SHARTIM apo MBOLASIE!?

-   A janë shqiptarët të parët që aplikuan shartimet !? –

përgatiti: Koço MOSKO

Boston, MA - SHBA

Nëqoftëse do t'i referohemi historisë botërore të shartimeve, mendohet se aplikimet e para janë kryer që në Persinë e Lashtë por, nuk ka të dhëna të mjaftueshme që të na e vërtetojnë. Shumë autorë të tjerë mendojnë se shartimi i pemëve  ka lindur në Mesdhe, para dhe gjjat periudhës së antikitetit greko-romak. Për këtë ka shumë dëshmi e shkrime dhe thuhet se është shumë më i  lashtë se kaq. 

 

Proçesi i shartimit në dialektin lokal, trevat e Gjirokastrës, por jo vetëm, quhet: “mbolas" ose "mbolasie”. Pema që rrjedh nga ky proçes, quhet "mbolë". Mendoj se fjala “mbolë”apo “mbolas”, mjaft e përshtatëshme për këtë process, rjedh nga gjuha shqipe e vjetër ose pellazgjishtia . 

 

Në fjalorin e gjuhës shqipe nuk është e pasqyruar kjo fjalë, e kanë zëvëbdësuar me fjalën “shartim”.  Unë e gjej si të  përshtatëshme edhe këtë fjlë, sepse  para se të mbolaset shartohet nënshartesa, por proçesin e shartimit e përcakton më mirë fjala “mbolas” dhe “mbolë”, sepse tani jo të gjitha bimët që mbolasen nëshartesa sharohet. 

 

Nndoshta fjalën mbolas gjuhëtarët e kanë përcaktuar si  fjalë që rjedh nga gjuha greke, dhe e kanë hequr.  Unë nuk e di se si mund të  etimologohet greqisht kjo fjalë, por  për mendimin tim fjala  “mbolas” ose “mbolë” është shqipe e pastër. 

 

Detarët në lashtësi në anijet e tyre vendosënin  një pjesëz të vogël tek kufiri ku anija duhet të mbulohej nga uji, e quhej në shqipen e vjetër ose pellasgjisht “embolo”,  pra e mbulon.  Edhe tek shartimet jo të gjitha pemët shartohen me njera tjetren. Siç kemi dardhë me gorië, kumbull me qershi e pjeshke  shumë të tjera.  Pra gorica e pranon dardhën “embulon” kanë thënë të parët tanë. 

 

Etimologjia e fjalës “mbolë”, hidh pak dritë edhe për historinë e shartimeve në Lashtësi. Tradita e kultivimit të pemëve nëpërmjet shartimeve, duhet të jetë një praktikë shumë e vjetër në gjithë trojet shqiptare dhe “Dardhanelet” , Dardanelet. Mendoj se është një traditë e trashëguar brez pas brezi  dhe përbën një eksperience të rrallë, unike dhe të vyer në historinë e kultivimit dhe përmirësimit të bimëve.

 

Gjatë periudhës bizantine e osmane, ka të dhëna se kjo metodë ishte e zhvilluar nëpër  kopshtet e manastireve dhe pashallarëve osmanë. Historinët  tegojnë  se kopshtarët më të zotë në atë periudhë, kanë qenë shqiptarët, të cilët sigurisht duhet ta kishin ushtruar këtë zanat shumë kohë më parë. Këto të dhëna  na çojnë në mendimin  se paraardhësit e shqiptarëve, duhet të kenë qenë ndër të parët në Mesdhe  dhe Evropë në këtë drejtim. Mirpo shkrime apo fakte që të na e vërtetojnë, mungojnë. Për t’i zbardhur këto çështje mund të përbëjë obkekt studimi për studjuesit bimorë  ndoshta  dhe për gjuhetarët.. Ndërsa fjala “mbolë”, “mbolasje” për mendimin tim duhet  të jetë në fjalorin e shqipes së bashku me fjalët: “shartim” e “shartesë”, tregon se sa e pasur dhe e thellë është gjuha jonë. 

 

Sot shartimet kanë evoluar shumë, kryhen jo vetëm për shtimin dhe përmirësimin e pemëve, por kryhen edhe në te gjitha bimët barishtore e më gjerë.