BOTA BUJQËSORE : TOKȄ FORMIMI I SHTRATIT TȄ DRINIT TȄ ZI DHE GJALLESAT

Studim

nga: dr. Selman MËZIU

Firence, ITALI

Selman MËZIU

Formimi i tokës në të gjithe shtrirjen vertikale e horizontale në shtratin e Drinit, është një proqes lëvizje masash gurësh, zhavori rëre, dherash e dukurish fiziko-kimik miliona vjeçar, tokë formuese në krijim e zhdukje të vazhdueshme në pjesët më të zgjeruara të tij. Ndërhyrjet e njeriut mund e duhet te kufizojn këto dukuri shkatrrimtare në shtratin e brigjet e tija me relieve të ndryshme.

Do të përpiqemi të trajtojm formimin dhe shkatërrimin e tokave në shtratin e rrjedhjes të lumit të Drinit të Zi nga Gryka e Hoteshit ku ndodhet ura mbi Drin në Kantundin e Ri të Luznisë deri aty ku mendohet t’i behet prit atij, për ta ndaluar, në Skavicë, ngushticë e cila është ononim i fshatit në krahun Prendimor.

I. Dukuritë e formimit të tokës

Kalimi i ujrave të Drinit të Zi në këto hapsira shtratësore me gjërsi të ndryshme nuk ndjekin gjithmon të njëjtën udhëkalim. Gjarpërimi i tyre, ndryshimi i shtrat rrjedhjeve, varet nga sasia rreshjeve atmosferike (990 mm në vit), intensiteti I tyre, stinët e vitit, bashkë me dukurinë e shkrirjes së borës në vargmalet e coptuara në të dy anët e luginës së Dirinit të Zi. Gjithashtu nga pengesat bimore e prurjet e ngurta shume dimensonshe të shtresezuara që ka sjellur rryma e ujit në vitet e mëparshme kur kërkonte të ndryshoi shtratin. Këto ndryshime ndodhin jo rrallë, ku prurjet mesatare te Drinit të zi jane 116 m³/sek. ndërsa vërshimet me prurje kulmore përsëriten jo rrallë herë. Pra përgjatë shtratit të gjërë ai ‘’hedh vallen,, si të dojë. Duke ndryshuar shtrat kalimin e ujrave me shumë përdredhje, nga një vit në tjetrin, lidhur ngushtë me parametrat klimatik mbi të gjitha të sasisë e intensitetit të rënjes së shirave e sasisë së borës në vargmalet në të dy anët e pellgut të Drinit të Zi.

Në qendrën e vërshimit, forcës potenciale të tij, janë prurje të trasha, më pas duke u larguar nga rryma qëndrore drejt bregut ato shtresëzohen në zhavorre, rëra, lymëra, aluvione e formacione argjilore e humusore në pjesët më të skajshme. Kjo përfytyrohet lehtësisht, po të kryejm një prerje tërthore të shtratit ku kalojn ujrat. Ȅshtë me rëndësi të madhe kuptimi, perceptimi i formimit të zhavorishteve, tokave ranore, apo primitive, kuptim formimi i tyre. Kjo për arsye të dinamikës së formimit të tyre dhe studimi i mundësisë së shfrytëzimit të tyre ne dobi të fshatrave buzë drinasve. Për të kuptuar më mire mekanizmin e formimit të këtyre tokave, shfrytëzimin e tyre ne jemi konsultuar me një burim shkencor për lumenjt kryesor të shqipërisë, doktoraturën e Dr. Parim Çarçanit.

Dhe ja lexojm se si e koncepton ai dukurin e shtresëzimeve në shtretërit e lumenjëve:‘’Depozitimet janë zall, zhavorr e rërë, por në një pjesë të mire formohen edhe toka me pjellori të mirë të cilat shfrytëzohen për kultivimin e shelgut për thupër.,,(P. Çarçani f. 54) Ne shtratin e Drinit të zi lëvizin nga forca e ujrave të shumta,15.410.000 ton/vit material të ngurta, duke e llogaritur në ton për kilometra katëror ai arrin në shifrën 1160 ton/km2 në vit. Ndërsa në hapsirat e gjëra të shtratit të Drinit të Zi në krahun e fshatit të Katundit të Ri, në këto toka janë formuar shelgjishte të përziera me verri, marinë etj. Ato fillojn 372 m posht Urës së Drinit. Pylli natyral i krijuar ka ardhur si rrjedhojë edhe i pritës artificiale me gurë e çimento. Ndërtuar pothuajse pranë urës së Drinit, duke mos lejuar prurjet e shumte e plotë vrull të Drinit t’i shkatërrojn këto zallishte në përpjekje për të ndryshuar rrjedhjen e tij. Një dukuri e till pyll formues është shfaqur edhe në tokat zallishte në bregun e fshatit Ushtelenxë, në anën Lindore të shtratit të Drinit të Zi.

