- Përsiatje për romanin më të ri të shkrimtarit të njohur me origjinë nga Dhoksati i Gjirokastrës –
nga: Avdulla KËNAÇI
Toronto. Kanada
Botimi i një vepre artistike është ngjarje e madhe letrare, jo vetëm për autorin, por për gjithë kombin, për të gjithë lexuesit dhe të apasionuarit pas artit të fjalës së shkruar. Shkrimtari Thanas Medi, brenda një periudhe të shkurtër, i ka ofruar lexuesit shqiptar dhe atij të huaj, pesë romane, njeri më i mirë se tjetri. Nuk ka shumë kohë që në vitrinat e librarive të Atdheut tonë të përbashkët dhe bibliotekave, ka hyrë një titull i ri romani, shumë impresionues dhe domethënës, “Çmendina e Athinës”.
Me kryeqytetin e Greqisë, në shekuj kemi pasur shumë hyrje e dalje, stina të arta miqësie, zënka, por edhe luftra për territore e pasuri të paluajshme. Me këtë kryeqytet na lidhin shumë histori të veçanta shpirtërore. Qyshse u hapën kufijtë e u liberalizuan vizat, nisi një epokë e re marrëdhëniesh fqinjësie. Midis dy vendeve tona pati rinjohje, rizgjim të lidhjeve shpirtërore, qarkullim njerëzish, idesh, fluks të jashtëzakonshëm hyrje-daljesh, më shumë se me çdo vend tjetër fqinj. Shqiptarët emigrantë, kryesisht të rrënuar nga fajdet, nga halli, në Greqi kapën punë të dorëve të dyta, ndërtim apo shërbime në shtëpitë e afendikojve grekër, por më shumë ata u përqendruan në punë bujqësie e blegtorie, duke i dhënë kështu një impuls të ri ekonomisë greke në rënie. Pikërisht kësaj periudhe i përket edhe trilli që përshkruan Thanas Medi në librin e tij goditës “Çmendina e Athinës”. Ja një pasazh domethënës: “Ku lind njeriu i shkretë e ku mbaron! Shkon diku në vend të huaj për të jetuar më mirë dhe vdes ende pa shijuar asgjë nga ç’ka pritur. Ikën nga një çmendinë dhe përfundon në një tjetër. Ndodhej në një mjedis, pavijon (heroi kryesor, Valentina) ku shërohej marrëzia dhe marrëzi më të madhe haste jashtë tij…”
Jo më kot autori i ka vendosur ngjarjet në një institucion fare të pazakontë, spital psikiatrik, ku flitet hapur dhe kryqëzohen dashuri sentimentale, humanizëm, fate, mentalitete, krime, enigma, politikë, qëndrime burokratike, përbuzje, urrejtje, racizëm, etj. Përcaktimi në subjekt i këtij “stadiumi” të madh ku ndeshen mendje gjeniale dhe të çakorduara, është një gjetje shumë e zgjuar mbasi i jep krahë fanatzisë së autorit dhe ajo nuk njeh më kufij, çensurë dhe stepje para asgjëje. Ky mjedis i jep të drejtën Thanasit të lëvrojë subjektin e tij në një tokë djerrë, të fshehtë nga syri i zakonshëm i qytetarit. Ja një pëshkrim i rrallë i spitalit psikiatrik: “Dilnin e hynin nëpër dhoma, nga salla e televizorit, mensa e ngrënies, rrinin si hunj në këmbë, vështronin të përhumbur tej dritareve, ose lëviznin me hapa të ngathët. Sekush do të bënte diçka. Një qeshte pa shkak, një tjetër fliste me dikë që gjendej në trurin e tij të çakorduar, dikush ngacmonte kë të mundej, tjetri filozofonte me zë të lartë, shoku në krah porosiste me telefon kafe a diçka për të ngrënë tek një që quhej Zaharopulu. Veshur me ca tesha të zbërdhulta që u vareshin te supet e u rrinin në trup si thes. Te kujtonin të burgosurit. Syshuar nga ëndrrat, qënie të braktisura, të harruara në fatkeqësinë e tyre, me një dramë që veç ata e dinin si e përjetonin…”
Përshkrimi që i ka bërë autori “Çmendinës” dhe personazheve që gëlojnë brenda këtij institucioni (spital), të bind se ai e njeh mirë skenën ku vendos të çpalosë lëndën e romanit, objektin dhe subjektin që kërkon të paraqitë përpara lexuesit. Ai e fillon me një pacient që ha me dhëmbë derën e infermierisë e pastaj me një tjetër që ka dashur të mbytë pastruesen, Valentinën. Me këtë hyrje ai e përgatit lexuesin për shtjellimin e ngjarjeve të pazakonta, dramatike dhe anormale. Nuk ke sesi të ndalësh lëçitjen, nuk ke sesi të mos kërkosh të dish si vazhdojnë ngjarjet. Pra, që në fillim vepra bëhet e dashur dhe interesante për çdo kategori lexuesi. Boshti i subjektit ndaj të cilit shtjellohen më tej skenat, janë historitë dhe bëmat e gjithë personazheve, të mpleksura e të ndërkallura midis personelit të spitalit psikiatrik dhe pacientëve të ndërkryer. Çmendina bëhet kështu një arenë e jashtëzakonshme përplasjesh dramatike, larg syrit të turmave njerëzore dhe jetës së zhurmshme të kryeqytetit grek, Athinës.
