RILINDASI KOSTANDIN(KOTO) SOTIRI

- Njeriu  fisnik, atdhetar i flaktë dhe mësues i shquar - 

 përgatititi: Koço MOSKO 

Boston, MA-SHBA

Rilindasi martir Kostandin (Koto) Sotiri, lindi në vitin 1840 në fshatin Selckë të krahinës së Lunxherisë, ish Vilajeti i Janinës. 

Kotua ishte vëllai i madh i një rilindasi tjetër martir, Pandeli Sotirit, “Mësues i Popullit”. Dy vëllezër, dy rilindas martirë të shquar, që gjithë jetën e tyre ja kushtuan shkronjave dhe shkollave shqipe. Kur ishin fëmijë, u vranë babain.  Sipas të dhënave, të dy vëllezrit duhet të kenë mbaruar shkollën plotore në vendlindje. Pastaj i mori për t’u kujdesur, xhaxhai, Thimjo Sotir ii cili banonte në Stamboll. Ai ishte njeri patriot dhe me ndjenja të theksuara humane.

 

Vëllezrit Sotiri nuk dolën në Stamboll rastësisht në krye të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e cila shpërtheu gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ata u rritën të brumosur me ndjenja të pastra atdhetare, me përpjekjet dhe sakrificat e mëdha të bashkëfshatarëve të tyre për të mësuar në shkollë edhe gjuhën shqipe, sepse shkollat në atë kohë për ortodoksët shqiptare mbahej në gjuhën greke.

 

Përpjekje bëheshin edhe për të meshuar shqip në kisha. Për këtë, fshehurazi krahas mësimit të gjuhës shqipe, në shkolla mësohej pëmendësh në shqip edhe pjesë nga Ungjilli, libra të cilat ishin shkruar shqip me shkronja greqisht. Një libër të tillë e kam parë edhe unë në Kishën e Shën Kollit.  Flitet, ose ka të dhëna për një Siko Dhimadhi dhe për Hoxhë Myftar Kallaratin, që sillnin libra shqip fshehurazi nga Stambolli. Hoxha, gjatë rrugës, u sëmur dhe e varrosën me nderime në Selckë. Shkolla e fshatit kishte një bibliotekë, por një zjarr i papritur që ra rreth viteve 1880, e dogji. Fshatarët mërgimtarë të shoqatës “Përparimi” në Stamboll, e rindërtuan shumë shpejt përsëri. 

 

Vëllezrit Soriri, të brumosur me atdhetarizëm, u shpërngulën në Stamboll, tek xhaxhai  i tyre, së bashku me nënën e tyre, (e cila në disa shkrime del se ishte me origjinë dardane, nga Prizreni). Xhaxhai, Thimjoja, të dy vëllezrit i regjistroi në kolegjin francez të Gallatës.  Më pas i dërgoi për studime në Universitetin e Vienës, Austri. Kotua studjoi për jurist ndërsa Pandeliu për mjekësi. 

Pandeliu, pas përfundimit te studimeve u rreshtua në ushtrinë Austro-Hungareze me gradën “Major” për rreth 10 vjet. Nuk kemi të dhëna të plota për Koton se ku shkoi pas mbarimit të studimeve në Vienë.  Duhet të jetë kthyer në Stamboll dhe të dy vëllezërit u bashkuan në vitet 1870, ku u përfshinë pa rezerva në lëvizjet e mëdha patriotike të inicuara nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Ata ishin anëtarë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ishin ndër të parët që nënshkruan platformën e “Komitetit Qëndror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare” i cili u themelua më 12 tetor 1879. Ky Komitet synonte që shqiptarët të fitonin autonominë brenda Perandorisë Osmane. Më mbrapa ky Komitet mori emërtimin “Shoqëria e të Shtypurit të Shkronjave Shqip”. 

 Kotua në krah te vëllait u përfshi në lëvizjet kulturore e patriotike të atyre viteve në Stamboll. Hapën gazetë shqip me gërma greqisht si “Prometeu” dhe “Drita-Dituria” me gërma shqip, e cila u bë themelusja e mediave shqiptare, sipas historianit Robert Elsie. Në vitin 1885, ata arritën të marrin nga Sulltan Abdul Hamid II dy lejë (fermane) për hapjen e shkollave shqipe. 

 Në “Kronikën Gjirokastrite” thuhet se ata u munduan që shkollat shqipe t’i hapin në qytetin e Gjirokastrës, por nuk morën dot lejë nga autoritetet vendase, kështu ata gjetën mbështetjen e patriotëve e atdhetarëve korçarë.

