VJESHTA NË KOPSHT

nga agronomi: Bajram ASLLANI

Prishtinë, Kosovë 

Bajram  ASLLANI

Vjeshta është një periudhë e rëndësishme për kujdesin e bimëve dekorative dhe pemëve frutore në kopsht. Në këtë stinë, puna përqendrohet në plehërim, mbrojtje ndaj sëmundjeve e dëmtuesve dhe përgatitje kundër ngricave.

 

Plehërimi artificial dhe organik

Plehërimi në vjeshtë ka për qëllim forcimin e rrënjëve, rritjen e rezistencës ndaj temperaturave të ulëta dhe përmirësimin e strukturës së tokës.

1.    Plehrimi organik, 

Komposti dhe plehu i stallës i kalbur janë burime të mira të lëndëve ushqyese. Ato nxisin aktivitetin mikrobiologjik, përmirësojnë aftësinë e tokës për të mbajtur ujë dhe e pasurojnë atë me materie ushqyese.

Për bimët dekorative dhe pemët frutore, rekomandohet sasia prej 3–5 kg për bimë, duke e përzier lehtë me dheun rreth rrënjëve.

2.    Plehrimi artificial(kimik) – 

Rekomandohen formulime me më pak azot dhe më shumë fosfor e kalium, si p.sh. NPK 5-10-15, 8-16-24 ose 10-20-30. Këto ndihmojnë zhvillimin e rrënjëve dhe përgatitin bimët për dimer.

Sasia e rekomanduar e plehut për bimë:

·      Bimët dekorative: nga 50–300 g. për bimë, në varësi të madhësisë

·      Pemët frutore të reja: 100–150 g. për pemë

·      Pemët e mëdha: 200–300 g. për pemë

·      Pishat: 200–250g për bimë, të shpërndarë rreth bazës jashtë trungut.

Pas shpërndarjes së plehut, nëse nuk është e mundur të bëhet inkorporimi në dhe, është mirë të ujiten për të ndihmuar tretjen dhe depërtimin e elementeve ushqyese. Plehrat përzihen lehtë me dheun për të siguruar kontakt të mirë me rrënjët dhe për të shmangur djegien e tyre

Mbrojtja ndaj sëmundjeve dhe dëmtuesve

Në vjeshtë, sëmundjet kërpudhore e bakteriale mund të mbeten aktive në tokë dhe në pjesët e bimëve. Po ashtu, insektet dhe merimangat mund të dëmtojnë rrënjët, degët dhe gjethet.
 Masat parandaluese janë më efektive se trajtimet e vonuara.

1.    Fungicidet:
Oksid kloruri i bakrit dhe sulfati i bakrit janë më të përdorurit në këtë periudhë. Ato ndihmojnë në parandalimin e kërpudhave dhe infeksioneve të tjera.

2.    Insekticidet dhe akaricidet:

Abamectin është efektiv kundër merimangave dhe disa insekteve që dëmtojnë gjethet. Imidacloprid përdoret kundër larvave dhe dëmtuesve që prekin gjethet.

Për pishat, trajtimet bëhen vetëm kur vërehen dëmtues specifikë, për të mos prishur ekuilibrin biologjik të tokës.

Aplikimi bëhet në mëngjes ose pasdite, kur temperatura është mbi 5°C. Trajtimi i trungut rrit efektivitetin, sidomos te pemët frutore dhe pishat.

Mbrojtja nga ngricat

1.    Mulçimi:

Një shtresë prej 5–10 cm me bar të thatë, kashtë ose gjethe të thata rreth bazës së bimëve ruan lagështinë dhe nxehtësinë e tokës, duke mbrojtur rrënjët nga ngricat.

Mbështjellja e bimëve me agrofoli me densitet 30–40 g/m² krijon një mikroklimë të qëndrueshme rreth bimëve, lejon dritën dhe ajrosjen, duke reduktuar humbjen e nxehtësisë. Te pishat, vendoset mbi rrënjët e reja ose rreth trungut për t’i mbrojtur nga ngricat e hershme

***

Vjeshta është periudha kyçe për të forcuar dhe mbrojtur bimët dekorative, pemët frutore dhe pishat. Plehërimi i duhur, trajtimet parandaluese dhe masat mbrojtëse ndaj ngricave sigurojnë që bimët të hyjnë të forta në dimër dhe të nisin pranverën me energji të re.

 

SI U MUAR LEJET NGA SULLTANI PËR HAPIEN E SHKOLLAVE SHQIP?

 

Së pari dëshiroj të sqaroj se cilat ishin rrethanat  në Stambollin e viteve 1870-1880. Si Pandeli Sotiri e shtiu në dorë lejet personale apo fermanët nga Sulltan Abdul Hamiti i II-të për hapjen e shkollës shqip. Ai mori një leje për veten e tij dhe një për vëllain, Koçon.

