DASMA QË SHËMBI SHTËPINË E VET

-Rrëfim mbi një ngjarje të jetuar

 nga: Spiro XHVARA

Athinë, Greqi

Dasma kishte filluar që një javë përpara. Në çdo mbrëmje fshatarët vinin grupe – grupe dhe merrnin këngët me radhë sipas ditëve:

Në njërën ditë: 

Këtë javë je me ne,

Pastaj do të vesh atje,

Xhiko, nuse, moj lule!...

Në tjetrën ditë: 

Baba ç’të doli qederi

Kre paratë nga qemeri....

Një ditë më pas: 

Ç’të të thom, moj xhallare,

Ç’të të thom, ti e di vetë

Si nderohen të mëdhenjtë...

Më tej: 

Sa lezet baçja me lule,

Sa lezet vajza jonë nuse...,

Ç’ka nusja që qan me lot

Ka babanë e s’e lë dot...

Në ditën tjetër: 

Sonte që zëmë brumët-ë

Me mjalt e me qumësht-ë....

Të shtunën mbrëma: 

Këndon një bilbil në portë,

Mbani vesh se ç’fjalë thotë,

I zoti shtëpisë rroftë

Dhe vajza ju trashëgoftë....

Të dielën:

 Ç’ka rruga që na gjëmoi

Vajz’ e filanit nuse shkoi... etj, etj

E, kështu, si në çdo dasëm tjetër lunxhiote, ku këndojnë dhe hatllat e shtëpisë dhe hedhin valle dhe gurët e rrugëve...

Ishte vajza e vetme e asaj shtëpie dhe, megjithëse ajo familje nuk shquhesh për pasuri të madhe, ishin marrë masat që të mos mungonte asgjë. Qe ftuar i gjithë fshati për të marrë pjesë si dhe mjaft familje të afërmish nga fshatrat fqinjë, mbi trembëdhjetë kushërinj nga Gjirokastra e qytete të tjera e kështu me radhë. Orkestra qe porositur si gjithmonë nga më të mirat e Gjirokastrës dhe për këtë qe angazhuar i palodhuri dhe kudondodhuri, kushëriri Tase Floku. Akçi (guzhinier) këllëznjoti Mihal Koti, qilarxhi Koço Çuçi, kushëriri ynë nga Dhoksati, kasapi, kamarjerët, kush do vente pas nuses, kush do qeraste krushqit, ku do merreshin tavolinat, karriget, pjatat e paisjet e tjera të guzhinës, kompletet e pijeve, etj, etj. Pa harruar qysh një vit më parë ishin lënë pa therrur qëngjat e lindur, ishin caktuar deshtë që do therreshin, sa bogaçe do bëheshin, sa ëmbëlsira, ç’fruta do servireshin, etj, por këto të fundit rezultuan përgjithësisht të tepërta se sipas zakonit të vëndit të ftuarit vinë në dasmë me mishra, bukë e verë, të cilat thuajse pas çdo dasme mbeteshin të tepërta dhe ndaheshin me gjitoninë.

 

Në kujtesë të paharruar më ka mbetur solemniteti i ardhjes dhe pritjes së dasmorit të ftuar në shtëpinë ku do të martohej vajza apo djali. Të veshur me robat më të mira që kishin, çifti i ftuar vinte përpara dashin me këmborë të madhe që të dëgjohej që larg dhe që mbahej e drejtohej me një litar të gjatë nga burri. Ky i bërtiste dashit, jo më shumë për t’i treguar udhën, por për ta dëgjuar gjitonët se me se vente filani në dasëm e ç’i shpinte. Dashi patjetër ngjyrosej në kurriz në formë kryqi të madh zakonisht me bojë të kuqe. Gruaja në krah të burrit mbante bokshanë me bogaçen e madhe e të fryrë si duhet, të zbukuruar mbi të me frastua e gjithfarë vizatimesh, me plloskën e verës, ëmbëlsira, etj. Ndonjë që donte të binte diçka më tepër (shpesh prurjet ishin analoge me ato që i kishe vajtur ti atij në dasmat që kishte), vinte në boksha dhe ndonjë metër basmë a copë tjetër për fustan, këmishë kur martohej djalë, ndonjë shami koke, gravatë, shami dore, etj.

 

Të gjitha këto në një moment të caktuar tregoheshin si pjesë e ardhur që i shtohej pajës së vajzës, filani pruri këtë, filania këtë e kështu me radhë. Iventari I peshqesheve njihej me imtësi dhe mbahej mënd për shumë vjet edhe nga shoqet e nuses, bëhej krahasimi mes tyre, etj. Dhe kjo s’ishte dhe aq keq, sepse shërbente si nxitje për dasmën pasardhëse.