 

 Kotua së bashku me Pandelinë, në fund të vitit 1885 udhëtuan nga Stambolli për në Korçë me 150 libra për shkollën shqipe si abetare, shkronjëtore dhe numëratorë. Nëpër dogana i kalonin fshehurazi, sepse në Portën e Lartë kishte faktorë të tjerë politikë që mundoheshin t’i ndalonin shkollat shqipe. Shkollën e hapën në mars të vitit 1886. Në ato vite Ismail Kadareja citon historianin  fracez Serge Metais: “Tabloja e shkollimit është e pabesueshme. Më 1887, në Shqipëri kishte tre mijë shkolla, prej të cilave një mijë e dyqind shkolla publike turke, po aq shkolla private greke, treqind shkolla bullgare, serbe dhe vllahe, shkollë shqipe vetëm një, me drejtor Pandeli Sotirin.”

Kotua vitin e parë shërbeu si mësues, por dhe si bodigard së bashku me Risto Vodicën për t’i krijuar siguri vëllait të vet. Klerikët fetarë ishin betuar që mos të lejonin hapjen e mësonjtores. Ditën e parë të shkollës, mësuesit dhe prindërit që shoqëronin nxënësit, ishin të armatosur. Fatmirësisht nuk ndodhi asgjë.  Sa e vështirë ishte në atë periudhë  të ulej në një bangë një i krishter dhe një musliman, një i varfër e një i pasur, një vajzë dhe një djalë. Pothuajse ishte e pamundur!

 

Për vëllezërit Sotiri, Faik Konica në gazetën ‘Albania”, vitin 1897, nr. 8 suplimenti në fërngjisht shkruante: “Megjithatë, dy burra guximtarë e të devotshëm, dy shqiptarë të vërtetë, atdhetarë zemërzjarr, dymbëdhjetë vjet më parë, tentuan të çajnë këtë acar e akull dhe ia dolën deri në një farë pike.  Kur dy vëllezër, Pandeli dhe Koço Sotiri, vendas nga Gjinokastra, hapën shkollën e parë shqipe në Korçë, midis paraardhësve ortodoksë u bë një shtangim i indinjuar: Shqipja, ajo gjuhë e ulët dhe sakrilegjike, guxoi të mësohej! Dhe menjëherë filluan intrigat. Patriarkana lëvizi me shpejtësi, bëri hapa urgjent që të urdhërohej mbyllja e shkollës shqipe menjëherë; por Madhëria e Tij, Sulltani, u përgjigj se kleri grek nuk kishte punë të ndërhynte në një çështje që nuk ishte as fetare e as antifetare por kishte të bënte vetëm me Ministrinë dhe Udhëzimet Publike.”

 

 Kështu, viti i parë i shkollës kaloi mirë. Për vitin e dytë 1887, u regjistruan 200 nxënës. Kotua, mbasi u sigurua se shkolla në Korçë po shkonte mbarë, i hodhi sytë nga Pogradeci. Kotua, një njeri fisnik e shpirtmadh, babaxhan, kishte disa emra. Emri pagëzimit ishte Kostandin, por fshati e “ripagëzoi” Koto, që kur ishte fëmijë, sepse ky emër ishte në modë për ata që kishin emrin Kostandin. Shpesh thirrej edhe Koço. Në Pogradec e “pagëzuan” me emrin “Koço Shqiptari” për dashurinë e përkushtimin e tij ndaj gjuhës shqipe. Patriotët e tij lunxhiotë, gjirokastritët e përmetarë e thërrisnin edhe “Koço Selcka”. Ndërsa armiqtë e shqipes, renegatët e thërisnin “Koço Masoni”, sepse mendonin se kishte braktisur fenë ortodokse, me që Kotua shpërndante Ugjillin e Kristofiridhit në gjuhën shqipe, po kjo nuk është e vërtetë. 

 

Poeti Lasgush Poradeci e shpjegon kështu: “Veç që shklekëza e masonërisë nuk e kish mburimin drejt-për-drejt prej Ungjijve të Dërgimtarit Elbasanas, po shumë më fellë. Ajo qe ngrehur nga urrejtja armike ndaj zgjimit kombëtar të pogradecarëve, që ishte zgjimi prej zgjimit të gjithë një kombi”. 

Pothuajse një viti pas hapjes së Mësonjëtores së Korçës, më 14 Mars 1887, Kotua, me mbështetjen e atdhetarëve pogradecarë: Ndini e Sotir Gusho, etj., hapi shkollën shqipe në Pogradec. Koçua, ashtu si vëllai tij Pandeli Sotiri, gjatë misionit të tyre u luftuan egër nga renegatët antishqiptarë, por ata, siç thotë poeti Lazgush Poradeci, e përballuan me burrëri këtë rrethim të zjarrtë.

 

Me largimin e Kotos nga Mësonjëtoria e Korçës, punët filluan të shkonin keq e më keq. Jo vetëm se tani Pandeliut i mungonte Koçua, krahu i djathtë besnik, por situate në Korçë kishte ndryshuar. 

Siç dihet patriarkut grek Fillothea e renegatë të tjerë antishqiptarë, ishin armiq të betuar të Pandeliut dhe shkollës shqipe. Ata që në fillim të hapjes së shkollës e vazhdimisht, kërcënonin, shpifnin me denigrime shkollën dhe Pandeliun. Në vitin e dytë të shkollës, armiqtë u shtuan dhe u bënë të papërballueshëm e shumë të rrezikshëm. 

