PER LIBRIN “ UDHETIM NE SHPIRTIN LUNXHIOT “ TE KONSTANDIN VASIL MOSKO

 "  Leximi i librit”Udhetim ne shpirtin lunxhiot” me clodhi e me kenaqi. Eshte shkruar kendshem e kuptueshem per cdo lexues.Mund ta lexoni e nuk do te thoni se ishte kohe e humbur."

                                                         

nga: Dashmir TARAJ

Ish pedagog neUniversitetin " E .
Cabej " Gjirokaster

Boston, Ma - SHBA

Dashmir TARAJ

Me shume kersheri e vemendje lexova librin “Udhetim ne shpirtin lunxhiot” te Kostandin Moskos te cilin e kam njohur ketu ne  Boston qysh 20 vjet me pare me emrin Koci Mosko dhe me kete emer do ta permend se keshtu e kane thirrur qe ne vegjeli e me tingellon me i ngrohte, me i afert e me familjar.

  Libri hapet me nje poezi te vete autorit te  titulluar  “Ne vend te parathenies”e cila eshte shkruar me shume mall e frymezim, me ritem e rime, me vargje 6 e 8 rrokesh. Ai  thote se “do shkoj e do tret malle”, te ndeze nje qiri  ne Shen e Premte ku ka lene “meme, babe, e gjiri.” Ai do te shkoje ne vendet qe i sjellin kujtime te vegjelise, t’ia marre kenges me shoket e rinise per Koton e Pandeline,si sorkadh t’i ngjitet malit,e atje te ulet e te prehet e t’i ngopet kraharori “ me freski e Lunxheri”

  E them qe ne fillim se Koci ia ka dale mbane. Ai eshte cmallur me vendlindjen e tij Selcken e Lunxherine duke shkruar me shume pathos per to,per njerezit,per natyren, per kulturen e traditat e saj

  Pjesen kryesore te librit e ze ajo per vepmtarine patriotike te vellezerve Pandeli e Koco Sotiri. .Une per Selcken e Pandeli Sotirin kam degjuar per here te pare kur kam shkuar ne shkollen 8-vjecare te Erindit. Ne ishim disa femije qe vinim nga Valareja, nje nga ato fshatrat e te ashtuquajturit “fshat i ri socialist’. Qelloi qe lenden e gjeografise e jepte mesim drejtori i shkolles, Mitro Qendri, nje mesues i rralle e nje njeri tejet i mire. Ne oren e pare ai na tregoi se cfare do te mesonim ne gjeografi e pastaj tha: “Ketu kemi edhe nxenes te rinj qe nuk jane nga krahina jone e dua t’i njoh ata me Lunxherine” Pasi foli per pozicionin gjeografik te saj, duke na treguar dhe anet e horizontit e emrat e fshatrave, ne fund fare permendi edhe Selcken duke thene:  “Edhe fare ne Jug eshte Selcka. Po te dilni ne kodren e Gjipanes ju mund t’i shikoni te gjithe fshatrat e Lunxherise, por jo Selcken. Ajo eshte ne nje gryke midis malit te Lunxherise dhe atij te Buretos. Aty ne ate Selcken e vogel ka lindur nje patrioti i madh, Pandeli Sotiri qe hapi shkollen e pare shqipe ne Korce.”Gjate viteve te shkollimit e me vone kam lexuar e degjuar me shume per vellezerit Sotiri. Nga libri i Kocit rifreskova ato qe dija, por mesova edhe plot te tjera qe nuk i kisha hasur me pare. Autori ka kerkuar shume per te gjetur informacionin e duhur. Jane rreth 70 citime e referenca nga autore te ndryshem si dhe kujtime te te afermeve te tyre e te tjere. Koci ia ka arritur  te nxjerre me ne drite vlerat e ketyre memedhtareve te medhenj. Ata u shkolluan ne Stambooll e studiuan ne Vjene njeri per mjekesi e tjetri per drejtesi.  

Ata qendruan aty per pak vite e Pandeliu shkoi ne ushtrine austriake, ndoshta si mjek. Levizja e Rilindjes kombetare shiptare kishte filluar dhe ata u kthyen per t’iu bashkuar asaj. Se pari duhej ndricuar mendja e shqiptareve. Per kete Pandeliu filloi te botonte gazeten “Prometeu” e Pastaj revisten “Drita” e qe  me pas mori emrin “Dituria”. Ai shkoi ne Rumani, ne Egjipt, ne Greqi e Maqedoni per te ngritur e organizuar mergimtaret shiptare qe te ndihmonin ne levizjen e madhe te Rilindjes Kombetare.  Ai ishte nje nga veprimtaret kryesore perkrah Samiut e Naimit ne “Shoqerine e te shtypurit te shkronjave shqip.”

 Pandeliu celi shkollen e pare shqipe ne Korce e vellai i tij, Koco Sotiri , ate te Pogradecit. Autori, Koci Mosko, tregon me hollesi, me data, me fakte e dokumenta per cka permenda me lart si dhe per veprimet e veshtiresite qe ata kaluan. Ai eshte perpjekur te korrigjoje disa percaktime e interpretime qe ai mendon se jane jo te sakta si: per daten e celjes se shkolles ne Korce,  per ate ne se ishte Pandeliu ne te vertete nxenes i Koto Hoxhit apo ate per rrethanat e vdekjes se tij. Autori  thote: “E verteta e shkolles shqipe,veprimtaria patriotike e vellezerve Sotiri eshte e manipuluar dhe e shtremberuar ne te gjitha drejtimet.” Midis te tjereve autori iu referohet edhe fakteve bindese qe paraqet historiani Dh. Dishnica se shkolla e pare shqipe eshte celur  ne shkurt te vitit 1886 dhe jo me 7 mars 1887.

 Une mendoj se gjetja e dates se sakte se hapjes se shkolles se pare shqipe eshte ceshtje per diskutim midids  studiuesve,  historianeve dhe  qeveritareve qe dekretojne festa apo ngjarje te shenuara kombetare. Cilado te jete e sakte, shkurt 1886 apo mars 1887,  nuk e zbret dot nga piedestali Pandeli Sotirin dhe vleresimi e  mirenjohja qe ka kombi shqiptar per te do te jete e pandryshuar.  Duket bindes argumenti qe sjell Koci se Pandeliu s’mund te kete qene nxenes i Koto Hoxhit sepse ai,Kotua, s’ka qene mesues ne shkollen greke te Qestoratit, por vec kujdestar konvikti si dhe, kur eshte hapur ajo shkolle, ata kane qene ne moshe te madhe e  ndoshta ne Vjene. Edhe ketu une mendoj se nuk ka aspak rendesi se ku mesuan te shkruajne shqip vellezerit Sotiri,( Vete Pandeliu kishte hartuar nje alfabet per te shkruar shqipen) por vlere te pacmuar ka ajo qe ata mesuan te tjeret te shkruajne e te marrin dituri e drite ne gjuhen e ndaluar shqipe. Sa per Koto Hoxhin s’ka rendesi se ishte mesues a administrator. Eshte fakt i pakundershtueshem se nga ai mesuan fshehtazi te shkruajne shqipen Petro Nini Luarasi e te tjere po ne shkollen greke te Qestoratit. Edhe ai ishte bashke me Pandeline e Sami Frasherin ne Shoqerine e Stambollit. Ai u rrah e u burgos ne burgun e tmerrshem te Jedi Kules per veprimtarine patriotike. Sevasti Qiriazi kur e vizitoi ne burg shkruan se ai ishte  nje grumbull leckash. Edhe kur doli nga burgu nuk hoqi dore e ia arriti te nxjerre lejen per te hapur shkolle shqipe ne Janine, por nuk e la vdekja.

   Vellezerit Sotiri, Koto Hoxhi, Petro Poga e te tjere lunxhiote  jane diej qe driten e tyre ua percuan shqiptareve qe te dilnin nga erresira shekullore. Lunxhiot e ortodoks shqiptar nga Qestorati i Lunxherise ishte edhe bankieri e financuesi me i madh i qeverise turke, Kristaq Zografi. Ai mund te merrte nga Sulltani jo nje, por dhjetera leje per te hapur shkolla shqipe. Ai nuk e beri kete se e quante veten grek. Ne vendlidjen e tij ai celi nje shkolle qe pergatiste mesues per shkolla te tjera greke per t’i sherbyer helenizmes, por jo shqiptarizmes. (Ai mbeti vetem ne kufijte e nje bamiresi

  Ne nje bisede qe pata me Kocin ai me tha se planifikon te shkruaje nje monografi te plote per vellezerit Sotiri dhe se do te shkoje edhe ne Stamboll te kerkoje neper arkiva. Ai shkruan: “Nuk jam historian,por jam i perkushtuar per jeten dhe vepren e vellezerve Sotiri, i perkushtuar ndaj historise se vendlindjes sime.” Une besoj se me perkushtimin e kembenguljen qe e karakterizon do t’ia arrije  te shkruaje nje monografi te plote per ta e cila , me sa di une, do te jete e para. Good Luck Koci!

