TOPONIMI, KËNGA DHE MJETI MBROJTËS PREJ HAJDUTËVE

-  Një fjalë e re, e panjohur shqipe, “storovadhe”- 

 

Të gjithëve na bëjnë përshtypje toponimet, sidomos mikrotoponimet e Vendlidjes.  Ato i kujtojmë shpesh, madje shohim edhe ëndërra në ato vise ku kemi lindur e kaluar fëmijërinë. Fantazia dhe memoria na kthejnë dashur padashur aty ku “na ka rënur koka”, jemi mëkëmbur e kemi mësuar të flasim shqip. Emrat e këtyre vendeve ishin pjesë e përditëshme e jetës sonë. I përsëritnim vazhdimisht, sepse aty bridhnim, luanim me shokët e vegjëlisë, gjakoseshim nëpër gurë apo ndjenim aromën e luleve dhe të barit. Ato emra na janë ngulitur thellë në ndërgjegje sepse me to ishte e lidhur historia e krahinës, jeta e të afërme tanë, luftrat, gëzimet dhe hidhërimet, dasmat dhe vdekjet. I kemi përmendur disa herë kur ishim fëmijë, dhe na sillen në kujtesë tani që jemi të moshuar e të mërguar nga Atdheu.  Një fjalë që është përmendur mbi pesëdhjetë herë, vështirë se fshihet aq lehtë nga kujtesa, theksojnë shkencëtarët, psikologët dhe gjuhëtarët. 

 

Nxjerrim mallin me atdheun tonë të largët, me fshatin apo qyetin duke i përmendur vazhdimisht në biseda, këtu ku jemi vendosur, në këtë pjesë të jetës sonë që na ka mbetur. Nxjerrim mallin duke i shkuar disa herë nëpër mendjen tonë, çdo ditë. Një toponim fsheh një histori, një ngjarje që ka ndodhur, një karakteristikë të vendit dhe ajo pasohet në breza gojë më gojë.  Ka rastisur që me kuptimin që të jep një toponim, janë bërë zbulime të rëndësishme arkeologjike, thesarë ose është arritur të njihet një histori, ngjarje a ndodhi e harruar. 

 

Toponimi: 

 

Fshati ynë, Selcka në rrethin e Gjirokastrës është një fshat i lashtë, vërtetuar nga arkeologët dhe historianët. Aty ka shumë toponime të vjetra që nganjëherë ështe vështirë t’u japësh shpjegimin e duhur.  Le të marrim toponimin “Sorvadhe” ose “Sorovadhe”.  Sorovadhja ështe një lëndinë relativisht e madhe dhe pjellore në rrëzë të malit të Lunxhërisë e cila kufizohet me fshatrat Poliçan, Sheper dhe Nderan.  Meqë fshati ynë nuk ka shumë toka buke, këtë vend e ka kthyer në parcela ku tradicionalisht mbillej grurë, misër, fasule, ose patate, sepse favorizohej edhe nga burimet malore të ujit që e përshkonin.  Ka dy livadhe të tilla që fshati i quan: “Sorvadhe e Sipërme” dhe “Sorvadhe e Poshtme”.  Mendoj se shumë kohë më parë, kjo sipërfaqe është përdorur për kullota bagëtish të trasha e të imta, mbasi ka gjelbëruar në shumicën e muajve të vitit. Rreth e rrotull, sipas gjurmëve, duhet të ketë patur stane. 

 

 Kam kërkuar në literaturë, kam shfletuar shkrime të bashkëfshatarëve të mi, por nuk kam gjetur asnjë shpjegim. Kam kërkuar edhe në fjalorët e gjuhëve sllave, greke e turke, por asgjë. I vija vërdallë këtij toponimi duke kërkuar etimologjinë e tij, por nuk mund t’i jepja ndonjë kuptim me gjuhën tonë shqip. Tani vonë rashë në gjurmët e saj dhe kjo ndodhi duke dëgjuar një këngë të vjetër Arvanite nga ishujt e Egjeut. 