Mytesarifi, (guvernatori) i Korçës, Mahmud Pashë Elbasani, që shquhej si përkrahës  i çështjes shqiptare, e hoqën dhe në vend të tij emëruan si guvernator të Korçës, Muhamet Ali Pashë Delvinën, i cili ishte armik i betuar i shqiptarëve dhe i gjuhës shqipe. I kishin vënë dhe nofkën “Ujk i shqipes”

Në fillim guvernatori, “ujku i shqiptarëve”, i largoi nxënësit muslimanë nga shkolla. Merret me mend se çfarë presioni të jashtëzakonshëm i është bërë Pandeliut për ta mbyllur shkollën, sulmohej nga të gjitha drejtimet, tani dhe nga shteti.  Në fund të vitit 1887 forcat antishqiptare organizuan edhe zhdukjen fizike të Pandeliut.

 

Në këto kushte shumë të rënduara, Pandeliu u detyrua të largohet fshehurazi nga Korça. Thuhet se ka shkuar në fshatin e tij Selckë. Andej i shoqëruar nga dy djem fshati që i dinin mirë shtigjet, me kuaj që u kishin lidhur patkojte me lecka, për të mos u dëgjuar, udhetuan natën  për në Janinë, dhe që andej drejt e në Stamboll.

 

Lejën e Mësonjëtores ja la Thanas Sinës, njëkohësisht thirri dhe Koton për ta ndihmuar. Kotua në vitin 1888 kthehet përsëri në Korçë. 

 

Vëllezërit Sotiri, të përkrahur e të mbështetur fort nga rilindasit dhe patriotët e zjarrtë korçarë, sfiduan rrethimin e egër antishqiptar të kohës dhe u bënë promotorë, shëmbull për gjithë atdhetarët me idetë, mendimet dhe veprimet e tyre iluministe. Zjarri që ndezën, fara që mbollën në Korçë, Pogradec, për pak kohë përfshiu gjithë trojet shqiptare.

 

Në një letër që i dërgon Jovan Kosturi Visar Dodanit, në Kostancë të Rumanisë, ku shtypeshin librat shqip, në vitin 1888 shkruhet: Shkolla të mirfillta shqip dy janë hapur deri tani, Pogradec dhe Korçë, por me librat që janë dërguar, mësohet shqip në shkollat e fshatrave: Treskë, Polenë, Luaras dhe në të hapur e sipër janë shkollat në Ersekë, Kolonjë, Leskovik dhe Elbasan. Më 23 tetor të vitit 1891, në Korçë u çel Shkolla e Vashave dhe në vitin 1889 u hap shkolla shqipe e Prizrenit me mësues Mati Logoreci, etj. Për shkollat në fshatrat rreth Korçës, Ersekës, Kolonjës, Koto Sotiri dhe miku i tij Petro Nini Luarasi,kishin përveshur mëngët. Ata ishin gjithmonë në krye të kësaj nisme.

Që nga viti 1886 e deri në vitin 1896, Koço Sotiri qëndroi pranë Mësonjëtores së Korçës. Në vitin 1890 deri në vitin 1892, me Nikollaq Zografin ishin bashkëpuntorë të Petro Nini Luarasit, kur ai drejtonte Mësonjëtoren. Koto Sotiri duhet ta ketë lënë Mësonjëtoren e Korçës në vitin 1896, ishte mësuesi më jetëgjatë në ato vite të zjarrta. Gjatë kësaj kohe, Kotos, me që puna si mësonjës nuk i sillte të ardhura të mjaftueshme, paralelisht ai ushtroi edhe zanatin e rrobaqepsit. 

Pas vitit 1896 Kotua e la Korçën dhe e vazhdoi punën e tij me intesitet të madh në Pogradec e Maqedoni. Ai shperndante libra shkollore, fetare, etj. ndihmonte dhe për shkollat shqip atje ku mundej, por autoritetet turke e kishin të ndaluar rreptesisht shpërndarjen e librave shqip.  Në vitin 2016, David Hosaflook ka shkruar në  studimin e tij  “Roli i lëvizjes protestante në Rilindjen Kombëtare”, kështu: “Librat shqip pengoheshin me çdo mënyrë të shpërndaheshin , mbaheshin nëpër dogana, mbylleshin botimet, burgoseshin bashkë me shitësit. Librashitësit u janë nënshtruar përndjekjeve nga më të pabesueshmet. Këtë fat pësoi edhe Koto Sotiri”.  