  Pjesa tjeter e librit i kushtohet Grykes se Selckes ,vete fshatit Selcke, e kujtimeve te vegjelise. Ai shkruan  per njerezit e saj,natyren,kishat, krojet,per manat, dardhat, fiqte, lajthite,cercemet,per etimologjine e emrave te tyre,vlerat  ushqimore qe kane frutat e tyre, per kenget qe lidhen me to e gjithcka tjeter e  bere pjese e tradites lunxhiote. Pershkrimi qe i ben grykes se Selckes eshte shume i sakte e  terheqes. Diku, kur shkruan per kafshet qe gjenden aty, permend edhe derrin e eger. Kjo menjehere me kujtoi udhetimin tim te pare neper Gryken e Selckes qe mu duk sa e frikshme, por edhe aq e mahnitshme. Ishte gusht i vitit 1974. Do te shkoja per here te pare ne Sopik te Pogonit. Isha emeruar mesues ne shkollen 8-vjecare te atij fshati. Udhetonim me nje autobus te vogel i pershtatur nga ato makinat “zis” te ngelura qe nga koha e ruseve. Pasi iu ngjitem te perpjetes se Suhes e pas nje zbritjeje e nje tjeter ngjitjeje iu afruam grykes. Rruga e makines ishte mjaft e ngushte e vetem per nje kalim. Ajo kalon pergjate malit te Lunxherise e poshte nga e djathte qnidra metra thelle kalonte lumi i Suhes

. Si majtas e djathtas  shpatet e maleve  jane pothuajse pingul mbi ate lume. Ne ndenjesen para meje ishte ulur shoku im Jani Rova nga Haskova e Dropullit. Ai ishte emeruar mesues ne Hllomo. Bashke me te ishte dhe nena e tij. Ajo ishte e merakosur per birin e vetem se si do rregullohej, ku do flinte, ku do lahej,ku do hante etj.  Kishte marre me vete caracafe, batanije, ene kuzhine e ushqime e do te qendronte disa dite aty sa te sigurohej se Jani do kishte kushte te mira. Kur arritem tek Shkembi i Dallandyshes, dy shpatet e maleve u afruan aq shume sa dielli sikur u zhduk e u erresua. Lumi, qe s’e kishim  pare deri atehere, u shfaq me gurgullime fare prane nga e djathta dhe nga e nga e majta nje shkemb i stermadh u duk sikur do na binte mbi koke. Nena e Janit papritur u ngrit ne kembe dhe bertiti “ububu Jani mu pu tha pas esi?”(ububu Jani im ku do vesh ti) dhe e mbuloi te birin me trupin e saj si  per ta mbrojtur nga shkembi. Pas pak u degjua nje ze tjeter po ne greqisht duke iu drejtuar shoferit:”Ja stamata ere Raqi na vlepome ti si simveni apenandi” (Pa ndalo ore Raqi te shikojme c’ndodh pertej) Makina ndaloi. Te gjithe u ngritem ne kembe duke shikuar nga e djathta. Faqja e malit te Buretos ishte me e pyllezuar , por nje pjese e vogel ishte me shkurre te rralla e zallishte. Nga pylli dolen dy derra te eger te zinj,njeri i madh e tjetri me i vogel,duke ecur me nxitim. I vogli qe ishte i pari, papritur rreshqiti, u rrokullis e qe duke perfunduar ne lume. Derri i madh vuri dy kembet e para perpara e duke rreshqitur i doli perpara te voglit. E ndaloi ate me trupin e tij dhe e shtynte te ngrihej ne kembe. I vogli u ngrit dhe u drejtua nga pylli. I madhi i qendronte nga poshte si per ta mbrojtur nga nje rreshqitje tjeter. Ata u zhduken nxitimthi ne pyll.   Ndoshta edhe ata ishin meme e bir. Pas nja 10 minutash u degjua nje ze i fuqishem burri, po kete radhe ne shqip: “Selcka shofer. Ndaloje pak” Ai burri zbriti dhe u  drejtua per nga e majta duke i u ngjitur se perpjetes. Une u ngrita ne kembe i emocionuar se do te shikoja ate Selcken  e Pandeli Sotirit, por ajo nuk shikohej dot prej aty. Ate e pashe nje here tjeter. 

        Si beheshin dasmat ne Selcke e ne Lunxheri ,kenget e vallet e tyre, si kembenin krushqit plloskat e veres, si cohej nusja ne krua ,si nderroheshin shamite,si mblidheshin te shtepia e dhenderit per pemet e nuses etj. i gjen ne kete liber te pershkruara e te shpjeguara me hollesi. Kenga e cercemit qe kendohej ne Selcke eshte e rralle. Pershkrimi qe i ben autori menyres se si e kendonte basho Foto Sotiri kete kenge te ben qe edhe ti ta jetosh ate moment,por qe s’mund ta kendosh dot vete se do ngelesh i turperuar.Basho Fotua paska qene nje kengetar virtuoz e i paarritshem.

   Interesant eshte rrefimi se si eshte bere Kryqi i famshem i kishes se Laboves. Une ne kete liber mesova per here te pare se kryqi eshte ndertuar nen kujdesin e armembajtesit te perandorit Justinian, Konstandin Labovitit, bir i ketij fshati.                                                 

   Kam qeshur e jam kenaqur me monologun e Kako Dhoqines. Aty eshte gruaja tipike punetore lunxhiote e asaj kohe me te foluren e vecante qe pershkruan veprimet e nje dite vajtjeje ne mulli si dhe te fshehtat e thashethemet e fshatit. Leksiku i saj eshte i rralle per ditet e sotme, por me vlera te vecanta gjuhesore.

  Nje tjeter tregim me vete eshte rrefimi per “gjuheprerin”, komunistin kosmopolit e poliglot Milto Sotiri, shok i Dimitrovit, qe brodhi boten per te propoganduar Internacionalen komuniste e qe u kthye ne Selcke i dermuar nga burgjet e i pagoje.

  Selcka,nje fshat i vogel, eshte vendlindja apo origjina e mjaft inetelktualeve te njohur e te tjere te sukseshem ne jeten e tyre. Koci permend disa nga ata. Eshte nder per te ndjerin Prof. Dr.Thoma Dhima, qe nderroi jete papritur e para kohe, mik e kolegu im ne Universitetin e Gjirokastres, te radhitet midis tyre. Me terhoqi vemendjen emri i nje fizikanti te shquar qe jeton e punon ketu ne Amerike e i ardhur nga Greqia. Ai eshte Dhimiter Nanopullos i njohur per studimet ne fiziken e pjesezave dhe ate kozmike.  Koci shkruan se ai eshte shqiptar nga Selcka nga origjina e babait te tij Vajo Naka i cili ka qene nepunes i qeverise se Zogut dhe u largua per ne Greqi para 1944’s. Ai la nje moter ne Selcke qe nuk dinte asnje fjale ne vllahisht. Kerkova ne internet te mesoja me shume per Dh. Nanopulos. Eshte e vertete se ai eshte nga me te cituarit e te vleresuarit ne bote ne fushen e tij,me mbi 800 shkrime,libra e studime si dhe anetar i akademise se shkencave te Greqise, anetar nderi i mjaft shoqatave te fizikanteve ne disa vende te botes. Sa per origjinen e tij ne nje nga referencat e nje shkrimi per te,ne gazeten greke “To Vima”te dates 11.4.2009 ai citohet te kete thene ne nje bashkebisedim me gazetaret: “Jo. Nuk jam nga Peloponesi. U linda dhe u rrita ne Athine,por jam vorioepirot.Vllah nga vorioepiri. Naka eshte mbiemri autentik i gjyshit tim para se te iknim nga Shqiperia”(Perkthimi im). Vllehet ne Shqiperine e Jugut kane qene blegtore shetites dhe jane ngulur ne fshatrat e Lunxherise ne vitet 50 kur filloi kolektivizimi. Gjyshi i fizikantit ,qe edhe ai quhej Dhimiter, ka vdekur ne 1916 dhe djali i tij ,Vajua, ka lindur po ne ate vit, kur as qe behej fjale per vllehe ne Selcke e ne gjithe Lunxherine. Gjithashtu nena e Vajos (gjyshja e shkencetarit) ka qene nga nje familje shqiptare nga  Krina e Lunxherise. Te shkoje atehere ne Greqi e te thoshje se jam shqiptar do ta kishe shume te veshtire . Dyert nuk do te hapeshin per ty. Te thoshje se se jam vllah ishe me i pranueshem per greket. Per te ardhur keq eshte se nderrimi i emrave e mohimi i kombesise vazhdon edhe sot kur Shqiperia s’eshte ne kushtet e 150 vjeteve me pare.

