Një Shtatore për Dardhën.

“Druri dardhësë me dardhë
Ish si zonjë sisëbardhë….”

(N. Frashëri)

            Në mes të një sheshi të lagjes Dorchester në Boston është vendosur një vepër arti, një monument që paraqet një dardhë të derdhur në bronx. Ky monument na u çfaq pa pritur një mëngjes kur ndaluam me makinën tonë në një semafor gjatë rrugës kur po shkonim si zakonisht në Universitetin që studjonin vajzat. E pamë heshturazi pa u thelluar e kuptuar se çfar ishte kjo befasi…

            

           Ditën tjetër vajza e vogël theu heshtjen dhe më pyeti mua me që kisha punuar në Shqipëri më se 30 vjet me bimët, si agronom:
-  Babi, ç’ mund të tregojë kjo dardhë në mes të qytetit!?
Pa u menduar fare, unë për shaka iu përgjigja:

- Dardha e ka bishtin prapa.
- Ç’është kjo dardha e ka bishtin prapa, - pyeti përsëri vajza, pa pritur që t’i jepja një shpjegim. Ajo u befasua nga përgjigjia ime e pa kuptimtë, sepse ishe mësuar për pyetjet që bënte të mirrte një përgjigje sqaruese. Për mua vitet e para të emigrimit ishin shumë të vështira dhe të lodhëshme, atë mëngjes isha ende i përgjumur dhe përtoja të futja në punë trurin. Unë me gruan ishim mësuar tashmë që shumë gjërave të mos u jipnin dot shpjegime. Në botën e re të pa njohur, ku erdhëm pa ditur gjuhën, na u bë zakon që shumë gjëra t’i kalonim në heshtje. Madje, nuk ishim ne ata që duhet tu thoshnim apo të sqaronim fëmijët, por ishin fëmijet ata që kishin filluar të na thoshnin sqarime të ndryshme, sepse ata e kuptonin gjuhën e vendit. Pra, në familjen tone si në shumë familje të reja emigrantësh, fëmijët ua tregonin arrat prindërve... Rolet këtu ishin ndërruar.
            Kaloi  kohë dhe fillova të vras mendjen. Kisha dëgjuar për shtatoren e famëshme të një tulipani në Holandë, për shtatoren e një qepe në Rumani, që ishin krijuar në shenjë mirënjohje për famën dhe fitimet që u kishin sjellë këto bimë banorëve të atyre vendeve. Mendova se edhe kjo statujë mund të ishte krijuar për rrespekt ndaj këtij fruti. Kur fillova të lexoja e të kuptoja disi më mirë anglisht, një ditë u ndala për të mësuar diçka rreth kësaj statuje në bronx. Aty mësova se Dorçesteri para 200 vjetësh ka qenë një rajon shumë i zhvilluar bujqësor. Kolonët evropianë kishin ngritur fermat dhe kopshtet e tyre dhe më se 200 vjet me rradhë kultivonin me shumicë: misër, fasule, perime, pemë frutore, etj. Me një referendum popullor në vitin 1869, Dorçesteri ju bashkangjit qytetit të Bostonit. Sot Dorchesteri është një nga lagjet më të urbanizuara të këtij qyteti.

Dorchesteri në vitin 1820

            Aty mësova se sheshi në të cilin ishte vendos shtatoria e dardhës quhet Edward Everett, sepse në këtë shesh dikur ka qëndruar shtatorja e tij. Mendjen ma përshkoi mendimi se mbas disa vjetësh ky shesh mund të marri emrin Sheshi i Dardhës. Ky toponim më stepi mendimet e më futi në kujtime të largëta të fëmijërisë time, më kujtoi  “Sheshin e Dardhëve” atje në vend lindje, kur rendnim gjithë ditën pas një topi lecke me gjunjët të bëra gjithë gjak.

 

Një kartolinë e viteve 1900 që paraqet shtatoren e Edward Everett

në sheshin ku sot është vendosur shtatorja e dardhës. 

            Edward Everett (1794 – 1865) ishte politikan liberal, edukator dhe orator i famshëm, që kishte lindur në këtë lagje të Bostonit. Për disa vjet shërbeu si pedagog dhe President i Universitetit të Harvardit, Senator në Senatin Amerikan, Sekretar Shteti, Guvernatori 15-të i shtetit Massachusetts, si dhe orator i shquar gjatë Luftës Civile. Statuja e tij para shumë vitesh ishte hequr nga ky shesh dhe ish vendosur në një vend tjetër. Në vitin 2007, Kryetari Bashkisë së Bostonit në zbatim të një projekti rregullues, në këtë vend përuroi shtatoren e dardhës.

