BOTA BUJQËSORE : Mani Kako Dhoqinës

"Po s'u vesh me gjethe mani,  asnjëherë s'zhvishet isani[1]" Populli

Poshtë banesës tonë, ishte një shtëpi gërmadhë e rrethuar me kopshte ku rriteshin disa pemë frutore nga më të mirat në fshat. Ky vend e kishte emrin Kako-Dhoqinë. Dikur aty ka gëluar jeta me njerëz punëtorë, të gjezdisur, të kamur e të ditur. Me sa kuptohet, e fundit e kësaj shtëpie duhet të ketë qenë një plakë me emërin Dhoqinë. Të afërmit e saj thuhej se kishin ikur nga fshati e jetonin në Stamboll. Atje kishin bërë emër dhe pasuri të madhe. Siç duket për Dhoqinën nuk erdhi ndonjë Kostandin për t’a marrë e bashkuar me njerrëzit e tjerë të familjes, si në legjandë: ose kjo Dhoqinë ka qenë një “kokë mushkë” dhe nuk dëshironte të largohej nga vendi e kopshtet e saj të begatë, por ndenji aty derisa vdiq. Njerëzia në fshat për t’a rrespektuar i bashkëngjitën “titullin” e pleqërisë “Kako” dhe kështu këtij vendi i ka mbetur dhe sot emri Kako-Dhoqinë. Kjo histori duhet të ketë ndodhur pesëdhjetë apo njëqind vjet më parë se unë të lindja dhe ishte harruar e askush nuk fliste për ‘të.

Në fshat as nuk kishte njeri që të kujdesej për këtë truall siç ndothte rëndom me trojet e tjera. Ne bëheshim 3-4 fëmijë në lagje dhe këto kopshte bashkë me gërmadhat i kishim “pronat” tona. Luanim gjithë ditën si dhe shijonim frutat e ndryshme: kumbullat mashqino, bajamet, fiqtë, shegët, etj. Midis tyre ishte dhe një man i bardhë qindra-vjeçar, më i madhi dhe nga më të mirët në fshat. Për t’a kapur trungun e tij, duheshin tre burra, ndërsa kurora ishte mbi 25 metra e lartë. Ishim të vegjël dhe nuk hipnim dot që t’a shkundnim por, kënaqeshim me ato pak fruta që binin duke hedhur ndonjë gur. Kështu bënin edhe udhëtarët e rrastit që u binte rruga të kalonin andej.

Zakonisht në mëngjeset e ditëve të pushimit, një i rritur nga lagjia bënte shkundjen e tij. Ne të vegjelit por, edhe më të mëdhejtë mirnin një kupë në dorë, dikush ndonjë mushama për t’i pritur frutat, hanin për vete si dhe mblidhnin për pjestarët e tjerë të familjes. Ishte fruti i pare, bëhej aty nga fundi muajit maj dhe ishte shumë i shijshëm. Pas nesh, rradhën e kishin pulat e mëhallës të cilat qëmtonin frutat e prishura, të tharat e të mbetura përdhe. Për bashkëlagjasit ky man shërbente dhe si ushqim për bagëtinë, herë pas here gjatë verës prisnin degë gjethore pa e dëmtuar prodhimin e tij. Kështu bënte edhe ndonjëri që kultivonte krymbin e mëndafshit. Ky man ishte bërë si të thuash një bamirës ose filantrop për të gjitha familjet për-rreth. Por, gjërat ndryshojnë, ka dhe të pa pritura.

Ishte ditë e një dimri të egër. Malet oshëtinin nga erërat e forta sikur do shëmbeshin. Shiu me suferinë dukej se do të përbyste gjithçka të ngritur mbi tokë. Njerëzit sapo ra muzgu u strukën nëpër shtëpiat e tyre rreth zjarrit me veshë të ngritur për të dëgjuar rënien e ndonjë muri rrethues ose të dërrasave që mirrte era nga çatitë e shtëpive. Ne së bashku me nënën rreth zjarrit, prisnin babanë që ende nuk ishte kthyer. Më në fund ai erdhi dhe sapo futi këmbët brenda tha:

- Era ka shkulur manin e Kako-Dhoqinës. Me fantazinë time, nuk e përfytyroja dot se si gjithë ai man, të ishte rrëzuar për tokë. Mezi prisja të vinte mëngjesi për të parë atë çfarë kishte ndodhur në atë natë të llahtarëshme.
Në mëgjes stuhia kishte pushuar, të gjithë njerëzit ishin grumbulluar rreth manit si në një ceremoni mortore për t’i dhënë “lamtumirën” e fundit. Flisnin me njëri-tjetrin si e kishin përjetuar stuhinë që kaloi por, dhe për manin që nuk e kishte shokun në fshat, për madhësinë e frutave, ëmbëlsinë e shijen. Rrënjet e kishin ngritur tokën sa dy bojë njeriu. Trupi i tij i shtrirë gjërë e gjatë përdhe, kishte bllokuar rrugën kryesore të mëhallës dhe asnjeri nuk po ndërhynte për të prerë diçka që të hapej rruga e të kalonin të paktën bagëtia.