 

Autoritete turke, për veprimtari të ndaluar, “përhapje të librave shqip”, rreth viteve 1900, Koto Sotirin e dënuan me “101 vjet” duke e izoluar në burgun e Manastirit. Vuajti pesë vjet dhe u lirua, jo vetëm i plakur, por edhe i varfër.  U shoqërua për në Azil të Pleqëve ku i ngrysi ditët e fundit të jetës së tij. Vdiq në vitin 1909 në spitalin e të varfërve në Manastir të Maqedonisë. Edhe sot e gjithë ditën, atje ndodhet varri i tij. 

Shtypi i Rilindjes “Drita” e Sofies dhe “Drita” e Manastirit, sipas studjuesit Musa Kraja, kanë shkruan shumë për mësuesin dhe atdhetarin Koto Sotiri duke e vënë theksin tek sakrificat dhe vuajtjet e tij. Ata e përshkruajnë si mëmëdhetar, të ndershëm e të palodhur.  Gazeta “Korça” shkruante për sakrificat dhe persekutimet e tij, duke vënë theksin se vëllezërit Sotiri ishin nismëtarë të shkollës shqipe kombëtare, prandaj historia do t’i shkruajë emrat e tyre me shkronja të arta. Kam sjellë këtu një poezi kushtuar Koto Sotirit nga miku i tij, Stefan S. Thodhoraqi, siç kuptohet kur vuante vitet e burgimit në Manastir. 

“Ndë botë në rrojnë vetëm cmira, vrasjet e presja,

Dhe këmishën e së vërtetës na e ka veshur gënjeshtra,

Mirësia dhe e vërteta të mos duken asgjëkund,

Gjithësinë në e gjykon djalli dhe botën në tunt,

Oh! Këtë miqësinë tënë gjithësia të na e ftonjë,

kurrë nuk do të guxonjë!” ….

Botuar në “Ditëfyesi Kombëtar” Sofie 1900.

  

Bashkia e Korçës, me inisiativën e historianit Niko Kothere, në vitin 2017 e ka shpallur Pandeli Sotirin Qytetar Nderi, ndërsa Koto Sotirin nuk e përmend askush, megjithëse edhe ai sakrifikoi gjithë jetën e tij për shkrimin e shkollat shqipe. Mori dënime të tmerrshme për këto veprimtari, provoi burgjet e persekutimet e pushtuesve osmanë. 

Poeti Lasgush Poradeci për shkollën e parë shqipe të Pogradecit ka shkruar: “E theksoj këtu këtë fakt, me rastin e rrëfimit të istorisë shkollore kombëtare shqiptare, sepse lënia mënj’anë e Shkollës Shqipe të Pogradecit, është një padrejtësi e dhimbëshme që i-u ka qënë bërë Pogradecit dhe pogradecarëve, të cilët gjithmonë, dhe që në fillimin më të parë, kanë mbushur më të plotë detyrën e vet ndaj atdheut.”

Pavarësisht se fjalët tona bien në vesh të shurdhër, askush s’na dëgjon. Me këtë protestë të poetit të madh, bashkohem fuqishëm edhe unë si intelektual dhe bashkëfshatar i vëllezërve Sotiri. Jo vetëm shkolla e Pogradecit është lënë mënjanë, por mënjanë është lënë dhe patrioti e mëmëdhetari i flaktë Rilindas, Koto Sotiri që e sakrifikoi gjithë jetën e tij për kombin, për Shqipërinë. Nuk ka të paktën asnjë foto në muzeume. Nuk ka asnjë bust, që i takon ta ketë në Korçë, Pogradec e Gjirokastër, apo të shpallet qytetar nderi i Pogradecit dhe i Qarkut Gjirokastër, etj. Rilindasi Koto Sotiri, nuk ka një varr me emrin e tij, as në qytetin e Manastirit, aty ku dha shpirt. Lavdi të përjetëshme Rilindasve martirë Pandeli dhe Koto Sotiri! Dy korifej, burim frymëzimi i përhershëm për brezat tanë e ata që vijnë më pas. Lavdi të përjetëshme Rilindasve martirë Pandeli dhe Koto Sotiri. Burim frymëzimi i përhershëm  për brezat.

Fund

Shkolla e pare shqipe ne Pogradec(Pikture nga A. Kostandini)

 

 

 

 

 

MIÇI MANXHO I POLIÇANIT

 

( Kujtime nga stina e mjaltit dhe e krimbit të mëndafshit, nga të gjitha stinët e fëminisë në Pogon. )

 

nga: Petro MEJDI

Athinë, Greqi

Miçe Manxho

Njeriu që ka lidhje me daljen time të parë jashtë Skoresë, njeriu që ka lidhje me kujtimet e mia të para larg rrugëve të fshatit. Isha gati 5 vjeç, e megjithatë, atë ditë e mbaj mënd shumë mirë, bile me hollësira, që sot, pas kaq dekadash, pas 65 vjetësh nga koha kur i kam përjetuar, me bëjnë që të çuditem me veten.