 

Vëllezërit Frashëri ishin shumë të interesuar për këto leje, por nuk mund t’i realizonin, sepse Porta e Lartë i quante turq muslimanët shqiptarë dhe nuk ua lejonte shkollat shqip, përveç kësaj, pas shtypjes e persekutimit brutal të veprimtarëve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, pas vitit 1881, kjo bëhej edhe më e vështirë, deri edhe e pamundur. Në revistën “Drita”- “Dituria”e cila dilte në shqip, vëllezërit Frashëri  shkruanin me pseudonime për të mos rënë në sy nga autoritetet turke. Sami Frashëri do të shkruante në atë kohë: “Pushteti që do të shkruajnë shqip të krishterët, po nuk do që të përzjehen muslimanët, të cilët i kanë të tyre e s’duan t’u ndihenë. “(39)

 

Le të sqarojmë disa zhvillime që kanë ndodhur në atë perudhë në kryeqendrën e Perandorisë, në Stambol.  Në Stambollin e viteve 1800 kishte një komunitet shumë të madh lunxhiotësh dhe miq të tyre, llogariteshin rreth 50 mijë vetë.  Çfarë thonë kronikat e kohs nga të huajtë për lunxhiotët e Stambolloit?

 

Albanologu Johann Georg von Hahn (1811-1869) në librin e tij “Studime Shqiptare” f. 42-43, shkruan për lunxhotët: 

“Disa familje në tri fshatra të Lunxhërisë dhe dy fshatra të Rrëzës, janë mjeshtër për ujësjellsat e kanë qenë në Stamboll prej kohësh që nuk mbahen mend, esnafët e tyre për ndërtimin e rrjeteve hidraulike, ndaj gëzojnë privilegje të ndryshme përmes fermanesh perandorake. Lunxhëriotët e ushtrojnë zanatin e tyre thuajse pa përjashtim në Stamboll.” dhe vazhdon më poshtë: “…. Epirioti është si rregull njeri mjaft i gjallë dhe i kursyer, ndaj fiton jashtë vendit të tij me lehtësi aq sa të jetojë në njëfarë mirëqenie. Ndaj dhe në këto fshatra punëtore shikon shumë shtëpi qytetare, ndërsa banorët mbajnë rroba fabrike ngjyra-ngjyra. Tregtarët e këtyre krahinave kanë bërë ndërkohë pasuri të madhe”. (40)

 

Në studimet e tij Prof. dr. Zija Shkodra(1925-2002) ka evidentuar se: 

“Shkolla popullore e ndërtuesave lunxhiotë e specializuar në fushën e ndërtimeve ujore, mirrej më shumë me ndërtimin e çesmave të banjove publike, ujësjellsave mbi harkada, çisternave me ujë, puseve, kanaleve ujitëse të bujqësisë, etj. Në Perandorinë Osmane lunxhiotët gëzonin privilegjin e kësaj mjeshtërie që e mbanin me ferman (dekret) sulltanor të trashëguar brez pas brezi, qoftë në Stamboll ashtu dhe në qytetet kryesore të Perandorisë”.

 

….  Ndërsa kronikani turk E. Çelebi(1611-1682) në veprën e tij madhore 10 vëllimshe të titulluar “Udhëtime” duke na përshkruar një parakalim publik të organizuar në Stamboll rreth viteve 1640 në mes grupeve zejtarë përmend edhe shumë shqiptarë, ndër të cilët edhe ujësjellësit lunxhiotë, që parakalonin para Sulltanit me kazma e lopata nëpër duar që thërrisnin me zë të lartë “Po, e hapim këtu gropën, jo po e hapim atje”. Më poshtë shkruan; “Këtë mjeshtëri të çuditëshme që veshtirë e arrin mendja e njeriut, e ushtron vetëm bashkësia e shqiptarëve”.(41)

 

Lunxhiotët, zagoritët, përmetarët, lebërit, pogonitët, ose kryesisht Shqipëria e Jugut, kishin një komunitet shumë të madh e të fuqishëm në atë periudhë në Stamboll, e ishin të lidhur ngushtësisht njeri me tjetrin. Ata kishin një rol të dorës së parë, në Perandorinë Osmane të trashëguar që nga Perandoria Bizantine.  Ata ishin mjeshtër të vërtetë dhe ekspertë të pazëvëndësueshëm në disa drejtime si: kopshtarë, ndërtues, rrobaqepës, këpucarë, kulunxhi, guzhinierë, pastiçerë, por edhe intelektualë të zotë si mjekë e farmacistë, mësues, ushtarakë e biznesmenë shumë të fuqishëm.  Nga fshati Selckë kishte disa familje shumë të pasura si Lenajt, Zervajt, Zekajt, Dukajt, Sotirajt, e të tjerë. Nga krahina e Lunxherise kishte, madje bankierë që ishin në gjendje të financonin jo vetëm Portën e Lartë, por edhe projekte në Evropë. Të gjithë këta: zanatçinj, biznesmenë e intelektualë, sigurisht që kishin krijuar lidhje të shumta  dhe miqësirat e e tyre me Portën e Lartë, madje dhe me vetë Sulltanin. Një nga këta, i cili shquhej në atë kohë, ishte edhe Koto Duka nga Selcka, kushëri i Pandeli Sotirit, që kishte lidhje  shumë të ngushta me Sulltanin Abdyl Hamtin e II-të, nëpërmjet sekretarit personal Arap Izzet Pasha të cilit i shkonte çdo të premte në shtëpinë e tij.  Koto Duka mbahet mend për të gjithë lunxhiotët se zgjidhte çfardo halli që kishin bashkëkrahinasit e tij me Portën e Lartë. (42) Koto Duka i bente vizitat në  fshatin e tij Selckë, me nje eskortë prej 20 ushtaresh të vendosur nga Porta e Lartë.