   Do te kthehem prape tek Selcka. Nuk mund te rri pa treguar se si e pashe ate per here te pare. Ishte fillim tetori i vitit 1976. Une dhe nje mesues tjeter,Kristo Zaho, nga Seloja e Dropullit te Siperm, nje dite te shtune u ndodhem tek i ashtuquajturi “Stacioni pyjor” aty ku mbaron Gryka e Selckes. “Stacioni pyjor” ishte nje ngrehine e vogel alpine e tera prej druri e me nje strehez ku mbroheshin udhetaret nga moti i keq. Ajo ngjante si  shtepite  ne malet e Zvicres. Aty kalonte rruga per ne Polican e Zagorie  e degezohej per ne Hllomo e Catiste.Ne kishim bere rreth 2.5 ore rruge nga Sopiku per te arritur aty me shprese se do te gjenim ndonje makine per ne Gjirokaster. Nga gjunjet e poshte ishim te lagur e te lodhur. Ishte nje dite e laget e me mjaft mjegull. Tek tuk degjohej ndonje fershellime bariu a lehje qeni  e vrulli i lumit,por jo zhurme makine. Rreth e rrotull male e heshtje. Pas disa oresh pritje vendosem t’i ngjiteshim se perpjetes per ne Polican. Aty kishte nje lokal e hotel te vogel. Por na buzeqeshi fati. Degjuam nje si zhurme makine e papritur nga mjegulla u shfaq nje xhips i vogel e ndaloi para nesh. Nje burre uli xhamin e tha: “Djema! Cilen rruge te marrim per ne Selcke? Te ngjitemi lart apo djathtas?.”Une u pergjigja: “As njeren e as tjetren. Selcken e keni lene prapa.” Pasi na pyeti se  ku do shkonim, na ftoi te hipnim ne makine e tyre e t’u tregonim rrugen per ne Polican ose ndonje fshat tjeter aty rrotull, por Selcken donin ta shikonin patjeter. Ai tha se me pas do te ktheheshin ne Gjirokaster. Ata ishin dy figura te shquara te kinematografise shqiptare; regjisori i shquar Viktor Gjika dhe kinoperatori i njohur Lionel Konomi si dhe shoferi , nje djale i ri e me mjaft humor.  Ne u kishim degjuar emrat, por nuk i njihnim. Ata na thane se do te realizonin nje film mbi romanin “Njeriu me top” te Dritero Agollit e kerkonin vende te pershtatshme per te bere xhirimet. Shkuam ne Polican, por nuk shfaqen ndonje interes te vecante. U kthyem per ne Selcke. U ngjitem se perpjetes e papritur mjegulla sikur u largua e Selcka u shfaq para nesh. Shoferi ndaloi tek fusha e vogel e futbollit me vetem nje porte. Shtyllat e saj ishin te shtrembera e trari i siperm i bere hark. Ai tha se do gjuante nje penallti dhe e leshoi makinen drejt portes,por ndaloi para saj duke thene: “Kam frike te shenoj gol se mos rrezoj shtyllen e siperme.” Te gjithe qeshem e zbritem nga makina. Viktori , pasi hodhi nje veshtrim te vemendshem rreth e rrotull tha: “Te zgjuar paskan qene keta selckjotet qe e kane fshehur e mbeshtetur fshatin kaq bukur ketu ne mal.” Ne u futem neper fshat. Mua me bene pershtypje  disa shtepi te medha me gure te gdhendur e portat me qemer, e  kopshtet rreth  qe ishin mbjelle e sistemuar me mjaft merak e me plot hardhi rrushi. Pashe manat e nje cercem te larte, muret e gurte te oborreve qe ishin te drejte e te mirembajtur.Vajta edhe te Kroi i Madh qe m’u duk nje veper e vogel e rralle ndertimi. Te gjithe fshatrat e Lunxherise kane pasur kroje te ketij lloji te ndertuar nga mjeshtrat vendas. Ngado qe shikoja malet i kisha perpara fytyres. Selcka me dukej si nje oaz malesh. Takuam nje fshatar te cilit Viktori e Lioneli i bene pyetje te shumta sidomos per nje shtepi te madhe nga ana perendimore e fshatit qe ishte disi e vecuar. Lioneli interesohej se nga lindte e perendonte dielli, cfare ngjyre mernin  ne nentor gjethet e pyllit ne shpatin e malit perballe si dhe si visheshin fshataret 50 vjet me pare dhe a mund gjenin fotografi me keto veshje etj. Atyre iu pelqeu Selcka e mendonin qe ate shtepine e vecuar ta benin shtepine e Mere Fizit, Nuk e di se  pse ai film nuk pati xhirime ne Selcke.

   Leximi i librit”Udhetim ne shpirtin lunxhiot” me clodhi e me kenaqi. Eshte shkruar kendshem e kuptueshem per cdo lexues.Mund ta lexoni e nuk do te thoni se ishte kohe e humbur.

  

 

KOPSHTI ËSHTË SIMBOL I JETËS

"Më i bukur, më bëfasues, plot me poezi dhe simfoni, do të ishte qyteti ynë, nëse ata që kishin fatin e tij në dorë, do të dashuronin më shumë gjelbërimin, kopshtin , nëse ata do të mbartnin në shpirtin e tyre magjinë e natyrës, se sa çimenton dhe hekurin."

 

nga : Kristo KAURI

Sarandë 

Kristo KAURI

Sa herë që vizitojmë një kopsht të gjelbëruar,ose sic i themi hapesire e gjelbert, ndjesitë dhe emocionet e bukura na pushtojnë gjithë qënjen tonë. Këtu është vendi që njeriu ndjen krenari, madhështi, qetësi, gëzim..

Këtu natyren e këmi pranë, shumë pranë shtëpisë tonë. Ajo ka “zbritur” nga mali dhe ka ardhur në qytet, për t’i dhënë pak ngjyrë, shpresë dhe jetë çimentos ,asfaltit dhe hekurit . Kopshti, gjelbërimi ka një mission, që njeriu të mos humbas kurrë komunikimin me natyren. Këtu gjelbërimi, rregulli, druret, shkurret, lulet, bari, shatërvani dhe gjithë elementet e tjerë, nuk kënaqin vetëm sytë, por ato bashkëbisedojnë dhe me shpirtin.

 

Kopshti me të drejtë mund të themi, se përfaqëson më se miri simbolin e jetës. Eshtë mjedisi ku duhet të ruhen ekuilibrat, standartet midis drureve, shkurreve, luleve,veprave të artit, barit, hapësirave, për dritë, për hije, për lagështirë, për ngjyrë……

 

Kopshti kërkon kujdes të vazhdueshëm nga kopshtari, nga njerëzit, nga vizitoret, se ndryshe ai tjetërsohet, dëmtohet, shkatërrohet.

 

Në këto mjedise gjithmonë jeta dhe vdekja thurrin planet e tyre. Ai gjithmonë kërcënohet dhe duhet mbrojtur nga njerëzit e pandërgjegjëshëm, nga të babëziturit, nga çimentua, nga sëmundjet, nga thatësira , nga furtunat, nga nxëhtësia, nga të ftohtit, nga ndotja, nga zhurmat…

 

Kopshti është vendi qe njerëzit dhe sidomos fëmijët, mësojnë të duan jetën, rregullin, natyren, të duan bashkësinë, mjedisin. Duke luajtur në mjediset e gjelbëruara, fëmijët kaliten që të përballën me jetën, me kaosin urban, me çimenton, me mentalitetet, me të shëmtuaren, me ndotjen.

 

Këtu njeriu mbush shpirtin me ngjyra, mushkuritë me oksigjen, këtu njeriu pastron shpirtin nga mekatet,shkarkon stresin, merzitjen, enërgjinë negative, këtu njeriu lartohet dhe fillon dhe komunikon me Zotin.

Njeriu këtu prezantohet me ritmin e natyres, me forcën dhe vitalitetin e saj, me botën dhe magjinë e saj.

 

Drurët e lartë që ndodhën në kopsht, si cedri, pisha, blini, rrapi, frashëri, ilqia,..janë përfaqësuesit me dinjitoz të natyres. Ato qëndrojnë në këmbë, duke lartuar majat e tyre drejt hapësirës, dhe nga ana tjetër duke futur rrenjët e tyre thëllë në tokë.Vetëm këto qenie rriten në botë në dy drejtime. Ato luftojnë qe të mos gjunjëzohen, të mos rrëzohen. Janë krijuar nga Zoti si monumente madhështore , të gjalla të natyrës, që t’i japin formë përjetësisë.

Ato na e përcjellin bukur mesazhin : Ne luftojmë , ne sfidojmë çdo ditë, prandaj vazhdojmë të qëndrojmë në këmbë. Jeta për ta jetuar nuk është e lehtë. Sa më të mëdha dhimbjet, sfidat dhe vështirësitë, aq me i madh është gëzimi, admirimi dhe lumturia e jetës.

 

Me i bukur, me bëfasues, plot me poezi dhe simfoni, do të ishte qyteti ynë, nëse ata që kishin fatin e tij në dorë, do të dashuronin me shumë gjelbërimin, kopshtin , nëse ata do të mbartnin në shpirtin e tyre magjinë e natyres, se sa çimenton dhe hekurin .

 

ARKITEKTURA E GJELBERT DHE ARTI I LULISHTARIT

nga: Dr. Selman MËZIU

Firence, itali

Hyrje

    Ndryshimet politike dhe ekonomike kanë sjellur një zhvillim urbanistik të qyteteve shqiptare, mbi të gjitha, Tirana, Durrësi, Fieri, Vlora, Saranda, Shkodra dhe ndonjë tjetër. Kjo shtron  para arkitektëve të ndërtimit dhe peizazhist, projekte ndërtimi e gjelbërimi me koncepte të reja të teknologjive të ndërtimeve,  lëvizjeve, raporteve ndërtim e peizazhin e gjelbërt dhe veprimtaritë e tjera kulturore, sportive, para shkollimin e shkollimin dhe veprave industriale. Sejcila prej tyre duhet menduar e shikuar me një optike të re në stadin e sotëm dhe të nesërm të shoqërisë shqiptare dhe ngrohjes së klimës në gjithë lëmshin tokësor.  Do të përpiqemi të japim disa mendime, ide e këshillime mbi arkitekturën peizazhiste të gjelbërimit të qyteteve në përgjithësi që nga taracat, ballkonet,  lulishtet private, të institucioneve të ndryshme dhe të lulishteve të përbashkëta të qytetarëve.

   Projektimi detyrat që duhet të zgjidh.

     Firmoset kontrata e bashkëpunimi dhe projektimit. Pastaj fillohet rilevimi gjeodezik i sipërfaqes së lirë e objekteve egzistuese,  i rrugëzave, bordurave, kandeve që do të gjelbërohet, njollave të lulëzuara  me llojet drunore e shkurrore, bimë barishtore shumë vjeçare, livadheve, shkallëve, statujave, pishina, bimë uji-hauzi, kanalizimet për rrjetin elektrik e ujitës.  Punime të cilat përbëjnë fillimin e mbarë të punës, saktësinë e punimeve, përcaktimin e kostos së tyre, sasinë e materialeve të ndryshme.      