 

A thua gjithë kjo ka lidhje me atë ide të xha Miçit që të kapërcejë përroin, të kalojë nga "kufiri" i Poliçanit dhe të vijë në tokat e Skoresë, do të më ishte ngulitur aq thellë në ndërgjegje. Atëhere nuk ishim ende një kooperativë. Ai erdhi për të më sjellë mjalt, sapo e kishte nxjerrë nga kosheret. Ky veprim i tij fshihte një keqardhje për mua, një simbonia, nuk kisha shumë muaj që isha jetim, dhe babai, atëhere me tufën kolektive të dhënve të fshatit, më merrte me vete. Xha Miçi ishte një njeri human, një njeri me shpirt delikat. Më ngjan sikur ndodhi dje .....

(Një triptik, prolog , epilog dhe një intermexo )

( personazhet: Miçi Manxho, unë, babai, Rrapo Dervishi, dhe : kosheret , krimbi i mëndafshit , gazeta " Pararoja ")

 

PROLOG

E kam si përpara syve mikun tim Dhimitër Manxho (Miçi). Po, midis nesh lindi një miqësi. Ndoshta na afruan dëshira për letërsinë, për librin dhe shkrimet në gazetën  “Pararoja". Që të ishim miq nuk ma pengonte diferenca në moshë.

Më vjen ndërmënd ashtu me atë vitalitetin e tij, një vitalitet që dukej në të ecurit e shpejtë dhe të vrullshëm, në të folurit e poterrshëm , në mënyrën si nxitonte për të takuar dikë, me të cilin kishin filluar së foluri që larg, dhe pasi i jepte dorën, e përqafonte, e kishte këtë si shënjë respekti dhe si shënjë malli,  por dhe si një mënçuri, që duke e përqafuar, tjetri edhe do ta dëgjonte më me kujdes, edhe nuk do t' ja prishte hatrin për nderin që do t'i kërkonte. Dhe nderet do të kishin lidhje me bletët, ose me mishin e deleve të helmuara nga bari, aty lart në pllajat e Nëmërçkës.

E mbaj mënd kur zbriste nga lagjia e sipërme e Poliçanit, (një lagje, pjesë e së cilës është nën gurët që kanë rrëshqitur nga Nëmërçka me shekuj , të sjellë nga orteqet dhe nga shembjet e kodrës) e kuptoja nga zëri se ishte ai. Shpesh me gruan, e cila, gati vraponte, që të mund ta arrinte dhe të ecte krah tij. E mbaj mënd atë grua të qetë, mbante në kokë shami të bardhë, ndryshe nga poliçaniotet e moshës së saj, duhet të ishte nga Sopiku, atje gratë mbajnë shami të bardhë.

Në atë tatëpjetën e zhavorrtë, fliste greqisht, se më së shumti përshëndeste plakat, kur i takonte i përqafonte dhe ato

e pyesnin për gjithëfarë gjerash, që nga bletët, krimbin e mëndafshit dhe kasapët, në e dinte se kur do vinin për të mbledhur bagëtitë e tëpërta për shitje.

Por në pllatinë  (sheshinë) e Poliçanit, aty pasi kalonte murin rrethues të spitalit, nga ana e poshtme ishin dritaret e klubit dhe guzhinës, fillonte për të "zona shqiptare e të folurit. (Me shqipen i ra shorti i jetës që të njihet ende fëmijë në shpërgej. Kishte gjyshen në Selckë. Aty kaloi vitet e fëminisë. Selcka, ashtu mënjanë rrugës për në Poliçan, lart, gati e kacavjerrur në pjesën e fundit të malit të Lunxhërisë, përtej lumit fillon Buretoja, i cili plotëson vargmalin e njohur të Jugut, këto e bënin Selckën që të ishte më e mbrojtur nga rreziqet e shumta të kohës, me sa duket, aty në Selckë iu zhvillua dhe pasioni për bletarinë, ajo është e njohur në Jug për këtë mjeshtëri .

Dhe fliste me oficerë , ushtarë e policë, me barinjtë e fermave të Sarandës dhe të Ushtrisë, me veterinerë, me disa nga burrat e fshatit që punonin në administratë. Ata të Sarandës i pyeste për çajin dhe në u dëmtuan delet nga helmi i barit. Por miqtë e tij më të shumtë ishin zagoritë. Mbante në kokë një kapele me strehë, një pardesi ose zhup në dimër, pantallona të gjëra dhe të krijohej përshtypja, po të mos e njihje, se ishte nga ndonjë qytet.

1

--Bletërritësi - Ο μελησσοκομος --

Titulli i këtij kapitulli në greqisht të kujton filmin " Ο μελισσοκόμος" " Bletëritësi " të regjisorit të njohur grek, Theodhoros Angjellopullos.