 

Lunxhiotët dhe të tjerët që kishin krijuar një farë mirëqenie pasi ndërtuan  shtëpite e tyre, ta themi me plot gojën luksoze, me dy-tre kate, ndertuan kishat e krojet,  tani i kishte ardhur radha arsimimit, shkollave. U shquan fillimisht filantropët Vangjel Zhapa(1611- 1682), Nderi Kombit dhe Kostandin Zhapa(1814- 1892)  nga Labova e Zhapës të cilët ngritën shkollën për fshatin e tyre  dhe financuan shumë shkolla të tjera në disa fshatra në jug të Shqipërisë.

Me financimin e Kristaq Zografit(1820-1892), bankier i parë dhe i thesarit Sulltanit në Stamboll, në vitin 1874 u hap shkolla e mesme greqisht në fshatin Qestorat. Në Stamboll u ngritën shoqëri të shumta filantropike që financonin shkollat nëpër fshatrat e tyre, etj. 

 

Tani kishte ardhur një kohë tjetër.  Ishte era e Rilindsave Naimjanë dhe e Pandeli Sotirit. Lufta bëhej jo vetëm për të hapur shkolla, por ato duhet të ishin në gjuhën e bukur amtare, të ishin shqip.  

Pandeli Sotiri e njihte mirë Stambollin, sepse kishte kaluar adoleshencën e tij atje. Njihte mirë rrymat politike e shoqërore që sundonin në këtë qytet të stërmadh. Sigurisht bashkepunoi me bashkëkrahinasit e tij dhe ata duhet Të jenë përpjekur për mundësuar një takimin ballë përballë me Sulltanin Abdul Hmitit e II-të. Perveç këtyre Pandeli Sotiri duhet ta kete njohur fizikisht nga afer Sulltan gjat femijérisë e adoleshencës.  

 
Nuk kemi asnjë të dhënë të dokumentuar për takimin e Pandeliut me Sulltanin. E vetmia dëshmi ështe abetaria  që ju dhurua Sulltanit.

Këto që po shkruaj janë të dhëna gojore që na i ka pohuar mësonjësi i shkollës fillore të fshatit, i ndjeri Petro Paskali. Ai merrej shumë me jetën e vëllezërve Sotiri. Organizoi seminare me muzeologun Lefter Dilo(1914-1990), vendosi pllakata, bëri lapidare përkujtimorë, ngriti edhe një muzeum. E kam ndihmuar edhe unë për këtë muzeum të vogë fshati në fund të viteve 1960. Më pas për muzeumin punoi dhe profesor Thoma Dhima(1952- 2016), por të gjitha materialet janë zhdukur. U shkruan edhe në historikun e fshatit që u hartua në atë kohë nga intelektualët e fshatit. Po e tregoj ashtu si e mbaj mend.

 

Sipas këtyre të dhënave thuhet se Sulltani e priti me mirësjellje Pandeliun, por edhe duke e kundërshtuar, duke i thënë se ju jeni orthodoksë e jeni grekë, greqishtja është gjuha juaj, çfarë kërkoni?  Pastaj ju nuk keni as alfabet dhe as abetare.  Kuptohet që Pandeliu ishte një erudit e orator i klasit të lartë. Ai e bindi Sulltan Abdul Hamitin e II-të me fakte për lashtësinë dhe fisnikërinë e popullit shqiptar, i tregoi dhe një abetare që kishte marrë me vete. Sulltani u befasua dhe i tha se dëshironte edhe ai ta mësojë gjuhën shqipe. I kërkoi një abetare. Sulltami ishte me origjine shqiptare dhe dinte pak shqip. Pandeliu, pasi mori dy lejet (fermanët), një në emërin e tij dhe tjetrin në emër të vëllat, Koços, i premtoi Sulltanit se do ta keni dhe ju një abetare. I përgatitën një abetare të veçantë. Kjo abetare doli tani së fundmi dhe u paraqit në muzeun e Portës së Lartë, ku thuhet se iu dorezua Sulltanit nga një punonjës, sigurisht një nga ata që kishin lidhje të ngushta dhe ishin tepër të interesuar për kulturën.

 

 

 

 Koco Mosko 

 Me disa permirësime marrë nga Libri "Udhëtim në shpirtin Lunxhiot" Tiranë 2022

ZAKONE, TRADITA, TRASHËGIMI (FRASTOI)

 

 

Në Lunxhëri “frastua” quhet  një mjet prej druri  ku janë gdhendur disa shenja që të paktën ne nuk i marrim ndonjë kuptim të caktuar. Frastoi ndodhet në çdo shtëpi lunxhiote dhe shërben për të stamposur  karvelet që bëhen tradicjonalisht  në  rrast  festash, kryesisht fetare, kur festohen emrat ortodoksë por edhe festa te tjera. Disa karvele mbahen nga familja  dhe disa çohen në Kishe për të kryer ritet fetare dhe për t’ua dhuruar më të varfërve.  Në këtë rrast ato quhen  “meshë“. Priftërinjtë ortodoksë këto karvele ose meshë të dhuruara i presin në kubikë të vegjël  dhe ua japin besimtarëve pas meshës apo gjat kungimit. Kjo pjesë e vogël quhet “naforë” që shqip do te thotë  “të dhuroj forccë”

 

Karvele quhet një bukë e  vogël,  e rrumbullakët  me diametër  15 - 18 cm.  dhe e stamposur nga faqja e sipërme me frastua. Frastoi ka dy anë. Karvelet e vogla stamposen me anën e vogël të frastoit, ndërsa më të mëdhatë me anën e madhe.