         Pas tyre hartohet projekti me të gjitha elementët e mësipërm, duke shtuar mobilimin e lulishtes, po qe e nevojshme rrethimin. Kjo fazë mjaft e rëndësishme kryhet duke u konsultuar me inxhiniera elektrik, hidraulik dhe me pronarin e lulishtes së shtëpisë, kullës, pallateve, vilave, shkollave apo të institucioneve të ndryshme.  Për të harmonizuar standartet teknike, shijet e gustot e llojeve për gjelbërim e mobilimn e lulishtes, llojeve, mënyrat e vendosjes me voltazhet e format e llampave elektrike, mënyrat e teknikat e ujitjes se livadheve, njollave e kandeve të gjelbëruara etj. Vihen në konkurrim ndërmarje dhe  specialistë përkatës të fushave të punimeve që do të kryhen.   

  Zbatimi  i projektit

     Më parë, ndërtohet pishina, rrugëzat, kanalet e kalimit të tubacioneve, dhe të ujrave, shatravanet, hauzet, shkallët etj.  Pasi mbarohen këto punime. Kryhet punimi i tokës me moto kultivator, ose punim me bel, mënyrë e cila varet nga sipërfaqja e përcaktuar në projekt për livadhe. Pas kësaj fillohet mbjellja e njollave të gjelbërta në kandet ose qoshet e livadheve, shtëpiave, pallateve etj.  Nuk mund të lemë pa trajtuar mbjelljen në skrapate, bordure anës rrugëve kryesore, mbulime muresh ose ndërtesash me përmasa të vogëla, hyrjen në vila, lagje, grupe pallatesh etj.

   Pasi përfundohen mbjelljet e shkurreve, drurëve, bimëve shumë  vjeçare, bimët arometike, shtrihen tubat me vrima kudo ku janë mbjellur drurët e shkurret zbukuruese. Nivelohet sipërfaqja e punuar më parë për livadh, vendosen bilbilat ujitëse në kandet, pastaj hidhet fara e llojit të barit që është parashikuar në projekt. Kemi edhe mënyrë tjetër për të krijuar livadhin e gjelbërt. Kjo realizohet me plisa të gatëshme me bar. E cila pasi të shtrihet, rrulohet e pastaj ujitet me ujë të bollshëm. Edhe në këtë mënyrë krijimi livadhesh, bilbilat ujitës vendosen para shtrimit të plisave te gatshme të barit.

     Në taraca e ballkone, sigurohen vazot e rrumbullakta ose katërkandëshe në formë arkash. Sasia e madhësia varet nga sipërfaqja e tyre dhe dakortësia që është arritur në mes pronarit dhe arkitektit peizazhist apo inxhnierit të pyjeve që mbulon këto punime.  Pastaj sigurohen copëra vazosh e argjila vullkanike, plehu i nevojshëm dhe materiali vegjetale.

   Fillohet nga puna duke vendosur vazot në pozicionet e caktuar sipas projektit.  Pastaj vendosen shkurret me madhësi e lloje të ndryshme për çdo vazo, shtypet dheu në të gjitha faqet dhe behet nje ujitje e bollshme. Mund të instalohet rrjeti ujitës me aparatin  komandimit ku programohet koha e sasia e ujit që është i mjaftueshëm për zhvillimin e shkurreve e barërave shumë vjeçaree cila varet nga stinët, zona klimatike etj. 

      Sherbimet kulturale

      Janë të domzdoshme për të mbajtur të gjalla e në zhvillim të vazhdueshëm materialin vegjetal, duke shfaqur të gjitha fazat fenologjike e dhuruar  bukuritë estetike sipas parashikimeve të arkitetkurës peizazhist, apo inxhinierit lulishtar projektues.

      Vazhdon ujitja në sasi sipas stinëve e kërkesave ekologjike të bimëve zbukuruese. Pleherimi me plehra kimike  kryhet një herë në vit, bimët zbukurese edhe dy here në vit rastet e zëvendësimeve. Prashitja me bel kryhet një here në vit, kryesisht në pranverë. Zëvendësimi i shkurreve e drurëve zbukurues të tharë, kryhet në  mujit nëntor, dhjetor ose herët në pranverë. Krasitja veprim, që siguron veprimtarinë biologjike normale, biomasë që siguron edhe funksonin zbukurues në raport me bimësinë tjetër të llojit të vetë ose të tjera me madhësi e kërkesa bioekologjike të përafërta. Teknika e kryerjes së saj kërkon përvoj të gjat, mjeshtëri, kualifikim, njohuri dentrologjike të llojeve shkurrore, bimëve një e shumë vjeçare, që janë përdorur në lulishte ose ballkone e taraca.              

     Trajtimet me perparate kimike

    Në kushtet klimatike që kanë ndryshuar në ngrohjen e saj, kanë sjellur  shfaqje më të dendura te sëmundjeve e dëmtuesëve të shumtë në stade ta ndryshme zhvillimi e fenologjike. Njohja, koha e përdorimit, njohja  e shkencave të mbrojtjes së bimëve, si, Fitopatologjia dhe Entomologjia  qe nga bakteriet e viruset e deri te insektet etj.

 Ka ardhur koha ta kthejm vështrimin në luftën biologjike të dëmtuesve, bakterial, gjallesave, kërpurdhave etj. duk i luftuar me ilaçe me prejardhje biologjike ose shumuar gjallesa që ushqehen me dëmtuesit biologjik.  Kështu zvogëlohet ndotja e natyrës dhe dëmtimet dytësore të gjallesave për qark apo në të njëjtin mjedis jetësor.

Njohuritë e arkitektit ose inxhinierit të gjelbërimit

  Të krijosh një lulishte sado të vogël në sipërfaqe; të gjelbërosh nje ballkon, taracë, rruge këmbësore ose automobilistike, autostradë duhet të njohesh mire ‘’gjuhën e peizazheve,, biologjinë, dentrologjinë ose ndryshe kërkesat ekologjike të materialit vegjetal dhe artin e kombinimit të tyre për të dhuruar në çdo stinë, lulëzim lulesh të ndryshime  dhe peizazhe spektakolare admiruese e kënaqësi ndjellëse.

   Lind vetëvetiu pyetja: Çfarë duhet të dije nje arkitekt dhe inxhinier pyjesh peisazhist për të projektuar e zbatuar një projekt lulishteje?

   Ai duhet të dijë sipërfaqen ku duhet krijuar lulishtia, kundrejtimet e saja, tipin e diellëzimit (i diellëzuar, gjysëm hijezim, hijezim i plotë), zona e bimësisë dhe e klimës, formacioni i tokës, dentrologjinë e drurëve, shkurreve, gjysëm shkurreve zbukuruese,  bimëve barishtore, shumë vjeçare e  stinore, bimëve të mishta, kultivimet e kujdesimet, shkurret kacavjerrëse, varëse, që jetojn në uji, bimët zbukuruese gjithmonë të gjelbërta, të gjitha këto sipas zonave klimatike e bimore. Në projektim e zbatim duhet të respektoi karakteristikat natyrale e kulturale të krahinës ose qytetit, stilin e projektimit e realizimit të lulishtes, anglze, italiane klasike dhe  ku është vendosur në terrene të sheshta, shpate, skrapata, në shkëmbinj apo pranë pyjeve që vegjetojn, duke i respektuar  drurët e tij qoftë në grupe ose të vetëmuara.

    Diçka më shumë që duhet të ketë një arkitekt apo inxhinire lulishtar, janë:  duhet të jetë një artist kureshtar e dashurues i nanës natyrë; duhet të jetë me kapacitet të lart, për të kryer projkete të ndryshme e të planifikoi sa me saktësisht.  Gjithashtu  i aftë të kthej një sipërfaqe të pa jetë në një sipërfaqe funksionale, peizazhe kënaqësi ndjellëse, funksonuese e me karakteristika të veçanta mrekulluese, ndjellës kënaqësie, çlodhëse, ngjallje kureshtje.

   Gjelbërimi në vendin tone çelës i ndryshkur

 Mushkëritë e gjelbërta të qyteteve shqiptare, kanë pësuar një paksim të konsiderueshëm të sipërfaqeve pigment gjelbërt, pas viteve 1990 nga ndërrimi i sistemeve  politiko-ekonomike, për rrjedhoi mungesa mos zbatimit të ligjeve dhe dobësimi i shtetit.

  Dhe ja si e gjykon këtë situat inxhinieri paizazhist autor i disa librave Vasil Jani:’’…vitet e tranzicionit demokratik të mbas 1990, u shoqëruan me një valë shkatërrimesh në mjedisin tonë urban, sidomos të sipërfaqeve të gjelbërimit publik, parqeve, lulishteve e gjelbërimit rrugor, vendin e të cilave e zunë ndërtimet e pa ligjshem, kjoskat, por edhe ato të ligjshme me pallate shumë katëshe e të dendura si pasojë e mungës së zgjidhjeve urbane koherente dhe korrupsionit të administratës pushtetare, të cilat përkqësuan edhe më shuma kushtet e banimit, pushimit, çlodhjes e argëtimit të popullit në mjedisin urba dhe në sipërfaqet e lira të gjelbërimit publik të qyteteve,, (1)

   Të marrim në shqyrtim të dhënat statistikorembi gjelbërimin në vite të kryeqytetit shqiptar. Lexojmë: ‘’Duke kërkuar të dhënat e viteve 1996-1997 ku kryeqyteti trashëgonte një pasuri të madhe të blertë….rezulton, për çdo banor plotësohej një normativa kampion deri në 11m² për njeri.,, (2) Sipas literaturës botërore të lulishtarisë norma është 9 m² për çdo banor. Fatkeqësisht nuk kemi gjetur të dhëna të tilla, për më pas dhe vitin 2020 as në ISTAT dhe burime të tjera jo vetëm për kryeqytetin, por aspak për qytetet e tjera.