Shelgjishte në masive të mëdha prej 103 ha. perimetri i saj në forme eliptike 5 222,53m, janë krijuar në Çapën e Brezhdanit. Ato kanë dhjetëra vjeçarësh që kanë kurorë dendësinë një dhe një rritje të fuqishme me rrënjë në prurjet lymore që kanë depozituar ujrat e Drinit, por edhe si rrjedhojë e ndërtimit të një prite të madhe ngjitur me brylin e një kodre si dhëmballë në bregun e fshatit Ushtelenxë, rindërtuar në vitet 2018-2019 me gjatësi më shumë se 596 m. e përforcuar me 6 dhëmbë me gjatësi sejcila 25 m, lartësia mbi nivelin e detit 400m. E cila ka bërë të mundur mbrojtjen e këtyre pyjeve natyral me shelg nga rrëmbimi me forcë i prurjeve të mëdha me force të egërsueme grryerje të drinit. Këtu pranë ndodhet grykëderdhja e Prroit të Ushtelenxës me prurje të shumta materialesh të ngurta duke formuar deltën e tij.

Këto kanë krijuar kushte për një tokë formim me sipërfaqe të madhe, me shtresa biologjike të përshtashme për zhvillimin e jetës bimore edhe shtazore. Ky proces në këtë zonë është vënë në dukje edhe nga studiuesi P. Çarçani kur shkruan: ‘’Këto toka I ndeshim në mikrostacione në grumbullime të mëdha alivionale sidomos zallishtore. I gjejme të përhapura gjatë Drinit të Zi( Ushtelenxe)…,, (P. Çarçani f. 55) Bimësia është përzierje e shelgut të kuq dhe të bute (të Zi sipas gjuhës vendase, S.M) me verriun në njolla, me madhësi të ndryshme. Duke krijuaj një mjedis ekologjik të veçantë e peizazhe mjaft tërheqëse.

Kjo gjendje është e njëjta në siperfaqe me modeste përgjatë shtratit të Drinit të Zi në fshatin Fushë-Muhur. Dhe ja si shprehet studiuesi:‘’Depozitimet e aluvioneve janë të imta dhe kriojn kushte shumë të mira për krijimin e shelgjishteve si në rrjedhjen e Vjosës…Drini i Zi, Fushë-Muhër me gjërsi vendoseje 150-400 m. (P. Çarçani f. 54)

Në shelgjishtet e krijuara natyralisht nga prurjet e materialeve të ngurta me struktura e përmasa të ndryshme sollën edhe masa vegjetative (copëra rrënjësh dhe degësh, fidana, fara, cungje të njoma etj.) të cilat të mbuluar pak nga lymrat rifilluan jetën e tyre duke vegjetuar e kryre funksionet fiziologjike nën ndikimin tokës lymore e ranore, pranisë së ujrave freatike (nëntoksore), klimës, diellëzimit etj. Me kalimin e viteve filluan të mbulojn sipërfaqet e xhveshura duke krijuar shelgjishte të thjeshta ose të përziera me verrinin, marinën etj.

Kjo bimësi me lloje shelgjesh e të tjera, në rrokullisjen e viteve krijuan tokën me shtresat morfologjike të ndryshme dhe ja se si shprehet studiuesi: ’’Në horizontin siperfaqesor të ketyre tokave materiali vegjetativ i vdekur gjendet në sasira më të mëdha se në të parat kështu edhe humuesi në këto toka ka vlera me të larta. Ai i jep shteresës së siperme një ngjyrë të çelur, kafejtë të çelur nën këtë shtresë janë vendosur depozitimet alivionale me ngjyre jo uniforme dhe me tekstur gjithashtu jo uniforme.,, (P. Çarçani f. 56)

1- Shelgjishtet e Katundit të Ri.