Mjalti më bën që të kujtoj shpesh xha Miçin, pasi për herë të parë në jetën time kam ngrenë mjalt nga dora e tij. Isha më i vogël se 5 vjeç, e megjithatë e mbaj mënd shumë mirë. Babai, në stinën e ngrohtë, më merrte me vete pas kopesë kolektive të deleve të fshatit. Nuk kishte kaluar as një vit nga ikja e nënës dhe ai më merrte me vete pas grigjës. Atë ditë i kulloste në Sallavadhes, kullotë të cilën e ndante si kufi me me tokat e Poliçanit, Megallakua, përroi që zbriste nga rrëza e Nemërçkës, i cili mblidhte ujërat e disa proskave që nisnin nga pllajat e malit dhe udhës fryheshin dhe, kur bashkoheshin në mes të rrugës Skore - Poliçan, përroi bëhej i rezikshëm në dimër. Ne u afruam aq shumë me delet në buzë të përroit, sa që atje tej, në bregun matanë, që vendasit i thonë "stus Mokrus" - në Mokër, një toponim sllav ky, dukej shumë qartë një njeri, i cili mbante në duar një gjë të çuditëshme për mua, një kapuç, i cili përpara fytyrës kishte një rrjetë, nga ku dalloheshin turbull tiparet e fytyrës. E dhe po ta njihje, vështirë ta dalloje menjëherë. Përpara fytyrës dhe mbi kokë na zukatnin bletët, të cilat, sa po ngrija një degë me gjethe të gjelbërta, trembeshin.

Babai filloi që të flasë që nga kjo anë e përroit me atë burrin , jo shumë të gjatë, në veshjen e të cilit më bënë përshtypje pantallonat e gjëra, fundet e të cilave ishin futur në çorape dhe një send në formë trekëndëshi, i cili më ngjau me gjyrykun e kovaçit, por shumë më i vogël, nga i cili dilte herë pas here një shtëllungë e bardhë tymi. Aroma e bajgave të thata që po digjeshin në atë furrnaltë milimetrike, vinte deri tek ne.

Ai e hoqi për një çast maskën. Pas pak kapërceu përroin. Mbante një kavanoz në dorë dhe një lugë kafeje. M'u afrua, më përkëdheli kokën dhe duke i thënë babait,  “Aftos ine o mikroteros",( Ky është më i vogli?) Mbushi lugën me mjaltë dhe ma dha. Biseduan pak me baba Rakon dhe iku.Vazon nuk e mori. E pashë në duart e babait, i cili më dha dhe një lugë duke më thënë.

 - Dhen kani na fas poli, tha se ponesi i qilia. (Nuk bën të hash shumë, do të të dhëmbi barku) U binda dhe nuk kërkova më. Hodha sytë nga përtej përroit,  nga njeriu i mirë, i cili na ëmbëlsoi me mjaltin e freskët. Dy gjëra më çuditën: Si e kishte nxjerrë mjaltin nga hojet(qirithres) dhe pse i mbante kosheret (kipseles) aq larg shtëpisë së tij!?

Ja pra, rastësitë e jetës e sollën kështu që me melisokomon të bëheshim miq.

Në Pogon rritet dhe kultivohet e dhe sot bleta. Bile më shumë , se nuk ka kufizim. Ajo do mjeshtëri. Dhe Miçi Manxhoja ishte një nga mjeshtrat e dëgjuar të atyre viteve. Nami i tij si bletërritës i apasionuar dhe i suksesëshëm, pasi ishte përhapur nëpër luginat e Pogonit dhe Zagorisë, kishte kaluar grykën e ngushtë të Selckës dhe kishte marrë dhenë në fshatrat e luginës së Drinos, ishte ngjitur në fshatrat rezë malit të Lunxhërisë, aty ku flitej shumë për bletën, aty ku kishte dhe mjeshtra të saj.

Sa herë më ka rrënë rasti që ta dëgjoj xha Miçin, në rrugë, apo në klubin e vjetër të Poliçanit, në shumicën e herëve fliste për bletët dhe të tjerët e dëgjonin me kureshtje, Jo vetëm se u rrëfente të fshehtat e bletës, por i rrëfënte aq bukur, thua se po bënte letërsi.

2.

--KRIMBI I MËNDAFSHIT -- Ο ΜΕΤΑΞΟΣΚΩΛΙΚΑΣ --

Kaluan vite pa e parë që nga ajo verë me mjaltin.

Dhe një ditë na u shfaq papritur në Skore. Me një sharrë dore të vogël dhe me thasë të hedhur mbi një gomar. Bashkë me të ishte dhe gruaja.

 - Mazevi filla se mikra kllonarja apo tis gaxhies, tha dikush. Kalierji metaksoskolika (Mbledh gjethe mani .Kultivon krimbin e mëndafshit). Ne u çuditëm. Më vonë e pamë nga afër metaksoskolikat, në fillim si larvë mbi gjethet e manit dhe pastaj si një fshikëz të bardhë në të verdhë, të endur.