      Për të kuptuar sa më mirë dhe bindur lexuesin e thjeshtë dhe specilistët e fushës se  drejt cilave  shifra duhet të synoi gjelbërimi i qyteteve shqiptare po japim disa shifra, për disa qytete italiane në metra katëror për banor.  Dhe ja ato që kanë mbi 30 m² për banor : Nga qyteti i Materas me 992,3 m² deri te Regjio Kalabria me 104 m², dhe nga Novara me 73.3 m² e deri te Kajlari me 56. 4 m². (3)

  Ta hedhim një vështrim krahasues të disa qyteteve të francës për vitin 2017 mbi mushkëritë e gjelbërta të disa qyteteve për metër katëror për një banor dhe ja disa prej tyre:  Anxher 86 m²,  Nates 82 m², Strasburg 77 m², Kaen 73 m², Reims 69 m². (4) Paris  16 m²,   Lyon 38 m²,    Nice 14 m²   për vitin 2017. (5)

Po të shikojm në Francë, sipërfaqen mesatare të gjelbërt e kemi 48 m² dhe çdo banor shpenzon 46,5 euro për gjelbërimin. Ndërsa tani të shikojm sipërfaqet për banor më pak se dhjetë metër katëror në Itali. Lexojm: Taranto 3,1 m², Olbia 5,9 m², Genova 6,3 m²,  Barleta 6,7 m², Savona e Akuila 7,3 m², Sirakuza 7,6 m², Bari 7,9  m²,  Foggia 8,4 m²,  dhe Leçe 8,5 m². Megjithëse ne jemi në mjegullnajën e statistikave të qyteteve shqiptare ato vërtiten në shifrat më pak të gjelbëruara që ka Italia.  Meqënse ne kemi një shifër të vjetërueme po paraqesim disa shifra të disa kryeqyteteve të botës: Roma(Roma) 166 m²,  Praga (Rep. Çeka) 220 m², Sydnei  (Australi) 235 m², Goteborg (Suedia) 314 m², Bratislava (Sllovakia) 333 m², Aucklan (Zelanë e re) 357 m², Reykjavik (Islanada) 410, 84 m², (3) kryeqyteti me sipërfaqe më të gjelbëruar në botë. Kuptohet qartë se sa i varfër është me gjelbërim kryeqyteti shqiptar Tirana, kjo kuptohet nga pangopësia e ndërtimeve në Tiranë, pa një plan rregullues të kohës.

*       *

    *

          Prirja e përgjithëshme e mushkërive të gjelbërta të qyteteve shqiptare duhet të drejtohet drejt shtimit progresiv të sipërfaqeve të gjelbërta, mbi të gjitha me parqe shumë përmasëshe, me lloje të shumta të drurëve e shkurreve zbukuruese dhe lulishte të formës angleze, me livadhe të gjelbërta dhe në kande me gjelbërim shkurresh e bimëve shumë vjeçare zbukuruese. Kjo  mënyrë duhet ti shtyjë arkitektët peizazhist dhe inxhinierët lulishtar të kualifikohen pa rreshtur e të ndjekin zhvillimet prendimore të lulishtarisë në të gjitha format e tyre që nga ballkonet, taracat, lulishtet e  deri te parqet.

Burimet e shfrytëzuara

1-Inxh. Vasil Jani, ‘’Lule për shtëpi kopshte e vila.,,  f.5.  Tiranë 2005 

2-Tomson Nishani ‘’Njerëzit e mirë të luleve,, f.362. Bot. Ngjyrat e Kohës Tiranë 2007

3-https://www.istat.it/it/files//2016/05/VERDE-URBANO.pdf

4-http://www.observatoirevillesvertes.fr/wp-content/uploads/2017/04/infographie-A4-Palmar%C3%A8s-des-villes-vertes-2017.pd

Më 02.01. 2022                                              Dr. Selman Meziu  

 

  

 

NË MULLI - KAKO DHOQINA MOLLOIS[1]

Skicë Letrare e ripunuar 

nga: Koço MOSKO 

Boston, MA - SHBA

JETË MËRGIMTARËSH

Mbresa nga libri me tregime e novela “SHTEGTIMI I FUNDIT” i Avdulla Kënaçit 

 

Në kutinë time postare në Boston, këto ditë të nxehta vere më erdhi libri me tregime e novela “Shtegëtimi i Fundit” i mikut dhe patriotit tim gjirokastrit, Avdulla Kënaçi. Penën e tij, qysh herët, e kam ndjekur në vazhdimësi me shkrimet e tij gazetareske, sidomos me reportazhet dhe përshkrimet nga Jugu i Shqipërisë.. Idetë, mendimet dhe problematikat që shpaloste në shtypin e shkruar ishin shprehur me një eleganncë të veçantë. Ai ka qenë një gazetar i shquar e më vonë një realizues televiziv i sukseshëm i filmave dokumentarë në RTSH, sidomos nga diaspora shqiptare pas ardhjes së demokracisë. Avdullai ka një dekadë e gjysmë që jeton pranë fëmijëve të tij në Mississauga, një qytet modern, i ngritur pas viteve 1975 në Kanada, me gati një million banorë, në vazhdimësi të Torontos. Këtë periudhë emigrimi ai e ka shfrytëzuar duke realizuar katër vëllime me tregime e novela të spikatura që lenë gjurmë tek lexuesi. 

 

Dua të ndalem tek libri i fundit i cili sa ka filluar të shpërndahet në Shqipëri dhe këtu në mërgim. Variante të disa prej këtyre krijimeve, ai i ka publikuar në llogarinë e tij në facebuk, duke ia nënshtruar opinionit të miqve të tij të shumtë. Avdullai si karakter është njeri modest dhe komunikues që ka pritur me durim e kulturë vërejtje e mendime lexuesish nga më të ndryshmit. Aty ku e ka parë të arsyeshme ka bërë çvendosje, shtesa e përsosje, pra, tregimet dhe novelat, jo vetëm që janë lëmuar e gdhendur më bukur, por në këtë botim janë rritur edhe si nivel artistik.

 

Po rrekem të shpreh disa nga mendimet e mia, jo vetëm si lexues, po edhe si dashamirës e mik i tij me të cilin komunikoj vazhdimisht. 

  Titulli i librit për mua është shumë domethënës dhe duke e lexuar, ai përnjëhershi të zhyt thellë në mendime. Ne shqiptarët, historikisht, kemi qenë njerëz të emigrimeve e të shtegtimeve. Për mua këto dy fjalët e fundit kanë një kuptim të përafërt, në mos të njëjtë. Autori jo pa qëllim i ka vendosur librit këtë titull goditës, “Shtegtimi i fundit”. Ai të josh dhe të bën kurioz të dish se çfarë fshihet brenda tij.  Çdo lexues kujton emigrimet e shtegtimet e shumta në jetën e tij. Të gjithve na shkojnë ndërmend edhe peripecitë e të parëve tanë. Përmbajtjen e novelës “Shtegtimi i Fundit”, prej nga ka marrë titullin libri, personalisht e njoh mirë, sepse i jam kthyer disa herë nga që më kujtonte shtegtimet e kopeve të deleve në fshatin tim malor Selckë. Gryka e Selckes në vjeshtë dhe pranverë gjëmonte nga zilet e këmborët kur bagëtia bënte shtegëtimet. Pa pikë dyshimi mund të them se është novela më tërheqëse, shkruar shumë bukur dhe shtjelluar në një gjuhë mjaltë të ëmbël. 

 

Ky titull i librit më sjell ndërmend edhe diçka tjetër; bisedën me një zonjë amerikane që kemi bërë shumë kohë të shkuara, pasi kishim mbërritur në Amerikë. Në vitet e para të emigrimit bëja punë të ndryshme. Gjatë pushimeve, rrija i vetmuar, por edhe i lodhur e i mërzitur. Amerikania, një mesogrua, lindur e rritur këtu, punëtore e fjalëpaktë, ndoshta duke më parë në atë gjendje shpirtërore të rrëzuar, duhet t’i ketë ardhur keq. M’u afrua ngadalë dhe me një zë të ëmbël më tha: 

-         Zoti Kostandin, ti duhet të jesh njeri me karakter të fortë, ke kapërcyer një oqean të madh, ke udhëtuar mijëra milje dhe unë vë re se ti sakrifikon, por bën edhe një jetë normale. Në pamjen e parë dukesh sikur nuk të bën përshtypje ky emigrimi. Për ne vendasit është shumë e vështirë, kur çdo gjë nis nga e para e jo më për ju. Unë me familjen time kemi pesëdhjetë vjet që jetojmë në Dedham dhe prapseprap, na duket shumë e vështirë të shpërngulemi dhjetë apo njezetë milje më tutje, në një qytet tjetër, jo më ju që vini nga një kontinent i largët, me gjuhë të ndyshme dhe zakone të tjera. Unë marr me mend që është tepër e vështirë, por ju ia delni më së miri, prandaj të them që je njeri shumë i fortë.