Heroina kryesore e romanit është një emigrante shqiptare, Valentina, dikur mësuese muzike në Veri të Shqipërisë, me origjinë nga Jugu, e cila në “kurbet”, larguar nga vendi i saj për një jetë më të mirë, ka provuar të nxjerrë bukën e gojës me ca punë të rëndomta si pastrim shtëpish e punëtore pastiçerie, shumë larg arsimimit dhe profesionit të saj. Emigracioni i pamëshirshëm e shkund dhe zhvesh nga dinjiteti, nga formimi dhe bukuria e profesionit të saj si mësuese. Papunësia e detyron të pranojë të punojë pastruese rrogëtare në “Çmendinë…” ku refuzojnë të përfshihen vendasit. Fokusi, droni me kameran e kudondodhur të autorit e ndjek atë hap pas hapi, pavijon më pavijon, në sjellje e marrëdhënie me të çmendurit, në shtëpi gjatë komunikimit me të shoqin, me vjehrrën, me farefisin, me eprorët, qeverinë dhe jetën me fat aventuresk të ish nxënëses së saj të dikurshme, Dianës që mund të bëhej këngëtare, bijë e ish koleges në Malësitë e Shkodrës, në Shqipëri.
Zbulimi i fotos së nxënëses së saj të dashur, vendosur në mur, mbi kokën e krevatit të një të çmenduri, Manolit, e tronditi pa masë. “Ç’do Diana këtu? Nuk u besonte syve. Zgjati dorën ta marrë konizën e ta shikojë nga afër se mos i gënjenin sytë… Nuk e kuptoi nga kërceu ai përbindshëm i zemëruar. Nga dolën dy panxhat që mbërthyen gjithë zell fytin e saj të brishtë…” Iu rrezikua jeta qysh ditën e parë të punës. Incidenti ishte një arsye madhore për të refuzuar detyrën e re, por edhe një mësim për të qenë më e arsyeshme në sjellje me të sëmurët mendorë. Karakteri i Valentinës u vu në proven e zjarrit qysh ditën e saj të parë të punës. Mund edhe të largohej, po ku mund të përplasej, ku të gjente punë tjetër?! Si ta përballonte kredinë, shkollimin e fëmijëve?! Lufta për mbijetesë i thirri ndërgjegjes së saj dhe i tha: “Qëndro!” dhe ajo vazhdoi me këmbëngulje duke zbuluar hap pas hapi karakterin e saj stoik si dhe shumë drama njerëzore të jashtëzakonshme.
Valentina, emigrantja shqiptare, shfaqi anën e saj më të mirë, kujdesin dhe nderimin për më të dobëtin, më të pafuqishmin, të përbuzurin dhe të braktisurin nga shoqëria, të çmendurit. Populli ka një fjalë të urtë: “Floriri provohet në zjarr”. Autori e vendos Valentinën mes flakëve të ferrit dhe ajo hap pas hapi zbulon një shpirt të madh, trëndafil të bardhë, human, një zemër të dhimbsur dhe karakter qëndrestar. Nuk bëri dot për vete administratën duke kërkuar drejtësi, por fitoi admirimin e të sëmurëve që ishin gati të binin në zjarr për të.
Nga formimi i saj, besnike dhe mirënjohëse, bëhet copë të mësojë fatin e ish nxënëses së saj. I sëmuri që desh e mbyti qysh ditën e saj të parë të punës, i beson sekretin më të madh të jetës së tij; si njohu dhe u dashurua me Dianën, vajzës së fotografisë mbi kryet e tij. Ajo mëson si Diana kishte rënë në dorë trafikantësh, por rastësisht Manoli e shpëton duke e nxjerrë nga errësira dhe strehuar në shtëpinë e tij. Çmimi që paguan? Diana mirënjohëse i jep gjithçka, por jo dashurinë e saj. Kjo është linja e dytë e romanit që të mban pezull deri në fund. Thanasi e ka përshkruar me shumë dashuri dhe elegancë Dianën, ëndërrimtare, besnike, punëtore të palodhur që kërkon ta fitojë bukën e gojës me punë të ndershme, këmbëngulëse, por ajo nuk pranon mëshirë. Në roman përshkruhet si një zanë mali jo vetëm për nga bukuria e saj, por mbi të gjitha nga qëndrueshmëria dhe karakteri. Si të thuash ajo është një vazhdim dhe plotësim i vetë Valentinës, por me një fund tepër tragjik, të pa imagjinueshëm.