Të mëdhenjtë na këshillonin që të shikonim se mos shkonte në manat e kopshteve. Por ai merrej vesh me të zotët më parë. Dhe ishte shumë i kujdesëshëm, kur priste degë, ose merrte fletët, dukej sikur krasiste. E pashë njeriun e mjaltit në një mjeshtëri tjetër, e cila dhe ajo donte mënd, pasion, njohuri shkencore dhe talent.

Më vonë e humba përsëri. Nuk vinte më në Skore për gjethe mani. Ai, krimbi i mënfafsshit, nuk kishte më para, dhe se atë kishin filluar që ta kulfivonin dhe shkollat. E mbaj mënd kur në shkollën e Skoresë e kultivonim në dy klasa të tepërta, Shkonim për gjethe dhe sa herë që ngjiteshim në ato dhoma krimbin e gjenim në faza të ndryshme. Ishte dhe një eksperimentim shkencor i njohurive teorike të lëndës së biologjisë.

3.

Korespodenti vullnetar me penë të mprehtë -- Ο αρθογραφος --

"Takimi im" për herë të tretë me xha Miçin ishte pak i veçantë. Nuk takohesha me të, por me emrin e tij .

Në fshat filloi të vijë një gazetë e re. Nuk kishte as madhësinë, as shkëlqimin "Zërit të popullit" dhe “Llaiko Vimës". Ishte larg sidomos nga “Llaiko Vima" në cilësinë e letrës. Kur e lexoje gazetën e re të nxinte gishtat.

Ata që e shfletonin zinin në gojë dhe emrin e njeriut të mjaltit dhe mëndafshit, Miçi Manxhos. Paska ndrruar zanat mendova, merret me shkrime.

Diçka kisha lexuar dhe unë nga shkrimet e tij. Kur shikoja emrin e tij poshtë ndonjë shkrimi e lexoja.Ai shkruante për probleme të ndryshme, që nga shkrimet problemore, deri tek përshkrimet, ku binte në sy ana letrare e tyre.

Në shumë shkrime të tij paqyrohej dhe karakteri i tij impulsi, revoltues dhe me sens kritik për bëmat dhe sjelljet e të mëdhenjve të fshatit a krahinës.

Pasi fillova dhe unë që të dërgoj shkrime në "Pararoja "dhe gazeta të tjera të kohës, u afruam më shumë. Kur e takoja në Poliçan, më thëriste dhe më përgëzonte, më këshillonte. Këto biseda dhe na miqësuan.

Miçi Manxho, për brezin tim dhe më tej, për ata që ndiqnin shtypin lokal, gazetën "Pararoja", ka mbetur i paharuar për shkrimet e tij në gjininë e fejtonit dhe shkrimeve problemore që nga jeta e organizatave të partisë, të punës së organeve të kooperativës dhe pushtetit lokal. Me guxim qyteta, me penë të mprehtë, ai me këto shkrime afroi shumë lexues, por dhe shumë kundërshtarë, disa i shfaqeshin ballas dhe të tjerë të kamufluar këta të fundit ishin dhe më dinakë, dhe më të rezikëshmit, ata kërkonin momentin për t' u hakmarrë. Që të shkruaje kështu ato vite duhej talent gazetaresk, intuitë hulumtimi e vëzhgimi, duhej kurajo civile, për të shkruar shkrime të tilla. Nuk e di historikun, nuk e di  “rrugën" që këto shkrim kanë bërë nga redaksia e "Pararojes" deri në zyrat e Komitetit të Partisë, por me siguri që kanë kaluar nga ato zyra, ishte një normë e kohës. Dhe patjetër që ato merrnin dhe dritën jeshile nga ato zyra, të ndërtesës hijerrëndë, strukur në themelet e kalasë. Ndoshta edhe mund të jetë zbutur klima që krijonte origjinali. Gjithësesi ato shkrime u botuan dhe u lexuan shumë.

Siç ndodhte rëndom me shkrime të këtij karakteri, u përshtatej ajo fraseologjia që thotë se "dardha e ka bishtin prapa".

Sa për historik këto shkrime merrej me probleme të fshatrave, sidomos të Poliçanit, kryeqëndra e Pogonit ku dhe merreshin vendime në zbatim praktik të atyre mësimeve teorike që vinin nga rrethi dhe Tirana në formën e buletineve. Në ato vite, 1971, 1972, pas një fjalimi të Enver Hoxhës në rrethin e Matit filloi një lëvizje në shtypin e kohës për vënien e këtyre porosive në jetë .Ky fjalim drejtohej më shumë kundër vetë kuadrove partiakë dhe shtetërorë.

Fati i tyre i keq , kishte nisur një nismë e tillë partiake kundër miqësive të sëmura, akraballeqeve, hatereve. Pasi la gjurmë në Suhë, (kujtoj shkrimin e gazetarëve të shquar të kohës, Arqile Aleksi dhe Duro Mustafaj , "Këto ndodhin në Suhë", të botuar në "Zërin e popullit) kjo lëvizje partiake kaloi dhe grykën e Selckës dhe u ngjit deri në Poliçan.