Nga ana e të zotëve të dasmës pritja gjithashtu bëhej me një solemnitet shembullor. Madhështia e kësaj pritjeje ishte se bëhej me këngë. Për këtë ishte caktuar një grup i përzier burrash e grash, i cili rinte përherë në portë, në krye të shkallëve, në qoshk apo divan përherë vigjilentë që me të parë nga larg dasmorin që vinte me dashin e ngjyer me të kuq dhe bokshanë, menjëherë fillonte kënga që e shoqëronte të ardhurin që nga sokaku ku dukesh e deri sa mbrinte në shtëpi brënda. Kënga ishte e njëjtë:

Ashtu ta paçim baki, Spiro vëllai

Në dasmëra në shtëpi, “

Edhe në të Petros-o, “

Tani shpejt e afër-o, “

...............................................

Çdonjërit, pra, i bëhej një apel festiv, duke i uruar dasmën e shpejtë të djalit a vajzës që ishte bërë gati për martesë dhe ky apel nuk harronte asnjë, “edhe në të ......-o, tani shpejt e afëro, brënda vitit domosdo”. Pastaj brënda, si përqafoheshin të ardhurit me të zotët e dasmës, kërcisnin tabakatë njera pas tjetrës me glikotë me kupa, me lloj-lloj ëmbëlsirash, shumica të bëra vetë nga gratë e vajzat lunxhiote, që s’kanë shoqe për këto gjëra. Për burrat shtrohesh rakia dhe muhabeti vazhdonte shtruar, sa të vinte tjetri e të ngriheshin të parët.

 

Kur, më vonë, për arësyet që dihen, zakoni i deshve me këmborë e bojë të kuqe u shua avash - avash duke u përfshirë në reformat e kolektivizimit, tufëzimit etj, në këto tabaka të qerasjes të ftuarit, ngaqë s’gjënin ç’të binin më, hidhnin lekë sipas mundësive që kishin. Nusja për sa kohë që të ftuarit rinin brënda e qeraseshin apo këndonin, nusëronte në këmbë e veshur me lunxhe në çdo kohë që të bëhej dasma, behar apo dimër qoftë. Urimet nuk mbaronin: ”T’ju trashëgohet e me fund të mirë!”, ”Të trashëgohet dhe jetë të lumtur!”, ”Të trashëgohet dhe tani në të ..........(duke përmëndur emrin e djalit a vajzës që vinte më pas)”. 

Ç’zakone të bukura, të përkryera, madhështore e të paharruara! Është e tmerrshme kur shikon që ndonjeri prej tyre nga brezi në brez firon. Shkaku? Mbase përshtatja dhe qejfi i disa të rinjve me dasmën moderne, duke harruar që modernizmi më i madh e më i lavdëruar është pikërisht zbatimi i zakonit që të kanë lënë trashëgim të parët dhe prindët e tu. Ah! Kush bëri një dasëm të plotë lunxhiote, me të gjitha elementët e saj dhe nuk e ndjeu veten njeriun më modern e më të lumtur të botës?

 

Po ku harrohen, more, karvanet e krushqve nga njeri fshat në tjetrin, me kuajt, mushkat e pelat e stolisura me velenxa ngjyra-ngjyra, me nusen e dhëndrin përpara, që iknin e këndonin, iknin e hidhnin romuze, iknin e kalonin dorë më dorë plloskën me verë e shishen me raki! Ku harrohet kur karvani i krushqve me dhëndrin në krye ndalonte në hyrje të sokakut, kur këtej (nga ana e nuses) kënga ngjitej në zenith. Aty vllami (njeriu më i besuar i dhëndrit që kishin pirë simbolikisht gjak nga gishti i njeri tjetrit, dmth qenë bërë vllemër), pra, shkëputej nga grupi i krushqve e hynte në shtëpinë e nuses të shihte si ishin punët, të kontrollonte dhe kur sigurohej plotësisht për pijet dhe njerëzit, vente e merrte dhëndrin dhe të ardhurit me të duke u thënë: ”Eni, në besën time!” 

 

Po ku harrohet kur vinte orkestra nga Gjirokastra e sa mbrinin në Katundishta e deri në fshat u binin kabave që të çmëndnin nga bukuria. Në fshat, sa dëgjohej tingulli i parë, tundej guri i themelit, s’mbetej njeri pa dalë. Më kujtohet, te lëmi pranë shtëpive tona, është kërcyer mbi dy orë dhe orkestra, megjithse e lodhur nga rruga e gjatë, as që u ul, akoma, kur i thonë fjalës pa pirë një gotë ujë e pa marrë një lugë gliko.