Fshat me zhvillime mjaft të vonshme ekonomiko shoqërore dhe urbanistik. Banorët e parë i vendosën trojet e tyre, mbështetur në brinjat e kodrës së Lugje. Më pas ato u rrjeshtuan me vendbanime nga Palluçët deri tek fisi Dedja. Poshtë tyre tokat bujqësore të krijuara prej tyre në aluvionet e sjelluna nga prurjet e Drinit të Zi, ku me kohën filloi të grryej shtratin duke lanun sipërfaqet e tokës lymore në forme taracash të gjëra. Mjaft prodhimtare e me një struktur mekanike të shkrifët e të punueshme lehtësisht.

Shelgjishtja e Kaundit të Ri të krahinës së Luznisë në Dibrën e Poshtme shtrihet nën urën e Drinit të zi 372 m gjatësi në drejtim të rrjedhjes së ujrave, aty ku fillon edhe zgjerimi i shtratit të lumit. Në fillimet e saja në forme rrypi, pastaj zgjerohet duke iu afruar brigjeve lindore të Drinit pranë fshatit Çetush e Ushtelenxë. Arrin në një sipërfaqe prej 75 ha. Lartësia mbi nivelin e detit në qendër të saj eshtë 401 m. Rryma e ujit duke u përplasur në shelgjishte të cilat me sa duket e kanë humbur pritën nga shktarrimet e pas viteve ‘’90 dhe ka çarë atë në disa pjesë. Shtrati i lumit pas kafshimeve të shumta e udhëtimit me shumë dredha, përplaset te Kodra e Poliçe, 422 m. lartësi mbi det, (Emërtim i marrë nga fisi që ka trojet mbi atë. S.M) e cila është shkëmbore e shiste argjilore, udhëton me lakore në shtratin e ri drejt Shelgjishtes së Çapës së Brezhdanit.

Sipas të dhënave të përafërta, prita ishte ndërtuar në vitet 1969-1973. Ajo u pyllëzua në anën e brendëshme me plepa kanades dhe shelgje. Më pas u vazhdua me projekte pyllëzimi i gjithë ranishtes. Projektet e pyllëzimit rekomandonin për zbatim, skemën 4x4 m, ku për një hektar mbilleshin 624 plepa, me gropa, përmasat e të cilave ishin, 80 cm x 80 x 80 cm. Kur kishte munges lymi, në gropa hidheshin dhè i sjell me kafshë barre ose me makina. Punimet kanë filluar ne vitin 1971 nga pylltari Xhetan Prençi më pas nga viti 1974 janë ndjekur nga tekniku i pyjeve Shefki Rama. Punimeet u intensifikuan me kalimin e viteve ku nga 7 punëtor arritën në 35 të tillë. Në një vit mbilleshin 10-12 ha me plepa kanades. Fidanat e të cilit merreshin nga fidanishtja e Zallit të Sinës. Vetëm unë me brigadën e punëtorëve - më shkruan Tekniku Shefki Rama- kam arritur të mbjell 45 ha. plepishte. Tanima ato sëbashku me pritën me gurë e çimento janë shkatërruara plotësisht, pas veprimeve barbare të vetë vendasve pas viteve ’90 kur hyri demoshkretimi i Shqipërisë.

Atyre iu kryheshin shërbimet kulturale dhe mbroheshin nga kullotja. Ato u zhvilluan mjaft mirë ne disa njolla, sa që ndodhi që ‘’Shumë herë mbi sipërfaqet me shelg janë mbjell drurë plepi duke krijuar kështu një pyll të përzier plep + shelg, por duke u trajtuar shelgu si cungishte ndër plepishte e duke qenë lloje me temprament të theksuar dritë dashëse ai është zhvilluar dobët ose zhdukur, plepishtet në Shkumbin, Drini e Zi etj..,, (P. Çarçani po aty f. 18) Në shelgjishtet natyrore punëtorët që merreshin me pyllëzime grumbullonin thupra shelgu të qëruara ku fillimisht plani ishte 20 kv në vit, pastaj me kalimin e viteve u arrit që të grumbullohesh deri në 100 kv thupra shelgu për tregun e brendshëm e të jashtëm.

Le të shqyrtojm tokëformimin e këtyre ranishte-zallishteve që në gjuhën e pedologëve quhen ‘’toka primitive,, në shtratin e zgjeruar ngjitur me tokat bujqësore të Katundit të Ri.