Një personazh i dorës së dytë, por krejt i veçantë është e çmendura Xina, militante partie e Sirizias, që i ngjan se orë e çast denoncon padrejtësitë, “komunikon” në telefon me Kryeministrin, Aleksin, tek i cili ka besim se është i ndershëm e idealist, ashtu si e ka njohur personalisht, ndërsa të tjerët vjedhin dhe ia punojnë prapa krahëve duke turpëruar qeverinë që ai udhëheq. Nga një “telefonatë” e saj merret vesh se të pesëdhjetë pastrueset vidhen nga kompania duke ua përgjysmuar rrogën. Formimi dhe karakteri i Valentinës nuk e duron këtë padrejtësi dhe ajo vihet në krye të protestës për të fituar rrogën e plotë. Në këtë aksion të saj shfaqet një galeri tjetër personazhesh, të korruptuarit; servilët dhe të shiturit, sindikata hileqare dhe shteti që mbulon zullumet e administratës. Me ngjyra humori dhe përbuzje janë vizatuar drejtorë, shefa, përgjegjës e punëtorë me dy fytyra që bëjnë njëmijë e një truke për të mashtruar djathtas e majtas mvartësit e tyre. Kërkohet drejtësi për të gjithë, por zërat bien në vesh të shurdhër. E pëson më i dobëti, më i pambrojturi. Kjo është drama më e dhimbshme, çmenduri mbi çmenduritë.
Një dukuri tjetër e jetës së sotme moderne janë edhe rrjetet sociale. Nuk ka sesi kjo axhendë e përditshme të mos jetë pjesë e romanit. Ka një linjë të dytë; bashkëshorti i Valentinës, komunikon vazhdimisht në facebook me një poete të panjohur, pa e ditur se ajo është e çmendur. Një ditë edhe ajo përfundon në spitalin psikiatrik. Kryqëzim fatesh…
I gjithë romani i Thanas Medit “Çmendina e Athinës” të lë pa frymë, të habit me kompozicionin perfekt, si në një ekuacion të gjatë algjebrik, fundin e të cilit e di vetëm autori. Ka faqe të tëra me përshkrime mbreslënëse lirike (kuptohet që autori ka lëvruar dikur poezi). Si: “E la syrin të qëmtojë, si për t’u mbrojtur futi kokën midis supeve…Dukeshin këmbët dhe gungat e një mali të zhveshur…Deti s’dukej, por ndihej…Fllad i lagësht me aromë jonxhe… Ia hapi derën një leshdjegur… Në një zyrë me njolla lagështie nëpër qoshe, si në të preshtë lëmyshku…”, e plot e plot të tjera.
Autori ka realizuar tipizime të goditura të personazheve të cilët të mbeten gjatë në kujtesë, duke krijuar kështu një galeri të pafundme heronjsh letrarë. Ai merr në mbrojtje qëniet më delikate, mëndjet e aksidentuara dhe fatin e emigrantit fatzi, bëhet kështu mbrojtësi dhe avokati i më të dobëtit. I pikturon ata me shumë dashuri dhe pasion, kështu i bën të dashur e të kërkuar edhe për lexuesin.
Gjuha që përdor Thanas Medi është mjaft tingëlluese, shpesh të ngjan me tinguj simfonikë. Ka fjalë të rralla të qëmtuara me kujdes nga gurra popullore, por të përdorura me aq vend dhe llogjikë si: leshdjegur, qëmtojë, zbërdhulëta, syshuar, gixilim, muros, ligur, osh, bjerrakohësit, halabakët, zhgan, shkalafitur, kërcë, shushat, mëriste, munxët, havale, zbuar, llangosur, palldëm, mjegullinë, , ormisa, pleks, mavri, marrok, langaraq, firasur, gurgule, dihas, faneps, hapërdara, gudulis, përhënë, etj.
Përfundimisht Thanas Medi e tërheq aq shumë lexuesin pas stilit origjinal, artit dhe ideve të tij, sa e bën atë menjëherë admirues të palëkundur të veprave letrare që i përkasin kësaj kohe që jetojmë sot. Gjithashtu edhe ky roman i sapohedhur në truallin e opinionit të mbarë lexuesve, tani për tani vetëm shqipfolës, ka vlera të veçanta dhe ia vlen jo vetëm të lexohet me kujdes, por edhe të vendoset në krye të rafteve të bibliotekës së secilit lexues.
Avdulla Kënaçi
No comments:
Post a Comment