Po ku harrohen ato dasma, kur ngrihej nusja e dhëndri në valle e gjithë dasmorët i rrethonin në një varg të madh e të pasosur. Pastaj me ta do të kërcenin me radhë njerëzit e shtëpisë, kushërinjtë, dajko e xhaxhallarë, halla e teze, shokë e miq. Ky ishte respekti i çiftit të ri, urimi për ta dhe kujtimi më i bukur.

 

Sot mua më duket se nusen, idhullin e dasmës, e ofendojnë kur ngrihen me radhë dhe i mbushin gjoksin me para gjithë njerëzit, në një garë të shfrenuar me njeri tjetrin. Më duket sikur e konsiderojnë si një mall, të cilin e kanë blerë me gjithë ato para që i japin. Kam dëgjuar në një fshat të Lunxhërisë, të nesërmen i zoti i dasmës vdiq, i ra infarkt kur kuptoi që kish harxhuar gjithë ç’kishte në garën e marrë kush t’i jepte nuses më shumë para.

 

... Diku aty pas mezit të natës, orkestra kërkohej në dhomën ku burrat pinin raki me gota uji. Ishte një kulm. Pak a shumë në fshat njiheshin këngët që preferonte secili burrë. Daleni, se tani e ka radhën xha Peçua – thoshin, psh, burrat dhe babai porosiste “Te rrapi në Mashkullorë”, këngën e tij. Me zërin e tij të kumbueshëm ai do të dilte gjithnjë mbi çdo orkestër. Ç’zë, ç’këngë! Prëmtua do të merrte patjetër “Delvinonë” , një tjetër këngën e Selam Musait, tjetri këngën e fatkeqësisë së Drinos (Ngjelo Lafes dhe dy shokëve të tij), tjetri këngën e Pavlit e Vasiliqisë e kështu me radhë u plotsoheshin dëshirat të gjithëve. Kuptohet këngët kryesore dhe më të shumta ishin për çiftin apo për të zotët e shtëpisë, të cilat nganjëherë merreshin në dy grupe. E merrte një varg njeri grup, e përsëriste dhe grupi tjetër me një formë afërsisht gare të kënduari, për t’i dhënë larmi festës. Ndërsa gratë preferonin që këngët t’i shoqëronin me valle.

 

Çdo dasëm ka kulmin e vet, momentin më interesant, apo më të veçantë. Në dasmën time, psh, deri në të gdhirë m’u dukën të gjitha kulme, kur më e bukura, paskësh qënë më pas, të nesërmen. Ndaj të gdhirë te dera e ne çiftit qenë mbledhur të gjithë, vëllezërit, motra me të shoqin e saj e ku di unë kush tjetër dhe ja marrin këngës:

- Si m’u gdhive sonte,

Moj thëllëz e sojme?

(Me sa dukej pyetej nusja, të cilën unë s’e kam nga Lunxhëria dhe ishte çuditur e mrekulluar me dasmën tonë, ku nuses i këndohet këngë e veçantë për çdo hap që hedh, për çdo pjesë të fytyrës, për çdo llaf që thotë e veprim që bën. S’ka si dasmat tona! )

- Më duket se të pyesin ty, - i thom – përgjigju tani. Ajo vuri veshin, e befasuar plotësisht.

Kënga, dy vargjet e parë, u përsëritën prapë. Pastaj u dallua zëri i motrës, që përgjigjej në vënd të nuses:

- Si në vënd të huaj,

M’u duk nata muaj! …

- Ç’bëhet më thotë ime shoqe, s’paska mbaruar akoma dasma këtu?

- Ohu.....- i thom, - sot?...Dale kemi punë akoma. Mbaroi ajo këngë, u kënduan dhe dy-tri të tjera dhe vetëm atëhere ne u ngritëm e u bashkuam me grupin. Na pëlqente të rinim e t’i dëgjonim ashtu shtrirë siç qemë në atë dhomë, ku më parë qenë martuar dy vëllezërit e mi më të mëdhenj. 

 

Jam i bindur se sado që dasmat, brënda një fshati përshembull, duket se ngjajnë si dy pika uji me njera tjetrën, përsa i përket zbatimit dhe kronologjisë së renditjes së momenteve, prapë se prapë çdo dasëm do ta ketë një ngjarje a një histori që e dallon nga të tjerat dhe mbetet në kujtesat e njerëzve.

 

... Në dasmën e motrës sime, psh në vitin1959, ngjarja ishte aq e çuditëshme dhe e befasishme, saqë për pak e ktheu gëzimin në ...