Nuk i ktheva përgjigje, sepse ajo kishte qëllim të mirë, deshi të më ngushëllonte e të më jepte kurajo. Ndjeva se kisha nevojë të shpërtheja, të mallkoja mërgimin, por kafshova gjuhën dhe u përmbajta. Unë e dija se sa më brengosnin këto emigrime dhe shpërngulje që i kisha bërë disa herë, i detyruar për të përmirësuar sadopak jetesën time, dhe te familjes.

Të kthehemi tek vëllimi i mikut tim, Avdulla Kënaçi, “Shtegëtimi i Fundit”. Rresht pas rreshti, kapitull pas kapitulli, në çdo faqe libri, fryn e zhurmon emigrimi. Mërgimtari, por sidomos çdo shqiptar, gjen këtu diçka nga jeta dhe përvoja e tij. Kujton vështirësitë e para kur la atdheun, vështirësi të cilat në shumë tregime janë përshkruar me realizëm dhe shpesh me nota dramatike. Këtu nuk i thuren lavde botës së re, perëndimit, pavarësisht se ikëm prej një diktature çnjerëzore, por rrëfehen ngjarje dhe situata delikate, vështirësi nga më të ndryshmet, disa herë rrënqethëse, por edhe qesharake. Vende-vende shpërthen humor i këndshëm, i cili buron vetvetiu, në mënyrë të natyrshme, ashtu siç është vetë jeta, qesh e qaj.

 

Vërehet se fraza është e shqipes letrare, rrjedh pastër e bukur, të mos them është gjuhë brilante. Herë herë duket si një këngë, por aty ku ka të bëjë me gdhëndje karakteresh e zakonesh, sidomos në Labëri, zbulohet një fjalor i rrallë dialektor. Janë shprehje e fjalë të hershme, disa shumë të moçme që e pasurojnë leksikun tonë dhe i bëjnë nder gjuhës shqipe. Pena e Avdulla Kënaçit e stërvitur edhe në gazetari nëpërmjet përshkrimeve e reportazheve, rrëshket nëpër rreshta si ujëvarë, të bën për vete që në frazat e para të tekstit dhe të detyron ta shpiesh leximin deri në fund të ngjarjes apo subjektit. 

 

Në tregimet e këtij vëllimi flitet për vështirësitë e kohës që po kalojnë sot shqiptarët, sidomos të viteve kur për ta u hapën portat e botës perëndimore. Autori, duke qenë vetë një nga radhët e emigrantëve, i jepet e drejta dhe indicja për të përshkruar realisht peripecitë e jetës, të të gjitha shtresave të emigrantëve, shpesh shumë të vështira dhe me pasoja tragjike. Përpjekjet e tyre për t’u integruar në një jetë të re dhe shkrirja me komunitetin vendas janë përshkruar me detaje dhe hollësira artistike që të lënë përshtypje të thella.  Në tregimet si “Qilimi persjan me thekë”, “Kozmos”, “Cathinka”, “Mumuja”, “Kujdestarja e kojotave”, etj, natyrshëm dhe bukur shpalosen ngjarje e personazhe që nuk i harron kurrë. Po ashtu autori fishkëllen zakonet jo të mira të mëmëdheut tonë si në tregimin “Hija e gjakmarrjes”, etj. 

 

Theksoj, tregimet dhe novelat janë të pasura në fjalë të reja e të veçanta krahinore të zonës së jugut. Me këto fjalë ai kontribuon e pasuron me tej edhe gjuhën shqipe. Libri është shkruar me stil letrar të pasur e të bukur duke ecur në gjurmët krijuesave artistike të trevës jonë si: Çajupit, Naimit, Ismail Kadaresë, Agim Shehut, Jorgo Bllacit, etj. Libri është shtypur bukur, ka lidhje të fortë dhe një paraqitje fine, moderne. Mund të them se ky vëllim na nderon dhe qëndron shumë mirë edhe në shtetet e zhvilluara të këtij kontinenti ku ne jetojmë. E falënderoj zotin Avdulla për këtë dhuratë të veçantë me të cilën zbukuroj e pasurojë bibliotekën time modeste, këtu në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, ku unë jetoj familjarisht. Urime e suksese pastë gjithmonë pena e tij e ëmëbl dhe e feksur!

 

KOÇO MOSKO

 Boston, SHBA - Gusht 2023

TRI SHPIFJE TË RËNDA PËR VËLLEZËRIT SOTIRI

-   Shtrëmbërime të fakteve historike që kanë hyrë në fjalorë enciklopedikë, libra historie, wikipedi, gazeta dhe emisione televizive -

 

nga: Koço MOSKO

Boston, MA- SHBA

Vëllezërit Pandeli Sotiri, Mësues i Popullit dhe Koço Sotiri, nismëtar i shkollave të para shqipe, janë dy rilindas të shquar, por të përndjekur e të martirizuar nga armiqtë e kombit shqiptar. Jetuan e milituan në një periudhë të vështirë dhe tepër armiqësore ndaj kombit tonë dhe gjuhës shqipe. I pari çeli Mësonjëtoren e parë në Korçë, ndërsa i dyti në Pogradec. Ata e kishin të mbrujtur zemrën dhe çdo qelizë të trupit të tyre me dashuri të zjarrtë për lirinë e mbrothësinë e kombit shqiptar dhe nuk u trembeshin rreziqeve e kërcënimeve nga armiqtë, të cilët në atë periudhë ishin me shumicë. 

Faik Konica në gazetën e tij “Albania”, në vitin 1898, shkruante: 

“Kur Pandeli dhe Koço, vendas nga Gjirokastra, hapën shkollën e parë shqipe në Korçë, midis paraardhësve orthodoksë u bë një shtangim i indinjuar: shqipja, ajo gjuhë e ulët dhe sakrilegjike, guxoi të mësohej! Dhe menjëherë filluan intrigat”. E vazhdon: “Dy burra guximtarë, të devotshëm, dy shqiptarë të vërtetë muarr përsipër këtë inisjativë atdhetare dhe ja duall deri në një pikë^[1]”.

 

Vëllezërit Sotiri, me këtë dashuri fisnike-atdhetare u brumosën që në fëmijërinë e tyre, në fshatin Selckë ku u lindën dhe morën dituritë e para. U mëkëmbën në një mjedis patriotik të zjarrtë i cili ishte në luftë e përpjekje të vazhdueshme për të ruajtur e zhvilluar traditat e të parëve dhe gjuhën amtare, gjuhën e nënës. Në edukimin patriotik e atdhetar, përveç prindërve të tyre, sidomos nënës, ndikim të madh ka patur mbi ta edhe familja e xhaxhait të tij të kamur, Thimjo Sotiri.

 

Personalisht unë, autor i këtyre radhëve, jam me origjinë nga fshati i vëllezërve Sotiri, lindur e rritur me historitë e tyre, treguar e stërtreguar qindra herë. Kam lexuar çdo gjë, çdo fakt e çdo gërmë që ndriçon jetën e vëllezërve Sotiri. Përfundimisht jam i brengosur dhe i hidhëruar duke parë e zbuluar hap pas hapi se e vërteta e shkollave të para shqip e në këtë kuadër veprimtaria patriotike e dy vëllezërve Sotiri, është e manipuluar dhe e shtrembëruar në të gjitha drejtimet. Nuk mund të them me qëllim apo pa qëllim. Në internet, Wikipedia, gazeta e shumë shkrime të tjera dhe emisione televizive, nuk ndriçohet e vërteta. Jeta e veprimtaria e tyre nuk bazohet mbi fakte historike. Prof. Musa Kraja për vëllezërit Sotiri shkruan kështu: 

“… në Arkivin Qëndror nuk kishte dosje, ndryshe nga disa personalitete të Rilindjes sonë Kombëtare. Për Koton nuk u habita, por për Pandeliun mendoja se duhet të egzistonin materiale të posaçme, për një dosje të tijën. Shkrime të lëna me emrin e tij drejtpërdrejtë, nuk kishte^[2].”

 

Nuk jam historian, por i përkushtuar për jetën dhe veprën reale të vëllezërve Sotiri, i dashuruar ndaj historisë së vendlindjes sime. Ndiej detyrim moral dhe qytetar para gjithë bashkombësve të mi, të shpalos, gjersa të kem frymë, historinë e vërtetë dhe patriotizmin e flaktë të këtyre rilindsave martirë të cilët nuk kursyen asgjë për mbrothësinë e Atdheut dhe gjuhës shqipe. Punuan e luftuan për këto ideale deri në minutën e fundit të jetës. 

 

Si ndikoi vendlindja e tyre, Selcka e Gjirokastrës në formimin e tyre atdhetar? Shkollimin fillestar ata e kanë kryer në fshatin e lindjes, pastaj në Stamboll e më pas në Europë, Vjenë – Austri. Këto janë fakte të provuara e të pamohueshme, të cilat shqelmojnë e hedhin poshtë me neveri të gjitha gënjeshtrat, shtrëmberimet e hamendësimet që janë thënë e po thuhen deri tani dhe janë shkruar e transmetohen në media pa asnjë lloj përgjegjësie. Askush nuk dëshiron të ballafaqohet me të vërtetat, por gjithkush përsërit mekanikisht çfarë është shkruar e thënë me hamendje më parë, pa iu referuar fakteve, arkivave dhe historisë. E pafalshme, revoltuese.

 

Fshati Selckë, Gjirokastër ku lindën vëllezërit Sotiri, është fshat me tradita patriotike e arsimdashëse të thella. Godina e shkollës që është edhe sot, u ndërtua që në vitin 1811^[3]. Në këtë shkollë rreth viteve 1847-1855 kanë marrë dijet e para edhe vëllezërit Sotiri. Shkolla bëhej në gjuhën greqisht, por në intervale të caktuara mësohej edhe shqip, me libra të ardhura fshehurazi prej Stambollit. Një histori që tregohej shpesh në fshat është ajo e Hoxhë Myftar Aliut. 