 

Fillesat e kësaj tradite të çojnë pas në shekuj, deri ne kohëra të mugëta të historisë. Unë mandoj se stamposja me frastua e karveleve nuk është traditë fetare. Kjo traditë ka egzistuar shumët p pt ﷽﷽﷽agane q. ukurimi i portave hyrse diten e nje marsit me fetare. Kjo tradite ka egzistuar me pare dhe feja ato tradutsa  kohë më parë, është traditë pagane, siç kemi  psh. vendosjen ose zbukurimin e portave hyrëse të shtëpive ditën e një marsit me lastarë thane të lulëzuar dhe qumështore.

 

 Zakonisht  feja traditat pagane, ato që janë ngulitur thellë në mendjen e  njerëzve i ka marrë e i ka përshtatur me ritet e mistikën fetare..

Lunxhiotët dhe pothuajse të gjithë shqiptarët e kanë traditë të  lashtë t’i  zbukurojnë sipërfaqet e siptu:  kuleçët,  çanta që gatuhen anërme të bukëve, sidomos ato që gatuhen  në rraste festash,si::  kuleçët, pogaçet, karkanaqet, kolandinat, etj. 

 

Këto zbuurime natyrisht kanë patur edhe kuptimin e tyre.

Sipas studjuesave shqiptarët kanë qenë të parët në Evropë që e kanë gatuar bukën. Pas pushtimit te Ilirisë nga romaket në Romë u çfaqën për herë të parë dyqanet e bukës.Për shqiptarët buka konsiderohej e shenjtë. Nuk duhej të shpërdorohej, të lozje me të, ta hidhje poshtë, apo më keq, ta shkelje me këmbë, sepse “ishte gjynah nga Zoti”, etj, etj…  Betimi më i zakonshëm ishte: “për këtë bukë”, ose “më zëntë buka sytë”. “Bukë e krypë e zemër, mirëseardhe”, i thuhej mikut të shtëpisë.  Ndaj edhe keto zbukurime  me kuptim ose thjesht zbukurime shprehnin edhe këto vleresimin maksimal te bukës .

 

Në shqip fjala “frastua” nuk te jep ndonje kuptm te caktuar.  Nuk gjendet ne fjalor. Gjithashtu nuk gjendet as ne fjalorin e greqishtes se re dhe te vjeter. Ndoshta vjen nga ndonje gjuhe tjetër.  Fjale e përafërt është “disku pellazgjik i Festos” gjetur ne ishullin e Kretës.  A mund të kete lidhje frastoi me diskun e Festos!!??

HIJET E ZEZA TE KOMBIT SHQIPTAR SHFAQEN EDHE SOT

                      Vëllezrit rilindas martirë Pandeli & Koço SOTIRI

Porta e Lartë e Perandorise Osmane, në shekullin e 19-të, në asnjë mënyrë nuk lejonte të hapeshin shkolla shqip. Të drejtën e kishin vetëm dy  persona që kishin marrë leje special private (ferman) nga Sulltani. Për gjuhën shqip ishin vetëm Pandeli Sotiri dhe vellai i tij, Koço Sotiri. Trillime të tjera që shpërndahen andej këndej si fakte historike, janë gënjeshtra me bisht, themi ne nga anët tona. 

 

Çfare llogjike e taktikë përdori Pandeli Sotiri  që mundi t'ia shkeputë Sulltanit dy lejet për hapjen e shkollave shqip? Ai ishte një intelektual i shquar i perandorisë Osmane, fisnik me rrënjë të thella. Dihet, ai dhe vëllai i tij, Kotua ishtin shkolluar mirë në Evropë dhe pikërisht n”r Vienë të Austrisë. 

 