            Sipas mbishkrimeve, dardha monumentale në këtë shesh është krijuar për të ritreguar historinë e këtij trualli, për të kujtuar kohën kur Dorchesteri ishte tokë bujqësore. Paraqitet një dardhë e kultivarit “Clapp”, e cila ka qenë e kultivuar në shek. 19-të, me cipën e jashtme të fortë dhe tuli brenda i ëmbël e i shkrifët si gjalpë, e cila  shërben dhe si një metaforë e shkëlqyer për banorët e kësaj lagjeje. Aty janë vendosur dhe 10 mini skulptura që paraqesin zhvillimet nëpër vite. Tregojnë për historinë e njerëzve që jane vendosur në këtë lagje, si një komunitet emigrantësh, njerezit e shquar, ata që dhanë jetën luftrave për paqe, kulturat e tjera bujqesore që jane kultivuar në këtë truall si misër, kungull, fasule, etj., jetën e përditëshme të banorëve, jetén kulturale e sportive, etj.

            Duke dashur të mësoj më shumë rreth Dorchesterit bujqësor informacjoni që morra ishte interesant. Në këtë vend nis historia e disa bimëve evropiane të selitura në Amerikë. Ndër to është dhe kultivari i dardhës “Clapp”. Ky kultivar është krijuar dhe selitur nga ferma e familjes Clapp, në vitet 1830. Kjo familje kultivonte rreth 120 ha me bimët bujqësore dhe ndodhet rreth 200 m larg nga  ku ngrihet sot statuja e dardhës. Dardha Clapp është një dardhë që i ngjan shumë kultivarit “Bartlett”, të cilën e solli nga Anglia në vitin 1799 James Carter dhe kopshtari Enoch Bartlett, banor i këtyre anëve, siç e kishte zakon, i  vuri emrin e vet. Dardha Bartlett quhet në SHBA dhe Kanada kultivari “Williams”. Në në vitin 1985 këto dardhë përbënin rreth 80 përqind të dardhëve të tregëtuara në Amerikë dhe në vitin 2004, zbriti 50 për qind.

            Mesazhet qe na jep monumenti i dardhës së derdhur në bronx janë të shumta: filozofike, artistike, historike, bujqësore, tradicionale, humane, etj.. Dardha si ushqim për njerëzit ka qenë dhe vazhdon të mbetet një kulturë e rëndeshme drufrutore. Sot në botë prodhohen 23-24 milion ton dardhë në vit. Dardha ka qene gjithashtu e kultivuar dhe kultivohet në çdo cep të trojeve shqiptare. Drufrutor tipik për trevat me klimë të freskët dhe të ftohtë, me prodhueshmëri të lartë, me qëndrueshmëri të madhe ndaj parazitëve dhe transportimit. Po, shumë pak është shkruar në Shqipëri dhe pak vëmendje tregohet për këtë drufrutor. Me gjuhën që na flasin të parët, dardhës edhe në vendin tonë i takon një shtatore. Ndoshta dhe një kopësht turistik, ku të jenë selitur të gjitha llojet e dardhëve. Do të ketë vlera edukuese, historike e turistike për të dëshmuar se edhe shqiptarët kanë tradita shumë të lashta në këto veprimtari. Kemi ekotipe dhe kultivarë të përzgjedhur gjatë shekujve, me vlera unike. Nevojitet të mësojmë nga ata që dinë ta vlerësojnë e ta shkruajnë historinë.

            Turistët që vijnë në Shqipëri, kanë interes të mësojnë sa më tepër për kulturën shqiptare, qoftë dhe atë bujqësore. Një monument dardhe, ulliri, molle, etj, do t’u tregonte atyre shumë për kulturën tonë të lashtë e të re. Eh, ..këtu mendja të shkon, e ku s’të  shkon. Bimët bujqësore u kanë mbajtur frymën gjallë shqiptarëve gjat gjithë kohërave, kanë bërë të mundur të rregullojnë jetesën e tyre.. Shumë bimë të selektuar nga shqiptarët sot gjënden të shpërndara nëpër botë. Bie fjala me lloin e rrushit “Kallmet” prodhohej vera aq e kërkuar nga Vatikani dhe fqinjët tanë italianë. Historia e kultivimit të bimëve në Shqipëri sjell shumë shembuj të tjerë. Si dëshmi kemi shumë toponime me emra bimësh që të parët tanë i kanë vendosur në rrespekt të tyre sepse i kanë kultivuar me shumicë për të siguruar jetesën. Duhet të mbeshtetemi mbi këtë përvojë të vyer, t’a zhvillojmë e ta çojmë më tej për një zhvillim  ekonomik e bujqësor të qëndrueshëm e fitim prurës.