“Punoni o këmbë e duar
Të hani bukë e lakruar”
Populli
Në menutë shqiptare çdo gjë mund të ndryshojë, vetëm buka, ky asortiment bazik, ka mbetur e njëjtë, përditë e për çdo vakt, për mijëra vjet me radhë. Shqiptarët kur ulen të konsumojnë ndonjë ushqim thonë: “do të hamë bukë”, ose “u shtrua buka”. Në shekuj buka konsiderohej e shenjtë. Nuk duhej të shpërdorohej, të lozje me të, ta hidhje poshtë, apo më keq, ta shkelje me këmbë, sepse “ishte gjynah nga Zoti”. Mbeturinat e bukës përdoreshin ushqim për bagëtinë, apo shpendët shtëpijake. Asnjë thërrime nuk duhet të shkonte kot. Sofra(sufrai) nuk duhej të mbetej zbrazët, pa një fetë bukë edhe kur të ngrënët kishte përfunduar. Betimi më i zakonshëm ishte: “për këtë bukë”, ose “më zëntë buka sytë”, “betohem për bukën që hamë”. “Bukë e krypë e zemër, mirëseardhe”, i thuhej mikut në hyrje të shtëpisë. Gjithashtu edhe mallkimi më i rëndë për shqiptarët ka qenë: “Të zëntë buka grykën, apo sytë”, etj. Ky respekt dhe vlerësim i trashëguar brez pas brezi, ishte ngulitur thellë në ndërgjegjen e çdo individi, sepse buka ishte jetike, sigurohej me shumë vështirësi, sakrifica e mundime.
Sipas burimeve të shumta historike e arkivore, të shkruara dhe zbulimeve arkeologjike, që në lashtësi, shqiptarët janë shquar për prodhimin e drithërave, sidomos në llojet e gatimit të bukës. Për prodhimin e bukës, në prehistori, sipas historianeve bimorë, epirotët domestikuan një lloj lisi per prodhimin e lëndeve, duke përmiresuar vetitë e tyre ushqyese, por kjo nuk dihet pse nuk u vazhdua më tej, por u ndërpre. Gjatë gërmimeve arkeologjike në fshatin Vashtëmi të Korçës, një ekspeditë shqiptaro-amerikane ka zbuluar se aty ka qenë një nga vendet e para pioniere në Europë ku fshatarët kultivonin drithërat e bukës. Ky zbulim, daton 8600 vjet përpara. (Allen&Gjipali, 2014, 2016).
Shqiptarët kanë qenë nga të parët në Evropë edhe për gatimin e bukës, madje ishin ata që e shpërndanë këtë gatim në popujt e tjerë të Europës. Me pushtimin e Ilirisë prej romakëve, shek II pk., filluan të shfaqen në Romë furrat e bukës. Plutarku shkruan se mbasi në Epir romakët dogjën 70 qytete sollën me vete skllevër për t’u shërbyer në shtëpitë e tyre. Sipas prof. Niko Qafëzezit referuar një studjuesi italian, Pajonët ishin të parët që u mësuan Masapeve teknikën e gatimit të bukës, etj.
Sundimet e gjata nga okupatorët e huaj, luftrat që nuk kanë reshtur kurrë këto 20 shekujt e fundit, nuk i kanë lënë këta banorë paqësorë të zhvillojnë në qetësi aktivitetet jetësorë. Populli ynë, ashtu, përmidis barbarizmave dhe luftrave të gjata, cfilitëse e të pabarabarta, diti si të vazhdonte të prodhojë ushqimin e të mbijetojë, duke refuzuar dhe me me armë. Një pjesë u rrudhën nëpër male. Atje, me shumë durim, punë të mundimshme, shpesh midis gurëve e bokërrimave, mbuallën arat dhe mbijetuan për mijëra vjet. Tokat i mbillnin me drithëra dhe më së shumti me grurë, për të siguruar jetesën e përditëshme. Të parët tanë i quanin ose vetquheshin Arbër, që për disa studjues do të thotë arë-bërës.
Të habit mjeshtëria, finesa dhe prakticiteti i ndërtimit të këtyre arave; format e tyre të përshtatura estetikishit me mjedisin. Arbërit ashtu siç janë shquar në ndërtimin e banesave, objekteve fortifikuese, ndërtimeve sociale si urat, çesmat dhe ujësjellësit, po aq të talentuar e krijues shfaqen edhe për bërjen e arave. Destabilizimet dhe okupimet e bënin të vështirë gjetjen e tregjeve me leverdi, sepse dhe në fusha prodhimi i grurit ishte i paktë. Ishte mungesa e nje shteti të mirfilltë shqiptar ku të përfshiheshin të gjitha trojet etnike shqiptare për të pasur një treg të qëndrueshëm e shkëmbime të ndërsjellta. Ndaj prodhimi i grurit fillimisht përbënte një nevojë jetike, ishte një lloj kodi mbijetese. Me kalimin e një kohe të gjatë kjo u bë edhe traditë. Motoja e këtyre njerëzve punëtorë e paqësorë ishte: “Puno si rob e jeto si zot”.