Ndërsa librat shqip me që i ndalonte Perandoria turke, sidomos turqit e rinj me ne krye Toptanasit, bënë çmos t'i pengonin. Ata i bënin arrestimet madje dhe vrasjet tinëzisht të shqiptarëve. Fillimisht librat shqip u shtypën fshehurazi në Stamboll , pastaj  më vonë, per t'ju  shmangur xhonturqëve u shtypën në Bukuresht ose Kostancë. Pandeli Sotiri pas vitit 1887, kur guvernatori osman i Korçës e zboi me kercenime deri me ekzekutim fizik, ai vazhdoi puneën fshehtas në Stamboll derisa u zbulua nga xhonturqit. Toptanasit si Pandeli Sotirin si Ismail Qemalin i shpallën armiq dhe u perpoqën t'i arrestonin e asgjësonin. Pendeliu u mundua t'u ikte fshehurazi xhandarëve që e ndiqnin. Ne nje rast, kur pa se ishte i rrethuar nga të gjitha anët, duke vrapuar u rrëzua nga kati i tretë dhe gjeti vdekjen tragjike në kalldrëm. Thuhet se: Sulltani ishte i nteresuar për zhvillimin e nacionalizmit shqiptar në trevat jugore, por kurrësesi nuk e lejoi në trevat veriore” Genjeshtër me bisht te madh.  Kush ia solli vdekjen Pandeli Sotirit, po Koto Sotirit e Koto Hoxhit e shume te tjereve qe kane vuajtur te zijtë e ullirit në burgjet famekeqe osmane? Kush i vrau, persekutoi e u shkaktoi njëmijëe një të zeza këtyre patriotëve që merreshin me shkollat,  librat e shkrimet shqip? Armiqtë e Kombit shqiptar. Shumë e më shumë u persekutuan në Jug të Shqiperisë se sa në Veri.  Duhet  lexuar edhe keto: Në vitin 2016, David Hosaflook ka shkruar në  studimin e tij “Roli i lëvizjes protestante në Rilindjen Kombëtare”, kështu: “Librat shqip pëngoheshin me çdo mënyrë të shpërndaheshin, bllokoheshin nëpër dogana, mbylleshin botimet, burgoseshin bashkë me shitësit. Librashitësit u janë nënshtruar përndjekjeve nga më të pabesueshmet. Këtë fat pësoi edhe Koto Sotiri”, Pandeli Sotiri e shumë e shumë të tjerë

Ne Jug ka qenë më e eger përndjekja. Denoheshin e vriteshin njerzit pse u gjendej e fshehur një kartolinë me shkronje shqip etj, etj. Dëshmon një nga  fisi i Vlorajve.

Këtë terr e çanë  me trimëri, dituri e patriotizem Pandeli, Koço  Sotiri e shumë patriot të tjerë shqiptarë,deri sa dhe flijuan jetën e tyre. Ata sfiduan me burrëri dredhitë dhe intrigat greke, egërsinë e persekucjonet e shtetit Osman. Ndryshe shqiptaret do flisnim osmanisht edhe sot. Ata luftuan deri te pika e fundit e gjakut per iluminizmin e shqiptareve. Këta patriotë atdhetarë u luftuan egersisht  si nga renegatët  grekë ashtu edhe muslimanët fanatikë. Ishin kohë shumë të vështira, po peë habi, hijet e zeza dhe armiqtë e Kombit  shqiptar fatkeqesisht shfaqen edhe sot….

 

Koço Mosko

Boston, Ma - SHBA

 

A MUND TA PRODHOJË SHQIPËRIA GJITHË USHQIMIN QË I DUHET

nga Fatos FICO

Londër

Sondazhi i Gallup i ndërtuar mbi pyetjen “Nëse do të kishte një luftë ku përfshihet vendi juaj, a do të luftonit për vendin tuaj?” tregon se 60% e shqiptarëve i përgjigjen Po dhe 28% Jo. Në vendet europiane, ku një pjesë e mirë e shqiptarëve kanë emigruar, përgjigjja është më pak entuziaste. Në Itali vetëm 14% tregojnë vullnet për pjesëmarrje në luftë, në Gjermani 23%, në UK 33%. Në BE mesatarja pro pjesëmarrjes është 32%, në gjithë Europën 47%, në vendet europiane jo anëtare të BE-së ajo arrin në 61%. Në vendet e rajonit, Serbia përgjigjet vetëm 32% pro, Maqedonia e Veriut 34%, e Kosova 79% pro. Patriotizmi mbetet një vlerë e lartë e shqiptarëve, por pyetja nuk specifikon nëse do të merrni armët për të mbrojtur vendin tuaj kur sulmohet, apo do të jeni pjesë e një koalicioni vendesh të përfshira në luftë, e lufta zhvillohet në vende të treta. Ekspertët dhe politikanët mund ta interpretojnë nëse “psika” që vepron është e trashëguar e bazohet mbi sloganet “mbrojtja e atdheut detyrë mbi detyrat”, “i gjithë populli ushtar”, apo nëse italianët, gjermanët, i shikojnë luftërat të ndodhin vetëm jashtë vendit të tyre. Por, ndërsa në luftë mund të shkosh dhe me duar në xhepa, a mund të shkosh me barkun bosh?

Thjeshtëzimi

Një karakteristikë e ish-regjimit socialist në Shqipëri është thjeshtëzimi në përgjithësi dhe ai i luftës në veçanti, si sloganet “nëse nuk keni armë, gjeni”, “i gjithë populli ushtar”, dhe lufta me mjete rrethanore. Paralelisht me këtë marshonte domosdoshmërisht edhe thjeshtëzimi i çdo gjëje tjetër – ekonomisë, politikës, ushqimit. Prodhojmë çdo gjë (asgjë) vetëm me forcat tona, fronti popullor demokraci vërtetë, si dhe ushqimi po rrethanor me tufëza e areza, i përkthyer në triska, tallona, e rradha. Lufta me mjete rrethanore ndoshta mund të bëhet nëse do të rrëzosh gurë nga mali, ndërsa ushqimi me mjete rrethanore duket i pamundur. Një gjahtar-mbledhës i kohëve parahistorike mund të siguronte ushqim të mjaftueshëm në një territor nga 26 km² deri në 250 km². Në territorin e Shqipërisë, me ushqim vetëm nga natyra – ku njerëzit gjuajnë kafshë të egra e mbledhin fruta e barishte – mund të mbijetojnë nga 110 deri në 1100 njerëz.