Pak më von, aty u shfaq një pinjoll i familjes së Dedajve nga lagjia matanë dhe i doli për zot manit. Thuhej se kishte lidhje krushqie dhe askush nuk e kundërshtoi. Në ditët që pasuan, erdhën 4-5 sharrëxhinj me sharra të mëdhaja që nuk i kisha parë ndonjëherë. Disa thoshnin se ishin përmetarë e disa të tjerë korçarë. Ata filluan t’a prisnin manin e t’i vinin vërdallë sikur të kishin rrënë në një gjah të majmë. Nuk dihet se çfarë marveshje kishin bërë me pronarin e manit por, ai kishte vreshta dhe dëshironte të bënte bute[2] për rrushin. Fillimisht trungjet i prenë në formë paralelopipedi se duhej që druri të stazhionohej. Degët e holla që mbetën përdhe, i muarrën amvisat për saç, se u erdhi e mira në derë. Kështu pak e nga pak nga mani nuk mbeti asgjë, pasi dhe rrënjët e trasha filluan t’i presin. Më pas u tha dhe fiku, kumbulla e pemët e tjera dhe shtëpia me gjithë kopshtin ngeli një grumbull gurësh që sot është vështirë të thuhet se aty ka qenë një shtëpi me kopshte të bukur.
Ndërsa sharrëxhitë pas një viti u dukën përsëri në fshat për të bërë butet e verës për të zotin e manit. Atë vit të gjithë fshatarët rregulluan apo i bënë të reja bucelat e ujit, taleret e qumështit, vozat e djathit, butet e rrushit, plloskat apo dikush bëri edhe ndonjë mandolinë e çfardo që u nevoitej.

Manat e Sotirajve
Këta mana ishin aty, një i bardhë dhe një larash por, e kishin një të zot që kujdesej, së bashku me një man të bardhë të tij. I zoti manave, Basho Notua, bënte pekëmez me frutat e tyre. Jo pa xhelozi nga shpotitësit e fshatit thuhej, se pulat e tij i bëjnë vezët me dy të verdha, se i ushqente me mana. Në të vërtetë Basho Notua nga pulat e tij prodhonte më shumë vezë nga të gjithë të tjerët dhe i shiste. Ky nam i mirë ishte përhapur dhe në fshatërat fqinje. Kur kërkohej nga tregu, ai mirej dhe me rritjen e krymbit të mëndafshit. Sidoqoftë lagjia tani u kthye tërësisht nga këta mana. Ishin dhe këta qindra vjeçarë. I binte t’i kish mbjellë babai ose gjyshi Pandeli Sotirit, drejtorit të parë të shkollës shqipe në Korçë, që si familje e kishin lënë fshatin rreth viteve 1850. Tani ato mana nuk janë më, sepse i prenë. Sa do të dëshiroja të shijoja edhe një herë këto fruta ashtu si në vitet e fëmijërisë dhe rinisë time! Edhe kjo shtëpi me gjithë kopshtet e saj, sot është një grumbull gurësh, e ka perpirë mali.

Përshkrova manat që kam shijuar gjatë viteve të vegjëlisë por, mana të tillë kishin pothuajse të gjitha familjet në fshat si: Telajt, Lekajt, Mollajt, etj. Me sa duket në shekullin e 17-18-të, ky dru frutor vlerësohej nga shqiptarët e kultivohej kudo. Nuk mund të them me saktësi për qëllimin e mbjelljes së tyre: ishte thjesht për frutat dhe gjethet ushqim për bagëtinë, për rritjen e krymbit të mëndafshit që ishte i zhvilluar në Shqipëri në atë periudhë, apo për të tria bashkë.

Mani i zi

Manat e zinj, ishin edhe këta jo të paktë në fshat. Mbaj mend manin e Dukajve, Baçajve, Bitajve, etj. I pëlqenim si fruta, hanim dhe lyenim fytyrën e trupin, bënim tatuazhe si tifozat e futbollit në stadium me ngjyrën e uniformës së skuadrës se tyre, pastaj laheshim në lumë. Frutat ishin më pak të ëmbël se manat e bardhë, kishin dhe një shije pak të athët. Gjethet e këtij mani, ishin më të mëdhaja dhe bënin një hije të “rëndë”[3]. Manat që binin përdhe, e ndotnin rrugën dhe aty mblidheshin shumë insekte e miza. Edhe këta mana ishin të vjetër, qindra-vjeçarë. Të zotët e tyre frutat i mblidhnin për të bërë raki me cilësi të veçantë. Thuhej se kishte veti shëruese për disa sëmundje.
Mani i kuq

Shpesh ngatërohet me manin e zi, por midis tyre ka ndryshime. Në Shqipëri sipas studjesave e botanistëve, nuk ka të dhëna se ka mana të kuq(Demiri, 1981; Xhuveli, 2012; A. Xhoxhi, 1980). Mani i kuq (Morus rubra) është autokton(endemik) në Amerikën e Veriut. Për herë të parë është diktuar nga kolonët evropianë në vitin 1607. Me frutat e tyre ushqeheshin fiset indigjene vendase. Për origjinën e manit të kuq, ka dhe zëra kundër, mbrojnë tezën se në Amerikë ka ardhur shumë herët, edhe ky nga Azia Qëndrore.