini, etj. etj Inxhinjeri të mekanikës bujqësore si Jani Xhixho, pedagog në UBT, drejtor në ish SMT dhe UMB-në e Gjirokastrës. Djali i tij Arben Xhixho është nga gazetarët e parë pas viteve 90 i "Zërit të Amerikës" për gati 30 vjet.

            Ka nxjerë dhe bizesmenë të suksesëshëm si Kiço Noti me biznesin e tij në Tiranë “Trahana Lunxhëria”, etj. Pas rënies së sistemit komunist Lunxhëria nxorri dhe dy kryeministra; Aleksandër Meksin 1992 -97 dhe Fatos Nanon 1991-1997-98 dhe 2001- 2005.

            Lunxhëria ka nxjerre edhe ushtarakë të shquar si gjeneral Thoma Xhixho, Nane Kutra, Thimjo Muçi, etj, Pilotë të shquar ushtarakë si Harilla Rebi që uli Mingun me motora të  shuar, Sokol Çunaj, etj.  Bir i krahinës së Lunxhërisë është edhe ish drejtuesi i lartë i U.Ç.K-së Dilaver Goxhaj, ushtarak i ditur, atdhetar, trim i përkushtuar me ish luftetarët e tij në sakrificën sublime për çlirimin e Kosovës nga serbët, autor librash strategjike, i respektuar nga të gjithë atdhetarët në Kosovë e Shqipëri.

Lunxhëria e bukur s'ka si të mos nxjerë edhe njerëz të shquar, të zgjuar, humanë e gjithë talent, të bukur edhe në shpirtin e tyre atdhetarë.