Bujqësia e sotme, nuk ia del të sigurojë gjithë ushqimin në vend. Këtë e tregon jo vetëm importi i ushqimeve në rritje nga viti në vit – në vitin e fundit mbi 1.5 miliardë euro – por edhe historikisht vendi nuk ka arritur të prodhojë ushqime të mjaftueshme. Një vit dikur, si në përralla, u tha se u sigurua buka në vend, ndoshta kjo e llogaritur si sasi e përgjithshme prodhimi drithërash e raportuar pjesëtuar me sasinë e nevojshme ditore si kalori apo gram për frymë, por jo sasi reale konsumi. Dyqanet e bukës në qytete ishin po aq bosh sa ato të mishit, qumështit e perimeve. Në familje hahej në rastin më të mirë me kursim gjithmonë, e në fshat buka ishte vetëm e misrit. I vetmi sukses, si atëherë dhe tani, mbeten shifrat, ku çdo gjë është në rritje – prodhimi, rendimentet, eksportet, konsumi. Ndërsa në sistemin e kaluar kjo ishte e kuptueshme, madje arma kryesore e propagandës që mbushte mendjet me lugë të zbrazur, mbetet e pakuptueshme pse edhe sot vazhdohet me shifra të pasakta, të paqarta, por që gjithmonë tregojnë rritje kudo.

Statistika ndër vite

Statistikat e vitit të largët 1927 të përgatitura nga z. Teki Selenica janë një bazë e mirë për të pasur një tablo më të qartë të shifrave të pandikuara nga politika, edhe pse një pjesë e mirë e botimit statistikor të tij merret me historinë duke filluar nga pellazgët, me arritjet e qeverisë, etj.. Sidoqoftë, të dhënat bujqësore për kohën duken të jenë të mira. Selenica, një nëpunës i rrallë ne keto troje thotë se sipërfaqja totale e llogaritur sipas llojit të tokave del më pak sesa sipërfaqja fizike prej 28 mijë km², por kjo vjen sepse nuk mund të matej e gjithë sipërfaqja e maleve dhe pyjeve, ndërsa të dhënat për tokën bujqësore duken të besueshme.

Sipas të dhënave të Prefekturave të asaj kohe llogariten 241 mijë ha tokë e punueshme, 91 mijë ha tokë e papunuar, 214 mijë ha tokë kullotë e livadhe, si dhe 76 mijë ha tokë, kënete e moçale. Malet dhe pyjet llogariten në 509 mijë ha – e pranuar, jo e saktë. Pavarësisht zhvillimit ekonomik të Shqipërisë në atë kohë, duke konsideruar se bujqit duhet të prodhojnë për treg e vetëkonsum, të pambështetur me ndihma e subvencione, por në konkurrencë te hapur brenda vendit si dhe me prodhimet e importit, kjo sasi toke e punueshme që shfrytëzohet është toka më e mirë për prodhim, si pjellori dhe vendndodhje. Shqipëria në atë vit numëron 833 mijë banorë.

Statistikat për vitin 1990 tregojnë se që nga viti 1946, 52 mijë ha tokë e re janë përfituar nga bonifikimet dhe 200 mijë ha janë përmirësuar si cilësi toke po nga bonifikimet. Sipërfaqe e punueshme deklarohen 574 mijë ha. Në vitin 2023, statistikat japin 678 mijë ha tokë bujqësore, 366 mijë ha kullota dhe livadhe, 969 mijë ha pyje, 860 mijë ha të tjera. Nga e gjithë toka bujqësore vetëm 415 mijë ha janë të mbjella.

Një fakt interesant është mekanizimi duke filluar nga ai “natyral”. Numri i Qeve (kafshëve që punojnë tokën), 100 vjet më parë ishte 127 mijë. Numri duket i mjaftueshëm që të punojnë shumicen e tokës arë të mbjellë në atë kohë.

Në vitin 1990 nuk ka të dhëna për numrin e traktorëve, por llogariten si total në 1.3 milion kuaj/fuqi, ose merret si bazë një traktor njësi 15 kuaj fuqi. Vendi ka një traktor i tillë për 32 ha tokë të punueshme, shifer mjaft e ulet, e përkthyer në 22 mijë traktorë 15 kuaj fuqi për gjithë vendin.

Sot nuk ka të dhëna të sakta sa traktorë ka, por deklarohen rreth 2 mijë traktorë të regjistruar me targa, dhe rreth 10 mijë në total, nga të cilët 6 mijë mini traktorë. Një fermë me sipërfaqe rreth 1.2 ha – sa mesatarja në Shqipëri – kërkon mesatarisht një traktor me 20 kuaj fuqi motorike. Nëse janë 680 mijë ha tokë bujqësore, atëherë nevojiten 34 mijë traktorë, për 574 mijë ha të punuara sipas statistikave duhen përdorur teorikisht 28 mijë traktorë me 20 kuaj fuqi. Diferenca me 18 mijë traktorë në total – të vegjël a të mëdhenj – është e madhe.