Dhe ishte pikërisht momenti kulmor, kur sapo në portë mbriti dhëndri ardhur nga Gjirokastra me krushqit që e shoqëronin. Por dhe ai djalë lunxhiot, me origjinë nga Stegopuli. Grupi i këngës së mikpritjes doli menjëherë mbi shkallë dhe kënga valoi. Divani që mbështetej mbi shkallë ishte një dysheme dërrasash druri që më tej vazhdonte me qoshkun me dy penxhere të mëdha, njera që shikonte nga Gjirokastra dhe tjetra nga fshati. Që aty shikoje gati gjysmën e shtëpive të fshatit, po ajo e Çipaj dhe e Flokaj, ku deri vonë qëndroi halla ime e paharruar, Amalia, ishin direkt ballëpërballë me ne dhe që aty ne shikonim gjithë lëvizjet dhe hyrje-daljet që bëheshin, sidoqë na ndante përroi në mes. 

 

Divani, pra, ngrihej mbi çdo shkallë me parmakë dhe duke u shtrirë djathtas të çonte te porta, nga ku hyje në guzhinë dhe dhomat e gjumit.

Në momentin që po tregoj, nga kurioziteti për të parë dhëndrin dhe krushqit, por dhe për të përforcuar grupin e këngës, u grumbulluan aq shumë njerëz, sa ................ Po, po, trarët thyhen mu ku mbështeteshin mbi shkallë dhe dyshemeja e tërë, siç qe, me gjithë njerëzit sipër rrëzohet me potere e kërcëllitje të tmerrshme në vath. 

 

Ishte një lartësi prej tetëmbëdhjetë shkallësh të gurta, prej së cilës njerëzit ranë e u rrokullisën mbi njeri tjetrin, duke ulëritur e bërtitur, duke dërmuar e shëmbur njeri tjetrin, me brinjë të thyera e duar e këmbë të ndrydhura, me fytyra e sy të skuqur nga habia, befasia dhe dhimbja.

 

Krisma e thyerjes së trarëve, ishte si një krisme pushke dhe për një moment nga ana e krushqve u muar si për një surprizë pritjeje me krisma arme (siç dihet të shtënat me pushkë nuk janë në protokollin e dasmave lunxhiote). Por ky qe vetëm një moment, se sa dëgjuan ulërimat dhe të bërtiturat u lëshuan dhe ata për të ndihmuar njerëzit e rënë palë mbi njeri tjetrin. Bilançi u bë në çast, më rëndë qenë vrarë Kalia e Flokaj, Ilo Koti e Fimo Rumbi, por edhe mjaft të tjerë ankoheshin për goditje në pjesë të ndryshme të trupit. Dikush kishte mbetur ulur në penxheren e qoshkut dhe s’kish si të zbriste kur dyshemeja kish përfunduar në vath.

 

Edhe sot e kësaj dite gjithë dëshmitarët e asaj ngjarjeje, gjithë dasmorët, pra gjithë fshatarët e Qestoratit të pranishëm në atë dasëm, nuk e spjegojnë dot se si të biesh nga një lartësi pingul prej rreth pesë a më shumë metrash dhe për fatin e madh, të mos vritet asnjë njeri! Sigurisht aty ishte prezente dora e Zotit, si kudo, që s’donte ta kthente dasmën e vajzës së vetme të shtëpisë në një tragjedi. Edhe aq sa kishte ndodhur ishte nga pakujdesia e grumbullimit të aq shumë njerëzve në një pikë të vetme, e cila edhe hekur të ishte s’do t’i mbante dot. Unë edhe sot kam qejf të dëgjoj Ilo e Tase Kotin, Piro Lekun, Pilo Kushtën e sa të tjerë si dëshmitarë të asaj ngjarjeje të pazakontë. 

 

Po dasma? Ç’u bë me të? Mos vallë e gjithë dasma, të gjithë dasmorët filluan të qajnë dhe ikën ta braktisën atë?

 

Joo! Ishin vetëm disa çaste shtangieje, disa momente hutimi e mbledhjeje të vetes, disa çaste që u duhej dhënë ndihmë atyre që shëmbën brinjë, duar e këmbë, sidoqë asnjeri prej tyre s’pranoi të ikte nga dasma, ta linte atë në mes. Asnjëri! Ishin vetëm disa momente që iu deshën grupit të këngës të rimblidhej dhe të vazhdonte këngën e ndërprerë në mes, disa djemve që menjëherë u paraqitën te krushqit,që u muarën e lidhën kuajt, pastaj i ftuan të ngjiteshin lart. Po si të ngjiteshin? Pjesa e ngushtë e divanit që ngrihesh me parmakë mbi shkallë nuk qe shëmbur tërësisht. Pas një përforcimi që iu bë, mbi të mund të kalohej pak me kujdes nga shkalla më e lartë duke u mbajtur pas parmakëve deri sa të bëje një rrotullim në vënd e të dilje te pjesa e mbetur e divanit të pashëmbur që të çonte te porta e hyrjes e te dhoma ku qe përgatitur pritja e krushqve.