Këto shkrime u lexuan shumë, u komentuan shumë, dhe u kuptuan dhe u kuptua sipas simpative dhe mllefeve të disa njerëzve kundrejt atyre që përmendeshin në këto shkrime.

Në fakt, asnjerit prej tyre nuk u hyri gjëmb në këmbë, ose ata ishin të rrallë. Jo vetem se ata që kritikoheshin ishin të zotë dhe të mënçur, që më takt e qetësi, në fillim të neutralizonin veprimet ndaj tyre dhe pastaj të silleshin në atë mënyrë që të gjithë t'i haronin këto fejtone, të shkruara gjithsesi, me shumë mjeshtëri. Vëtë sistemi i nxiste këto shkrime dhe po vetë i neutralizonte.

Natyrisht, miku im pati ca andralla me këto lloj shkrimesh, por, fakti që ai shkrim, ca cicmice, atë e mbronte fakti se ato kishin kaluar në incancat partiake para se të botoheshin, e bënte më të sigurtë qetësinë e tij.

Një ditë në bibliotekën e qytetit të Gjirokastrës, duke kërkuar shkrime të miat të botuara në vitet 71 - 74 në  “Pararoja " ndesha dhe në këto shkrime, të Miçi Manxhos dhe Kosta Isos dhe penave të tjera të mprehta nga krahina të tjera të Gjirokastrës. Më mbeti në mënd mjeshtëria e shkrimeve, thellësia dhe mprehtësia e mendimit, dhe pasi e mbarova thashë me vete: Ishte një lëvizje si flakë kashte që u ndez pas një fjalimi të Enver Hoxhës në Mat. Zgjati aq sa Partia deshi. Ajo po përgatiste Pleniumin e Katërt, Qershor 1973.

 

Unë ika larg, ai dërgonte më rrallë shkrime. U kushtonte më shumë kohë dhe njohuri bletëve, mjeshtërisë së tij të herëshme, pasionit të tij të madh. Rrallë qëllonte që ta takoja në Poliçan dhe bisedonim si miq të vjetër. Ai kishte aftësinë që të krijonte një klimë të ngrohtë edhe kur me bashkëbiseduesin kishte diferencë të madhe moshe.

Një ditë në shtëpi, në Skore, ra fjala dhe për të në një nga verërat, kur unë shkoja për pushime me fshat. Babai ma kujtonte shpesh atë ngjarjen në Poliçan, kur ai donte që t'i dilte përpara Rrapo Dervishit dhe t'i thoshte se po më përjashtonin djalin nga konvikti i Nivanit për shkak të mënyrës së re të llogaritjes së të ardhurave për të fituar bursë shteti, por nguroi që t'i dilte përpara, se i kishte rrobat gjithë miell.  -  - Shko, i tha xha Miçi, kur e mësoi se ç' donte të bënte, nuk do gjesh më një rast të tillë.

 - Qita pos ime ?! (Shiko si jam ?!), i tha babai, duke i treguar rrobat me miell, të cilin e kishte ngarkuar në mushkat e kooperativës.

-Kalitera, i tha prapë xha Miçi, eci thellun afti tu komatos, anthropus tis dhulias.( Më mirë, ashtu u pëlqen atyre të parties,  të takohen me njerëz të punës.) Kjo i dha guxim baba Rakos dhe u paraqit para Rrapo Dervishit, duke e përshëndetur me grusht. Dhe vërtet problemi u zgjidh.

- A, ine arostos o Miçis, ( Është i sëmurë Miçi )më tha plaku një ditë. Dhen ine kalla.(Nuk është mirë.)

 

Epilog

Xha Miçi ka vite që ka ikur nga kjo botë. Ai ka lënë pas një emër të mirë, ka lënë një bibliotekë të pasur me libra të rrallë dhe të ndaluar të kohës. Ai kishte pasion të lexuarit, librin letrar dhe shkenco, pasioni për librin i mprehu dhe penën, ajo kulturë letrare dukej në të folurën e tij, në mendimet e tij, në pasionet e tij të jetës :rritjen e bletëve, të mëndafshit dhe në lëmin e gazetarisë.

Por mbi të gjitha këto ka lënë 3 fëmijë të mrekullueshëm, Elektrën, mësuesen dhe këngëtaren e grupit polifonik të Poliçanit, tani vëndin e saj e ka zënë vajza Panajota, ajo është pjesëtare e grupit "Isokratises" me aktivitete në Greqi, Shqipëri, Evropë dhe në kontinente të tjera, Me Elektrën kemi qënë shokë shkolle në Poliçan dhe të shoqin, autor i disa librave, e pata mësues të biologjisë, të motrën, Aleksandrën, e kam njohur në shkollën e mesme të Nivanit, tani nëpunëse, i vëllai, Vajua, veç të tjerash, është dhe një njeri i apasionuar pas fotografisë artistike .

Grupi polifonik i Poliçanit  "Isokratises"