A duhet çdo fermë të ketë traktorin e saj apo mekanika duhet ofruar si shërbim – ky është diskutim tjetër, por llogaritë flasin vetë. Nëse dikur qetë ushqeheshin me bar e kashtë dhe ka histori ku bujqit të cilët nuk i kishin parë ndonjëherë, u dhanë kashtë traktorëve të parë në Shqipëri, kostot e blerjes së traktorit, naftës, vajrave, mjeteve të tjera si pronë individuale për çdo fermë, të shkarkuara në çmimin e domateve, patateve apo tërfilit, janë llogari që bëhen lehtë.

Ku ushqehemi?

Duke konsideruar të dhënat e statistikave shqiptare të socializmit dhe atyre të pas socializmit lidhur me ushqimin dhe bujqësinë, Shqipëria vërtet e meriton atë çmimin për ushqimin që ka marrë dikur dhe një çmim edhe më të madh sot. I vetmi problem është se këtë çmim e paguajnë vetë shqiptarët. Një familje shqiptare paguan rreth 50% të të ardhurave për ushqimin, e pensionistët e familjet e varfra edhe më shumë. TVSH-ja finale prej 20%, në ndryshim nga vendet e BE-së që nuk paguajnë TVSH për ushqimet, ose një TVSH të reduktuar, e në total paguajnë shumë më pak nga të ardhurat e tyre, është një faktor me shumë peshë. Raporte te ndryshme, perfshire ato te BE-se nxjerrin si problem keq ushqimin sidomos tek grate ne moshe riprodhuese, grate shtatezana e femijet. 

Para 100 vitesh kemi 241 mijë ha tokë të punueshme, 91 mijë ha tokë të papunuar, dhe 214 mijë ha tokë kullotë e livadhe, si dhe 76 mijë ha tokë kënetë e moçale. Në periudhen 1946 -1990, 68 mijë ha janë kthyer në tokë të re e fituar si pasojë e bonifikimeve, që vërteton shifrën e 76 mijë ha të vitit 1927. Por, nga dolën 704 mijë ha tokë bujqësore? Logjikisht, 214 mijë ha kullota e livadhe janë kthyer në tokë bujqësore. Po 180 mijë ha të tjera? Rritja e popullsisë, sidomos në kushtet e Shqipërisë socialiste që bazohej në forcat e veta, do të thotë që tokat margjinale u futen gjithmonë e më shumë në përdorim.

Nëse në vitin 1927, 830 mijë banorë ushqeheshin me 240 mijë ha, ose një ha tokë siguronte ushqim për 3.5 banorë, në vitin 1990 ishin 3.3 milionë banorë dhe 704 mijë ha, ose një ha siguronte ushqim për 4.68 banorë. Sot kemi 678 mijë ha për 2.8 milionë banorë, ose një ha siguron ushqim për 4.1 banorë.

Ndërsa dy treguesit e parë janë jo vetëm një pjesëtim i thjeshtë, por tregojnë edhe mundësitë prodhuese të ekonomisë bujqësore në vitin 1927 dhe në vitin 1990, sepse të dy tregojnë maksimumin e prodhimit që mund të merret nga e gjithë toka e punueshme. Në vitin 1927, potenciali prodhues për ha/banor është i ulët jo vetëm për shkak të prapambetjes, por edhe sepse një pjesë e ushqimit shkon për blegtorinë dhe kafshët e punës. Sistemi socialist, duke ditur që blegtoria dhe prodhimet e saj – qumështi e mishi – kërkojnë më shumë ushqim nga toka për të ushqyer lopët p.sh., sesa nëse ai do të ishte direkt për popullsinë, i dha rëndësi drithërave dhe perimeve për të siguruar bukën në vend.

Mungesa e mishit dhe bulmetrave tregon se nuk kishte bazë ushqimore të mjaftueshme për blegtorinë, megjithëse mbillej dhe një sasi soje, dhe se sistemi e sakrifikoi një pjesë të madhe të ushqimit me proteina shtazore për popullsinë, për të prodhuar kalori, karbohidrate dhe yndyra bimore.

Në rast se prodhimi do të ishte i balancuar – blegtori dhe bujqësi – vendi do të duhej të hapej për të siguruar nga jashtë teknologji, mekanizim, ushqime blegtorie ose drithëra. Plehrat kimike përdoreshin në ato vite me shumicë – rreth 130 kg lëndë aktive për ha – janë sasi në limitet e sipërme edhe sot për vende të zhvilluara. Efektiviteti i përdorimit të tyre duket i dyshimtë. Po aq problematike është ujitja: vetëm 60% e tokës ose 420 mijë ha ujiten nga 700 mijë.

Tokat margjinale, të krijuara kryesisht nga shpyllezimet dhe mungesa e ujitjes, e bëjnë problematike rritjen e prodhimit dhe më lehtë të kuptueshme varfërinë ekstreme të shumë kooperativave malore e kodrinore. Një fakt interesant është se edhe sasia e reshjeve ka ardhur duke u ulur në mënyrë pothuajse konstante nga viti 1950 deri në vitin 1990, nga 20% deri në 30% në zona të ndryshme të vendit. Temperatura mesatare, po nga 1950 deri në 1990, është rritur përgjithësisht 0.2 deri në 1 gradë Celsius.