 

Kënga:

 

Më pëlqejnë  këngët e vjetra, sidomos ato të arbëreshëve të Italisë, ose arvanitëve të Greqisë.  Interneti është mjaft komod për të mësuar, mjafton të kesh durim të lundrosh në të dhe gjithnjë do të gjesh diçka të re. 

Duke ndjekur në YouTube këtë këngë arvanite, midis vargjeve dëgjova një fjalë të përafërt me “Sorvadhe”. Më bëri përshtypje, por fillimisht kujtova se ishte fjalë greke.  Këngët arvanitase shpesh brenda tyre përfshijnë edhe fjalë greqisht.  Madje edhe kjo këngë përmban fjalë të tilla. Ja si thuhet në tekstin e saj: 

 

Çobanaqi çeli zjarrë 

Për të dredh një storovadhë

Çobanaqi mu

Ore takus pullaqi mu

(dëgjove zogu im)

Storovadheza u ça 

Çobanaqi rri e klja

Çobanaqi mu …

 

E dëgjova disa herë fjalën “storovadhë” përsëritej. Kjo këngë shumë e vjetër arvanitase duket sikur ka ardhur deri në ditët tona për të na sjellë kuptimin e fjalës “Sorvadhe”. Fjala thuajse është e njëjtë. Ndryshimet fonetike janë të justifikueshme, ndoshta gjuhëtarët mund qe ta vërtetojnë me metodat e tyre. 

 

Me kalimin e viteve, fjala evoluon, por rrënja mbetet po ajo. Po kush ishte kuptimi i kësaj fjale, qoftë edhe në gjuhën greke. Është mjeti mbrojtës nga hajdutët e bagëtive, “Storovadhe”. U bëra kureshtar të zbuloja kuptimin e kësaj fjale. Isha shumë afër të mirrja kuptimin e mirëfilltë të toponimit “Sorvadhe”.  Çfeletova fjalorë elekronikë. Zbulova rastësisht një fjalorth elekronik Arvanitas - Greqisht. E kishte këtë “sorovadhe” dhe ishte një fjalë jo me prejardhje greke, por Arvanite e pastër, dmth shqip. Në gjuhën greke kjo fjalë arvanitase “storovadhe” përkthehet “mangura” (Μαγκούρα). Po bashkangjis këtu edhe kopje të faqes ku është shënuar.

Po çfarë është “Storovadhe”?  Është një shkop i fortë thane që çobanët e përgatitin duke e nxehur në zjarr, e lakojnë për t’i dhënë formën e dëshiruar si në figurën bashkangjtur. Por nganjëherë lakimi i drurit nuk arrihet, kështu ai çahet, siç i ndodhi këtij bariu në këngën e vjetër aravanitase. Duhet gjetur një shkop tjetër thane.  

 

Barinjtë këtë e mbanin si mjet mbrojtës, kurth kundër hajdutëve. Ata, vjedhësit, ia hidhin si pengore nëpër këmbë, ose e përdornin si kërrabë. Kishte edhe funksione të tjera. Nuk donin ta lëndonin apo vrisnin, por ta kapnin të gjallë dhe për këtë i ndihmonte shkopi i dredhur prej thane që i thoshnin “Storovadhe”.

 

Le të kthehemi tek tek kuptimi i toponimit “Sorovadhe”.  Barinjtë mbanin me vete edhe storovadhet për të mbrojtur mallin e tyre, bagëtinë nga keqbërësit. Dhe ky emër i këtij mjeti mbrojtës i barinjëve, me sa kuptohet i dha edhe emërtimin këtij vendi.  

 

Duhet të jetë një fjalë shumë e lashtë, nga shqipja e vjetër, pellazge, ose ilire. Tani u mbetet gjuhëtarëve për ta studjuar.  Është radha e tyre për ta shtjelluar më tej.

 

Koco Mosko

Specialist i mbrojtjes së bimëve

Boston, Massachusetts 

Faqia e fjalorit Arvanitas-Greqisht

Fjalori Arvanitas-Greqisht( vidio-shqiptimi sorovadhe)

Kënga Arvanite nga Thiva