‘’Ȅshtë formuar nga depozitimet alivionale ranore ose zallishtore. Për çdo vit në këto zona të shtratit të lumit depozitohn materiale në shtresa të trasha që variojnë në disa centimetra. Në pranverë ujrat e lumenjëve në këto zona depozitojnë sasira më të mëdha rëre, llumrash e zajesh duke formuar një rryp anësor ose sope të vegjël që të japin përshtypjen e tokave të formuara. Kjo dukuri shprehet mirë në lumin e Vjosës…….në Luznie në Peshkopi. Gjërsia e këtij shtrati shkon nga 300-1500 m. në Vjose e Devoll deri ne 150 -750 m në Drinin e Zi.(P.Çarçani po aty f. 54) Dukuri e shprehur mjaft qartë edhe në tokëformimin e shtratit të Drinit të Zi në shelgjishtet pranë fshatit Katund i Ri të krahinës së Luznisë edhe në pamjet hartografike te Google earth të vitit 2020.

Shoqërimet bimore të ketij pylli natyral përbëhet nga Shelgu i kuq, Shelgu i butë ose i Zi në gjuhën vendase, Marina, shumë rrallë fidana të plepit të zi, ferrmana etj. Dhe ja se si na e përcakton studiuesi tipin e vegjetacionit të kësaj shelgjishteje natyrale. ‘’… kemi shelgjishte të thjeshta ose të përziera, komponentët kryesorë të të cilave janë të përbëra nga Salix purpurea, susp. lambertiana (Shelgu i kuq S. M), Salix amplexicaulis dhe Salix eleagnus subsp. Angustifolia (Shelgu I bute, ose i Zi. Dialekt Di. S.M) Në zonën qëndrore të rrjedhjeve të këtyre lumenjëve si në Cerrik –Elbasan….Luzni (Drini i Zi) ky tip vegjetacioni është dominuar nga Salix amplexicaulis.,, (Sinonim: Salix purpurea, subsp. amplexicaulis (Boly). S.M). (P.Çarçani po aty f. 69)

Komuna e Luznisë duhet të rindërtoi pritën ose argjinaturën siç thuhet ndryshe aty ku kanë mbetur dhëmbët e së vjetrës. Të mbrojë e shfrytëzoi për thupra shelgjet, për turizëm verës në vende ku formohen mbledhës ujrash (hurdha dial. Dibrane S.M). Kjo do të kriojoi kushte per shumim gjallesash të ndryshme duke u strehuar në shelgjishtet e rritura. Trajtimi të kryhet me turne ku disa hektar të trajtohen si cungishte të tjera si trungishte ku lartësia e të cilave arrin 6-7 metra.

2- Shelgjishtet Ushtelenxë e ngjitur me Çapën e Brezhdanit

Shelgjishtja e Ushtelenxës shtrihet midis grykëderdhjes së përroit të Çetushit dhe atij të Ushtelenxës me gjatesi 1.5 kilometra, sipërfaqe 14 ha, perimetër 2. 4 km. E shkatërruar pjesë pjesë nga vërshimet e Drinit por me mbulesë të plotë të tokës nga kurorat e shelgjeve me një të gjelbërt të thellë. Tregues i cili fletë qartë për ujra të bollshme nëntoksore dhe toke lymore ushqyese për veprimtari biologjike mjaft të mire dhe për rezultat prodhime të bollshme, thupre ose drurë për djegje.