Sot deklarohet se ujiten 300 mijë ha tokë, nga 415 mijë ha të mbjella, e nga 678 mijë ha në total tokë bujqësore. Nëse rikujtojmë shifrat e vitit 1927, jemi pothuajse në të njëjtat shifra të tokës së punueshme – 270 mijë ha. Nuk e dimë nëse atëherë kishte ujitje moderne, por sidoqoftë, përderisa tokat ishin prodhimtare, potencialisht kanë pasur ujë dhe mundësi ujitjeje, dhe sidoqoftë janë 100 mijë ha më pak nën ujë se në vitin 1990.

Teknologjitë moderne, më shumë njohuri te fermerët, por edhe lidhja me tregun, mundësojnë sot të merren rendimente shumë më të larta se më parë në drithëra, perime, fruta, blegtori dhe sidomos në prodhimin e serrave. Kjo mundëson që, edhe pse sipërfaqja e tokës arë të jetë më e vogël se sa ajo e viteve më parë, prodhimi të rritet.

Pjesa më e madhe e fermerëve janë të specializuar dhe kanë një prodhim kryesor për të dalë në treg. Vështirë të gjenden fermerë sot që mbjellin tokën nëse nuk kanë ujitje, qoftë edhe për vetë konsum. Specializimi i fermerëve ka rritur prodhimin, por ka rritur dhe importet. Nëpër fshatra, tregtarët ambulantë shesin prodhime ushqimore vendi, por edhe shumë importi. Fermerët e vegjël duhet të blejnë “te makina” e tregtarëve të vegjël që shkojnë kudo ku ka grupime shtëpish. Duhet të blejnë çdo gjë që vite më parë e prodhonin vetë ose e shkëmbenin, si perime e fruta – sidomos ato jashtë sezonit. Në baxhot ose dyqanet e zonës, me çmime tregu si në qytet, duhet të blejnë qumësht, djathë, mish vendi dhe importi. Edhe pse mund të prodhojnë sasi perimesh ose frutash mbi vetëkonsumin, kjo nuk garanton shitje, sepse ata pranë tyre janë si ata, dhe ndërmjetësit kërkojnë sasi më të mëdha prodhimi për blerës të tjerë më larg. Në mungesë të tregut, prodhimi i fermës shkon për shpendë nëse i mbajnë, ose prishet në fushë.

Një ha për shumë njerëz

Duhet të futet koncepti i fermerit aktiv dhe i tokave të papunuara për të ditur gjendjen reale. Por, mbi të gjitha, duhet planifikimi dhe të dimë ku jemi e ku kërkojmë të shkojmë. Një ha tokë, në kushtet aktuale të Shqipërisë, mund të prodhojë ushqim për 8–10 njerëz. Nëse janë 300 mijë ha nën ujë, ky numër shkon nga 2.4 në 3 milionë – popullsia është 2.8 milionë banorë.

Në BE, një ha tokë mund të ushqejë – me strukturën aktuale të prodhimit për 11–13 njerëz. 157 milionë ha të BE-së prodhojnë potencialisht ushqim për mbi 1.5 miliardë njerëz, ndërsa BE ka më pak se 500 milionë banorë. Sa njerëz mund të ushqehen nga një ha në një vend ka kufij shumë të gjerë, në varësi të llojit të tokës, teknologjisë, humbjeve, sistemit të tregtimit, por edhe në varësi të strukturës së prodhimit – sa drithëra, perime, fruta, mish, qumësht e bimë industriale.

Nga ana tjetër, kjo të mundëson të planifikosh dhe investosh për prodhimin që kërkon, e jo vetëm sasinë, por standardet, cilësinë, përpunimin, tregtimin. Shqipëria, së pari, duhet të ruajë me forcë tokën e paktë prodhuese të ushqimit që ka, sepse po konkurohet nga ekonomia tjetër si turizmi, ndërtimet, por edhe ndotja e degradimi.

Sistemet ujitëse dhe kulluese, teknologjia dhe mekanizimi janë baza për prodhim të lartë dhe të qëndrueshëm. Incentivimi i bashkëpunimit është i domosdoshëm për kosto më të ulëta, standarde e sasi. Më shumë njohuri për fermerët, por edhe pak fat që politika e shoqëria të kuptojë se duhen ca pak njerëz si zoti Selenica, që 100 vjet më parë ndërtonte statistikat – duke i përdorur ato dhe njohuritë e tyre për më shumë prodhim e mirëqenie.

Duhet të ndërtojmë strategji e plane investimesh që të shkojmë drejt rritjes së prodhimit dhe sovranitetit ushqimor, pa e mbështetur këtë me kosto që i paguajnë fermerët, konsumatorët apo e gjithë shoqëria – si emigrimi, sëmundjet dhe apatia.

Duhet ditur se do të duhet shumë më tepër prodhim ushqimesh se sa marrim sot, për të pasur një zhvillim të gjithë ekonomisë dhe shërbimeve, të cilat do të marrin para “që kursehen” nga ushqimi. Sovranitet ushqimor – jo në atë kuptim që të prodhojmë çdo gjë me forcat tona – nuk duhet të humbasim mundësitë që ofron tregu në botë për importe të lira dhe me standarde, por të ruajmë potencialet prodhuese të tokës dhe fermave, dhe të tregtojmë sa më shumë – së pari në tregun vendas, e pastaj për eksport.

 * Botoi Gazeta Monitor

Botohet me lejen e autorit