 

Hoxhë Myftari ishte një rilindas me origjinë nga Kallarati i Kurveleshiti, cili po sillte fshehurazi libra shqip nga Stambolli. Për t’iu shmangur kontrollit doganor dhe syrit të xhandërmarisë turke, ai ndiqte rrugën e maleve, nga një stan në tjetrin, nga një fshat malor në tjetrin. Hejbetë e tij ishin të mbushura me abetaret e gjuhës shqip të shtypura jashtë Shqipërisë. Ai ishte i besimit mysliman dhe selciotët të krishterë, por për ta mjafton që ai ishte shqiptar dhe bëntë një shërbim atdhatar, patriotik. Libri në gjuhën shqip ishte një sukses, një sihariq i madh. Abetarja i bashkonte edhe më shumë gjithë shqiptarët. Shqiptarët i dallonte gjuha nga kombet e tjerë dhe jo feja e cila shpesh është këmbyer me një fe tjetër. Selciotët kanë mbijetuar midis minoritarëve grekë, luxhiotëve orthodoksë dhe libohovitëve myslimanë. Historia vërteton se ata kurrë nuk janë grindur për probleme feje apo ndasi krahinore. Ata vetë, më mirë se kushdo e kuptonin dhe e vlerësonin mësimin dhe librat e penguara shqip. Hoxha, në misionin e tij fisnik dhe atdhetar, në udhëtim e sipër, u sëmur dhe dy fshatarë e gjetën  në një shpellë, poshtë fshatit, në një ditë të keqe me shi e suferinë. E morën në krahë dhe e çuan lart në Selckë. E lanë, e ndërruan me teshat e tyre, e ushqyen dhe duke e mjekuar me barna popullore. U kujdesën që ai të shërohej sa më shpejt, por Hoxhë Myftari nuk ja doli dot, kishte marrë plevit të rëndë dhe vdiq pas 3-4 ditësh.

 

Fshatarët, në nderim të sakrificës së tij patriotike, e varrosën me nderime të mëdha, sikur të ishte bir i tyre. Që fshati Selckë kishte një respekt të veçantë për këtë Hoxhë, e tregon edhe zgjedhja dhe vendosja e varrit të tij. Meqë feja ortodokse nuk e lejon të varrosej në varrezat e fshatit, selciotët e varrosën në një vend të shenjtë, afër kishës, pranë një konizme orthodokse ngritur me gurë, ku më parë duhet të ketë qenë një kult i lashtë paleokristian, ose edhe pagan. Tek koka e varrit të Hoxhës ishte vendosur një pllakë me gur të zi ku qe gdhëndur emëri i tij në alfabetin shqip të kohës dhe në greqisht. Konizma dhe Varri i Hoxhës janë shumë afër, 2-3 metra pranë, ballë përballë. Më vonë, vendi aty mori emrin “Varri i Hoxhës”. Edhe sot ashtu thirret. Varrin e Hoxhës fshati e ruajti përmbi 150 vjet. Kur e vizitoi këtë varr në vitin 1999 Prof. doktor Musa Kraja, i befasuar, por dhe i mrekulluar ka thënë: 

“Është e vërtetë, që i mençuri nderon të mençurin, atdhetari nderon atdhetarin, bujari pret bujarisht dhe këto nuk janë pak në Selckë”^[4]

 

Eshtrat e Hoxhës i morën bashkëfshatarët e tij nga fshati Kallarat i Vlorës në vitin 2007^[5] dhe i rivarrosën me nderime në fshatin e tyre kur u njoftuan për ngjarjen, shumë vite më vonë. Fshatarët e Selckës, këtë Hoxhë patriot e kanë përjetësuar edhe në këto vargje: 

 

“O i ziu Babashe,  

ke fëmijë apo nuk ke?

S’kemi ç’të bëjmë dhe ne, 

të përcollëm si babanë, 

Për ty tri kambana ranë”.^[6]

 

Keto vargje duhet të jenë shkëputur nga të qarët me vaje e ligje, të nje vajtuce të fshatit Selcke gjat varrimit sipas zakoneve e traditave shqiptare. Hoxha u përcoll me nderime në banesën e fundit nga prifti i fshatit duke u rënë këmbanave në të dy kishat; Shën e Premte dhe Shën Nikollë. Ajo ditë u konsiderua si ditë zie ku u kryen të gjitha nderimet e rastit. Një prift organizon ceremoninë mortore të një Hoxhe në një cep të trojeve shqiptare, në mezin e shekullit të XIX-të. Kjo është shumë domethënëse! E denjë për një skenar filmi. 

 

Një këngë Myftar Aliut i kanë ngritur edhe fshatarët e fshatit të tij Kallarat. Mbledhësi i apasionuar i këngëve popullore labe, Fatos Mero Rapaj ka regjistruar këtë këngë:

Patriotët ven e vijnë

Plot me vilva mbushur gjinë.

Ç’thonë për Myftar Ali

Dyzet ditë nga Stambolli

Rruga mbarësi s’i solli.

La pas Sarajet e ngjolit,

Hyri fshtatrave të Pogonit,

Vate në një fshat të thellë,

Nga katër male mbështjellë.

Kur vdiq Hoxha dhe dha xhanë,

Tre këmbana për të ranë,

Bënë nder si për babanë.

Kur ia hoqën xhamadanë,

Dualën librat shqipe radhë.^[7]

 

Librat shqip nga Stambolli selicjotët i binin edhe vetë fshehurazi duke sakrifikuar e përballuar rreziqet e shumta. Ka shumë gojëdhëna e histori që tregohen.  Në fshat thuhej kjo këngë ku bëhet fjalë për një Siko Dhimadhi, (Dhima):

 

Siko Dhimadhi kur vije, 

Në Selckë dilje lëminje, 

Ç’bëhej në Stamboll e dije,

Kokën në trastë e vije

Për sebep të ca vivlije, 

Qysh bëje kur dilte ujku,

Pastaj të qepej dhe cfurku. 

Mbi dy fundoma sënduku

Shqiponjën s’e zë dot turku”^[8]

 

Sa ngushtë duhet ta ndjejnë veten kur ti lexojnë këto të vërteta të fshatit Selckë ata që zhgaravitin edhe sot nëpër gazeta e internete duke shkruar se në fshatin e tij Selckë Pandeliun s’e lejuan grekomanët të hapte shkollën, nuk e qasën, etj... Këto janë gënjeshtra dhe përpjekje për ta nxirë Selckën patriote. Në fshatin e Pandeliut ishte ajka e shqiptarizmës. Aty ai mori në zemër e u brumos në shpirt me dashurinë e zjarrtë e të pakufishme për Atdheun, Shqipërinë.  Gjithsesi nuk mund të kishte atë jehonë çelja e shkollës së parë shqip në fshatin e izoluar malor Selckë sesa Korça, qytet i madh, me kulturë, popullsi, intelektualë dhe lidhje me botën e huaj. Jo më kot Rilindasit caktuan Korçën. Dhe kishin të drejtë. Ngatërrimi me vendlindjen e vëllezërve Sotiri, Selckën, është dashakeqësi dhe qëllimkeq për t’I ulur vlerat patriotike.

 

Në kohën kur Pandeliu me Koton ka marrë arsimin fillestar në fshat, shkolla duhet të ishte 7-vjeçare (plotore). Ajo kishte edhe një bibliotekë ku kishte libra shqip, e cila pasurohej nga viti në vit, por ato u dogjën kur ra një zjarr i mistershëm në vitet 1880. Ishte koha kur vëllezërit Sotiri merreshin me botimin e shpërndarjen e librave shqip në Stamboll.  Shkolla u rindërtua përsëri në vitin 1895, por me përmasa më të vogla.^[9]

 

Shkolla tani fillore e Selckë pas rindërtimit në vitin 1894  
ku kanë kryer arsimin plotor Pandeli e Koço Sotiri ( foto: Artur Mosko)

Në fshatin e vellezërve Sotiri, në kishë meshohej edhe shqip me libra me gërma greqisht. Një libër kishtar shqip po me gërma greqisht ishte edhe “Dhjata e Vjetër”, botim i vitit 1849 sipas studjuesit teolog Dhimitër Beduli^[10]. Atë libër e mbaj mend edhe unë. Madje kisha dëgjuar  kur meshohej shqip nga prifti dhe psalltët, ata i kishin mësuar përmendësh shqip shumë pjesë lturgjike nga ky libër. Librin e ruante prifti At Stefan Thanati, kushëri i parë i babait tim. Në faqen e parë që ishte bosh, ishte shkruar me gërma shqip: “Dhuratë nga Shoqëria “Përparimi” e Stambollit për shkollën Plotore, (7-vjeçare).”  

 

Shkolla në fshatin Selckë ku kanë studjuar vëllezërit Sotiri, shtëpitë e Sotiraj ashtu siç janë, Varri i Hoxhës me Konizmën duhet pa tjetër të kthehen në objekte muzeale të klasit të parë. Të meremetohen, të rrethohen e të mirëmbahen si dëshmi e gjallë e bashkejetesës në shekuj e shqiptarëve, por dhe si dëshmi e gjallë e përpjekjeve titanike për shkollat dhe shkrimin shqip nën sundimin pesëshekullor otoman. Do të jetë muzeumi më i goditur, më i bukuri dhe më i veçanti i cili do t’u mbyllë gojën fallsifikatoreve përgjithmonë. 