Perërbri tokave bujqësore të Çapës së Brezhdanit shtrihet një shelgjishte prej 103 hektar, por mjerisht e shkatërruar pjsërisht nga çarjet e prurjeve të vrullshme e plotë egërsi të ujrave të Drinit të Zi. Rezultat edhe i shkatërrimit të pritës (arxhinaturës S.M) përball përroit të Ushtelenxës. Ku edhe kjo e ndërtuar rreth viteve 1970 si dhe e pyllezuar me shelgje e plepa para mureve të saja po në këto vite. Fatkeqësisht nuk kemi të dhëna të marra nga dokumetat e kohës, (nga Ndërmarrja Pyjore Peshkopi dhe Ndërmarrja e ujrave Peshkopi S.M). Në vitet 2018- 2019 u ndërtua një argjinatur e re me gjatësi 596 m dhe me gjashte dhëmbëza me gjatësi sejcila 25m me çimento dhe gur. Nga vëzhgimi i shelgjishtes është dallohen pjesë të shkretuara në disa njolla, por pjesët e tjera po të vegjetojn mrekullisht sepse prurjet e shumta të Drinit të Zi kanë sjellur lymra duke e shperndarë në pyllin natyral të shelgjishteve. Gjithashtu prania e ujrave nëntoksore nga afrimi i rrjedhjes se ujrave të Drinit ngjitur me atë. Tani le të kuptojm këtë dukuri që ndodh në prurjet normale dhe në vite të caktuara e stinëra me rreshje. ‘’ Në format e relievit të formuar nga depozitimet aliviuonale është i lidhur ngushtë edhe me nivelin e ujrave nëntoksore i cili ka një ndikim të fuqishëm mbi përbërjen e llojeve dhe prodhimmtarinë e shelgjishtes. Niveli i shtresës së ujrave nëntoksore ndikohet fuqishëm nga niveli i ujit të lumit dhe në distancë të madhe nga shtrati dhe në një masë të vogël nga ujrat nëntoksore të pjerrësive.,, (P.Çarçani po aty f. 57) Dukuria e mësipërme ndihmon në formimet natyrale të shegjishteve, verrishteve dhe plepishteve kryesisht nga copra degësh, rrënjësh, trungjesh me rrënjë, fara, fidana të vegjel të cilat të ndaluar në këto toka me formime të reja fillojne te vegjetojn duke krijuar fitocenoza të reja në tokë formime me shtresa biologjike. Kjo shpejgohet me aftësite biologjike shumuese të këtyre llojeve me copra vegjetative në kushte klimatike e toksore të përshtatshme të ndihmuar nga vetë rrjedhjet e shtratit të lumit Drin.

Pranë e pranë ketij plantacioni natyral shtrihen 7 ha tokë bujqësore të hapura pas viteve 1970 përkundruall kodrës së Gjarecës në anën Jugore të saj. Ku u ngrit edhe një sektor i Ndërmarrje Grumbullimit e cila mbarështonte lopë me baze ushqimore foragjere të prodhuara nga këto toka lymore të sjellura nga vërshimet e lumit Drin. Ndërsa në vitin 1968 ishin pyll me verrinj që shkonin deri në 12 metra lartësi, shelgje dhe plepa të zinj. Tanima ka mbetur vetëm toka e copëzuar në kuadrate, ndërsa tre stallave nuk ju gjenden gjurmët. Të dokumentuara i gjejme në hartën fizike K-34-77-D-c (Fushë –Muhuri) botuar më 1985.

Edhe emri Çap duhet të shpejgohet nga që ujët e Drinit këto toka me bimësi shkurrore e drunore herë i linte për disa dhjetë vjeçar, herë i shkatërronte ku ai ndërtonte shtratine tij të udhëtimit të ujrave. Në këto hapsira të gjelbërta e të gjëra, mund të prodhohen thupra shelgu për tregun e brendshëm e të jashtëm. Mund të zhvillohet turizmi, fusha për kamper(Makina te banueshme brenda për familje S.M), pista vrapimi, vendrritje të shpendëve etj. Mjafton të ruhen mjediset e të hartohen programe e projekte zhvillimi sipas pronësive private ose të komunave. Ndërsa peizazhe të tilla ku shkrihet në një e gjelbërta me gjarpërimet e ujrave të kaltra dhe bardhësia e zhureve me gurë të bardhë të lëmuar formë e madhësi ndryshme, ngjallin kënaqësine vizitorëve të kategorive të ndryshme.

3- Shelgjishtet dhe verritë e Fushë-Muhurit

Pasi godet me vrull shelgjishten ngjitur me tokën bujqësore të Çapës së Brezhdanit, të cilës i shkëput një pjesë toke e vegjetacioni, harkohet duke iu drejtuar fundit të malit të Mollës. Atje energjia e tij potencilale shkëput masa dheu dhe për çudi ndjek fundin e këtij mali nga përroi i Kacane, ara e Vesel Miklit e pastaj përplaset egërsisht me Kodrën e Madhe e cila e mposht atë duke i ndërruar drejtim, pikërisht drejt Kepit të Gjatë ( të Shpajës S.M), ngjitur me kodrën e Gjarecës, duke bërë disa lakore.

Ky devijim ka sjellur formimin e tokave zhurishtore, ranore dhe lymore, të cilat natyralisht kanë berë të mundur rritjen e vegjetacionit të shelgjishteve e verrishteve prej 10.6 ha. me perimetër të kesaj sipërfaqeje eliptike 1894m, dhe 654 m lartësi mbi nivelin e detit.