Përpara çdo gjëje ishte ushqimi për familjen, buka e përditëshme. Kjo duhej të sigurohej edhe në kushtet e luftrave dhe okupimeve, madje të qe e mirë, e shijshme, e shumëllojëshme. Shqiptarët si mbartës të një civilizimi e qytetërimi të lashtë, kishin kërkesa të larta për ushqimin në vatrat e tyre. U duhej të gatuanin një shumëllojshmëri të madhe bukësh e ushqimesh të tjera me bazë grurin që e prodhonin vetë, të një cilësie të mirë e të kontrolluar. Llojshmëria dhe cilësia e bukëve që ata gatuajnë bëjnë xhelozë edhe sot marketot më të mira të tregëtimit të ushqimeve. Këto nuk bëheshin në njësi të specializuara, por i përgatitnin amvisat nikoqire, fluturat duararta, në shtëpitë e tyre, atje rrëzë shkrepave të maleve, në bazë të një kodi të pashkruar që trasmetohej nga nëna tek e bija, nga vjehrra tek nusja, në mijëra breza.
Shtëpitë e ndërtuara që në vitet 1700, apo edhe më herët, dëshmojnë se secila kishte edhe furrat e veta të bukës për nevojat familjare. Gjatë perandorisë osmane të shumtë qenë ata shqiptarë që ushtronin zanatin e furëxhiut në Stamboll e gjetkë, e sot në të gjithë botën. Si përfundim mielli grurit është një përbërës themelor në rreth mbi 60 lloje gatimesh e ëmbelsirash të ushqimit të përditshëm të shqiptarëve. Më saktë, ai zë 25-30% të ushqimit të përditshëm.
Prodhimi i grurit në botë gjithmon në rritje.
|
Trojet shqiptare kanë kushte të përshtateshme për kultivimin e grurit dhe drithrave në përgjithësi, ka një eksperiencë dhe traditë mijëravjeçare, ka fusha pjellore si: Fusha e Kosovës, Myzeqeja, Fusha e Korçës, Ultësira e Veriut . Jo e vogël dhe jo më pak pjellore është edhe Lugina e Drinos në Gjirokastër, etj.
Sot në Shqipëri importohet mesatarisht mbi 250 mijë ton drithëra në vit, të cilat mund të prodhohen pa ndonje vështirësi. Sigurimi i kësaj sasie në vend do të bëjë të zihen më shumë njerëz në punë, të zhvillohen e të popullohen zonat rurale, të rriten të ardhurat e banorëve dhe të shtetit. Do të rritet cilësia e ushqimeve e nuk do të detyrohemi të marrim të fshirat e hambarëve të botës.
Si specjalist i mbrojtjes së bimëve e njoh mirë rrezikun toksik të sëmundjeve e dëmtuesve të grurit në fushë dhe gjatë ruajtjes në depo si dhe të kimikateve që përdoren në drithrat e bukës. Duke i përdorur pa kriter, ose duke mostreguar kujdes, këto bëhen të rrezikshme për shëndetin e njerëzve e të kafshëve, sidomos kur nuk ka kontroll. Eshtë e vështirë që karantina bimore dhe laboratorët në Shqipëri të kenë garanci për këto. Mosfuksjonimi ashtu siç duhet i karantinës bimore me ekspertë të kësaj fushe, korrupsjoni e bëjnë edhe më të vështirë akoma.
Mirpo nga statistikat shofim se shteti nuk po tregon aspak kujdesin dhe vlerësimin e duhur ndaj kësaj kulture bujqësore bazike dhe me rëndësi strategjike e ekonimike. Këto vitet e fundit sipërfaqja e mbjellë me grurë është zvogëluar me rreth 50 mijë hektarë dhe ka tendencë të ulet akoma, pa përmendur këtu kujdesin për farërat që u trgëtohen fermerëve.
Shteti, qeveria, duhet t’i kushtoje vëmendje prodhimit të grurit dhe drithrave në përgjithësi, t’i subvecjonojë fillimisht, sa të mëkëmbet ky aktivitet. Me hapjen e kufijve, tregtia është e lirë, kushtet kanë ndryshuar, ka konkurencë. Ka sinjale se tani pas pandemisë të COVIT-19 çmimi i grurit në tregjet ndërkombëtare po të rritet ndjeshëm. Nuk e dimë dhe si do të jenë këto të korra që po vinë. Por çfarë duhet bërë?
Shteti të ndihmojë fermerët me mjete mekanike e agregate bujqësore edhe falas, të ulet çmimi i naftës, ndoshta edhe të përgjysmohet për punimet, të përjashtohen nga taksat tregëtimi i farërave dhe i imputeve bujqesore, të kenë një çmim të kontrolluar nga shteti në tregétimin e tyre, të rritet puna kërkimore shkencore me farërat, etj,. Ministria e Bujqësisë duhet të ulet e të programojë punët. Tregu i grurit duhet të jetë i sigurtë për prodhuesit e duke ndërhyrë edhe shteti me politika fiskale e grumbullimin i tepricave që nuk shkojnë në treg, etj. Guri ka mundësi të ruhet në depo për një periudhë të caktuar kohore.
Kemi eksperiencën tonë. Në Shqipërideri ne mezin e viteve 1960 mirej vetëm 7-10kv/ha grurë dhe 9-15kv/ ha misër. Këto rendimente, sipas edhe zvillimeve botërore, në fund te viteve 1980 u pesëfishuan, duke përmirësuar farërat dhe teknikat e kultivimit. Gjithashtu dhe sipërfaqja nën kulturë u rrit. Këtë duhet të bëjmë dhe tani për t’i dhënë popullit një ushqim të shëndetshëm e cilësor, të ardhura e mundësi për t’u zenë në punë e të mos e braktisin vendin.
Koço MOSKO
Agronom i Mbrojtjes së Bimëve
Boston, Ma-SHBA
Maj, 2020
"Gruri, Ushqimi Bazik i Shqiptarëve"is Copyright © 2020 by Bota Bujqësore
No comments:
Post a Comment