 

Grupi i këngës u vendos pikërisht mbi këtë portë.Krushqit një nga një të ndihmuar nga dy vëllezërit e mi më të mëdhenj, u futën brënda. Aty nisën urimet dhe çukitja e gotave, që dëgjoheshin deri jashtë. Pastaj plasi kënga. Çudi! Sikur të mos kishte ndodhur asgjë! Madje edhe të dëmtuarit nga rënia qenë aty në mes të këngës dhe të valles, që kish rinisur në dhomën pranë. Dasma ishte rikthyer në ritmin e saj si më parë, asnjë nuk dëgjoje të fliste për ç’ka ndodhi. Me sa dukej kishte kohë për t’iu kthyer ngjarjes, tani kishin punë të tjera më të mëdha përpara, duheshin nderuar krushqit dhe duhej përcjellë ashtu siç duhej dhe i takonte nuses. Të tjerat, bisedat e komentet prisnin. Ç’njerëz! Ja këta janë qestoritët e mi, prandaj unë i dua shumë, prandaj jam kaq krenar për ta! Njera nga ato që ishte caktuar për të shtruar bukën seç kërkonte poshtë e lart.

 

Mos e patë gjë djalin e vogël, .... vetëm ai s’ka ngrënë bukë, ç’u bë? Një djalë vajti u hodhi tagji kafshëve të krushqve, ca gra iu afruan mëmës ta mbanin mos pësonte gjë, po afronte momenti kur nusja do të ndahej nga njerëzit e shtëpisë. Qilarxhiu mbushi trastat me mish e mezera, raki e verë që do të merrnin krushqit me vete gjatë rrugës gjer në Gjirokastër. Ca vajza, shoqe të motrës, prisnin te porta e jashtme me një tufë me lule në dorë për t’ja dhënë nuses.

 

Mua kishin kohë që më kërkonin. Isha fshehur në një vënd që vetëm vëllai më i madh nga unë, Ndrikua, e dinte dhe qaja. Isha vetëm shtatë vjeç atëhere dhe s’ndahesha dot nga motra, me të cilën tërë jetën jemi dashur shumë. Ndrikua më gjeti duke qarë.

- Eja! - më tha – motra s’ikën, po s’u takua me ty. Më mori nga dora. Ngrita kokën, krushqit kishin hipur në kuaj dhe dëgjova që flisnin me njetri tjetrin:

- Ç’presim akoma, pse s’po nisemi?

- Ja, presim këtë, të na japë urdhër – buzëqeshi tjetri duke bërë me kokë nga unë.

 

Më shpunë te kali ku kish hipur nusja, motra ime dhe më ngjitën në prehër të saj. Ajo i kishte sytë akoma me lot nga ndarja me të tjerët. Edhe që qe mbuluar me një mushama ushtarake se sapo kishte filluar një vesë e hollë shiu, shkëlqente e tëra. Kostumi i lunxheve gjatë gjithë dasmës i kishte shkuar dhe i shkonte kaq shumë sa njerëzit s’i hiqnin sytë nga ajo. Zëmra i rrihte me forcë, siç dukej me zor e mbante të qarët me zë, për të mos u dukur e dobët në sy tim. Unë e vura kokën mbi të, pastaj e putha fort, sa mezi më shkëputën e më zbritën poshtë. Por, sa rashë poshtë unë u ika nga duart dhe ja shkela vrapit duke qarë, nuk e mbaj mënd për ku ...

* * *

Pano Dudi e Llazo Dhima, si pleqtë më hokatarë të fshatit, sa herë që përgatitej ndonjë dasmë, ngacmonin të zotët e shtëpisë:

-Bën dot dasëm si e vajzës së Peço Xhavarës, sa u shëmb shtëpia, ë? Ahere, po, do thomi që bëre dasëm, more vesh?

* * *

Papritur, dasma jonë, pasi kishte shpëtuar në qime nga një gjëmë, ishte shndrruar në model për dasmat e tjera në fshat. Çudi!

 

Marrë aga libri i Spiro Xhavarës "Udhë dhe Monopate" Rrëfime