 

 ****

            Të nginjur me atdhedashuri dhe të etur për libra, dituri e shkollë shqip, vëllezërit Sotiri, nga fatkeqësia që u ndodhi, kur u vranë babain për hasmëri, u detyruan të largohen për në Stamboll e të vazhdonin shkollat nën kujdesin e xhaxhait të tyre të mirë e human, Thimjo Sotiri.  Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1985 thuhet se Pandeli Sotiri ishte nxënës i Koto Hoxhit!!^[11]  Të gjitha dokumentet e mëvonëshme, edhe sot në internet, shkrime apo emisione televizive të ndryshme e përsërisin kudo këtë gënjeshtër të madhe, si përallë. Kjo është e pafalshme. 

 

Po të bësh vetëm një llogari të thjeshtë del ndryshe, dhe ja sesi. Dihet se shkolla e mesme greqisht në Qestorat u hap në vitin 1874.^[12] Në atë kohë vëllezërit Sotiri ishin në moshën 30-34 vjeçare. Kishin përfunduar shkollën e mesme në Stamboll dhe të lartën në Vjenë, Austri. Pandeliu ishte rreshtuar dhe për afro 10 vjet shërbeu në ushtrinë Austro-Hungareze. Ai mbante gradën major. U kthye në Stamboll duke u vënë në shërbim të veprimtarisë patriotike. 

 

Koto Hoxhi nuk ka qenë mësues, por kujdestar konvikti në shkollën e Qestoratit të Lunxhërisë. Ndërsa vëllai i Pandeliut, Koto Sotiri qëndroi sup me sup me të vëllanë dhe gjithë rilindasit e tjerë në të gjitha rreziqet, veprimtaritë e aktivitetet patriotike. Ishte mësuesi më jetgjatë e punëtor, pafjalë e i thjeshtë, si asnjë tjetër në ato kohëra të vështira. Punoi mësues në Pogradec e Korçë, afro dhjetë vjet, sa të gjithë mësonjësit bashkë që i përmendin dendur e u numurojnë meritat në shkrime e emisione televizive. Koçoja e vazhdoi këtë aktivitet në Maqedoni, në Rekë e Manastir, gjersa autoritetet osmane e burgosën dhe e dënuan me burg.^[13] Bëri pesë vjet burg. Sa keq, nuk është kujtuar asnjeri të shkruajë për këtë patriot të flaktë e fisnik që i dha jetën arsimit shqip. 

 

Jo vetëm nuk përputhen vitet, por dihen mirë edhe shkollat e mesme që kanë kryer në fakt vëllezërit Sotiri. Autori Koço Mosko Stegopuli, në biografinë e Pandeli Sotirit që i ka dorëzuar në shkollën Pedagogjike Gjirokastër, ish drejtorit Tomor Tushe, me rastin e 10-vjetorit të saj, në vitin 1959 dhe me rastin e marrjes së emrit Pandeli Sotri kësaj shkolle, shkruan: 

“I rriti dhe i mësoi në Stamboll, xhaxhai, Thimjo Sotiri. Atje kanë ndjekur shkollën e mesme të “Gallatës” (Galatasaray High School, bashkë me Janko Minxhën nga fshati Krinë)”. ^[14]

Këtë biografi K. Mosko Stegopuli shkruan se e ka dorëzuar edhe në Komitetin e Veteranëve të Rrethit Gjirokastër të asaj kohe. 
 

Koço Mosko Stegopuli, ish inspektor i Arsimit ne Komitetin Ekzekutiv të KP Rrethit Gjirokastër, i ka mbledhur këto te dhëna  së bashku me Vaso Konomin, ish Sekretar i Komitetit Ekzekutiv të Rrethit Gjirokastër. Ata u kujdesën për historikun e Lunxhërisë dhe në vitin 1972 Koço Mosko Stegopuli ishte pjesmarrës në një komision që ishte ngritur për hartimin e historikut të rrethit Gjirokastër. Këto të dhëna i ka marrë nga Aleksandra Pano (Telo) kushërirë e vëllezërve Sotiri, e cila në Stamboll ka banuar në shtëpinë nga ku u rrëzua nga kati i tretë Pandeli Sotiri. Aty në vitin 1922, ajo ka lindur edhe djalin e saj, aktorin e Teatrit Popullor, “Artistin e Merituar” Andon Pano.  

 

Shkolla e “Gallatës” në Stamboll, ishte një shkollë e mesme nga më të mirat e kohës, madje dhe në Europë. Aty mësimet bëheshin në gjuhën frënge, sepse ish kolegj francez i themeluar që në vitin 1481. Me mbarimin e kësaj shkolle, rreth viteve 1860, vëllezërit Sotiri, sigurisht përsëri me kujdesin e xhaxhait të tyre, Thimjo Sotiri, ndoqën shkollat e larta në Vjenë, Austri. Pandeliu studjoi për mjekësi, në “Medical University of Vienna”, ndërsa Koçoja studjoi për drejtësi. Me mbarimin e shkollës së lartë, Pandeliu, rreth vitit 1864, u rreshtua në ushtrinë Austro-Hungareze me gradën major. ^[15] Në ushtrinë Austro-Hungareze duhet të ketë qëndruar afro 10 vjet. Ndërsa për Koçon gjatë kësaj periudhe nuk ka të dhëna për punët e tij. Ndoshta ishte në Stamboll. Në fillim të viteve 1870, Pandeliu kthehet në Stamboll, për ironi të fatit, atëherë kur nuk qe ndërtuar ende, ose ishte në ndërtim e sipër shkolla e mesme greke e Qestoratit. Në Stamboll vëllezërit Sotiri filluan të merren me një veprimtari të dendur patriotike-atdhetare, së toku me rilindasit e tjerë. Përfundimisht bie poshtë versioni se Pandeliu ka qenë në shkollën greke në Qestorat.

 

Duhet të përgënjeshtrojmë edhe një shpifje tjetër. Në shumë shkrime thuhet se Koto Hoxhi në Stamboll i lidhi ose i njohu vëllezëerit Sotiri me vëllezërit Frashëri. Vëllezërit Sotiri ishin stambollinj të hershëm. Ata ishin rritur në një lagje me vëllezërit Frashëri, por i bashkonte edhe qëllimi i përbashkët dhe Shoqatat patriotike shqiptare. Sigurisht që kishin njohje të hershme, nuk ishte nevoja këtu të ndërmjetësonte Koto Hoxhi. Nuk kemi ndonjë të dhënë se ku banonte në atë kohë patrioti Koto Hoxhi dhe a njihej ai me vëllezërit Sotiri apo Naim Frashërin.  Mendoj se ky fakt është një hamendje ose shpifje për të ngritur lart vlerat e Koto Hoxhit. Kështu i bëjmë dëm historisë dhe të vërtetave duke i bërë të pabesueshme ngjarjet dhe zhvillimet patriotike.

 

Fakte e të dhëna të reja kemi zbuluar edhe për aktivitetin patriotik të vëllezërve Sotiri, të cilat do t’i bëjmë te njohura në vazhdim. Përsa kohë nuk i njohim vlerat reale të ajkës së patriotëve tanë, vështirë është të na i thonë apo të na i vlerësojnë të huajt.

Solla disa fakte dhe dokumente që hedhin poshtë shpifjet dhe gënjeshtrat për vëllëzërit Sotiri, këta korifej dhe të parët patriotë që u angazhuan për shkollat shqip dhe çeljen e tyre, duke sakrifikuar jetën dhe të ardhmen e tyre. Akoma më keq kur këto të pavërteta, shpifje apo gënjeshtra, quani si t’i doni, bëhen pjesë e fjalorëve enciklopedikë, librave të historisë, internetit, gazetave apo emisioneve televizive, gënjeshtrat kështu fitojnë qytetrinë dhe është vështirë t’i shkulësh. Duhet të harxhosh tërë jetën tënde për të vënë në vend padrejtësinë dhe korregjuar historinë.

Koço Mosko
Boston, Gusht 2023 

---

^[1] Faik Konica -  Gazeta “Albania” nr. 8; suplimenti fërgjisht.

^[2] Musa Kraja – “Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqip” f. 7 ; Tiranë 2002

^[3] Dhimitër Beduli – “Shenime për fshatin Selckë”

^[4] Prof. dr. Musa Kraja – Gazeta “Shkolla rurale”; Tetor 1999

^[5] http://kallarati.com/arsimi/historiku-i-shkolles-ne-kallarat

^[6] Enver Strati – “Historiku i Kallaratit” 

^[7] Enver Strati – “Historiku i fshatit Kallarat. 

^[8] Dr. Jorgo Thanati, etj. – “Selcka e Lunxhërisë …” f. 189 Tiranë 2011.

^[9] Dr. Jorgo Thanati, etj. – “Selcka e Lunxhërisë …” Tiranë 2011

^[10] Dhimitër Beduli – “Shënime për fshatin Selckë” Tiranë 1986. 

^[11] Akademia e Shkencave e RPSSH- Fjalor Enciklopedik Shqiptar –Tiranë 1985 faqe 975

^[12] Leko Mako – “Ju o djem do më kujtoni “, Tiranë - 2007.  faqe 97. 

^[13] Musa Kraja – ““Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqip” f. 110 ; Tiranë 2002

^[14] Koço Mosko Stegopuli – Kujtime, shkruar dhjetor 1988

^[15] Musa Kraja – ““Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqip”,  Tiranë 2002 

Fshati Selckë, Gjirokaster sot