Në udhëtimin e tij ka formuar toka primitive të reja me ndonjë shkurre shelgu të sjelluna nga pjesët e shkatërruara. Rryma e lumit Drin godet prurjet zhavorrishte të përroit Murra duke i dhanun një drejtim drejtvizor, duke u përplasur me Kepin e Kaleshit. Fatmirësisht ka lanun në gjirin e tij tokformime të reja, rëra e zhvorishte jo uniforme. Po kështu një shelgjishte prej 1,5 ha me gjëndje vegjatacioni të mirë. Llojet vazhdojn të jenë Shelgu i butë( i zi dial. Dibran S.M) i cili mbizotron në përbërje shelgun e kuq ose industrial.

Pas kesaj shtrati i ri me ujin e prurjet e ngurta godet shelgjishten ngjitur me fushën e Çurke, duke e shkatërruar deri te kufiri i tokës bujqësore. Pas disa dhjetra metrash merr nje hark sepse pengohet nga vegjetacioni i shelgjeve me rrënjët e tyre xhufkore mjaft të fuqishme. Përplaset në bregun e tokave te Hoxheve në Rreth Kale. Sipërfaqja e shelgjishteve ngjitur me fushën e Çurke në lindje ka një sipërfaqe prej 10 ha me perimetër 1320 m dhe lartësi mbi nivelin e detit 382m me mbulesë të plote, ku takojm edhe verrinj.

Aty ku takon pritën e re, në një hundë përpara ranave të Rrethit të Kale me sipërfaqe 16 ha. toke buke, e gjitha tokë lymore, prodhimtare rendiment larta e misrit shoqëruar me fasulen. Ngjitur me atë që ishërben si mur mbrojtës i gjallë vegjetacioni, shtrihet një shelgjishte prej 20 ha. Mbrojtja e saj është realizuar nga nje prit e cila u ndërtua rreth viteve 1970, fati i së ciles ishte zhdukja nga tajfunet shkatrrimtare pas viteve ’90. U ndërtua një prit e re me gurë të marruna nga mbeturinat e ish minierës së Mermerit në Grykën e Murrës, dhe çimento, me gjatësi 117 m. dhe me tre dhëmbë me gjatesi , 18m, 12 m dhe 5m të cila fatmirësisht është ruajtur vegjetacioni i shelgjishteve. Në këto shelgjishte nga vërshimet e viti 2017 kemi parë një shtresë lymi brenda sipërfaqes së shelgjishtes natyrale. Le ta kuptojm më mirë këtë dukuri tokë formuese të shtresës biologjike e cila ndodh shpesh në shelgjishtet natyrala të shtratit të Drinit të Zi.

‘’Në zonat e shtretërve të lumenjëve, fenomenet e tokëformiomit përveç proçeseve të përgjithëshme, karakterizohen nga ndërhyrja e një faktori tjetër të quajtur mbathjet periodike të lumit me aluvione të freskëta. Mënyra si vepron ky proçes i tokëformimit është sidomos në funksion të sasive, natyrës dhe periodicitetit të aluvioneve të depozituara.,, (P. Çarçani po aty, f. 56)

Duke analizuar me kujdes tokë formimet e reja, sipërfaqet e shelgjishteve egzistuese, njohja e natyrës së tyre biologjike, teknologjite e njohura të kultivimit, studiuesi jep rekomandimin e tij: ‘’Në pjesën e siperme të rrjedhjes së Drinit shelgjishtet kryesore janë vendosur në zonën Shupenze- Muhur. Egzistojnë mundësi për krijimin e shelgjishteve të reja në 30 ha…,,(P. Çarçani po aty, f. 132)

Te Kepi i Kodrës së Pasmarit ( i Mane fis në Rreth Kale S.M) rrjedhja e Drinit takon një hundë të fort e cila e drejton rrjedhjen e Drinit drejt perënidmit, ku edhe këtu ka uji ka hyrë disa metra duke ‘’ngrënë ,, ‘’rrëmbyer,, tokat bujqesore. Këtu shtrihet verrishtja e pastër, rreth tridhjetë vjeçare, me lartësi 15 m. e diametër 10 cm prej 9 ha me lartësi mbi det 380m, pranë lgjes Lace e Sine të Fushë Muhurit. E cila vazhdon deri në përroin që zbret nga vargmali i Runjës ku emërtohet në afërsi të grykëderdhjes Perroi i Losnës.

Përmasat dentrometrike shkojne nga 10 cm diametri deri ne 12 m. Lartësi. I cili per arsye moshe duhen filluar prerjet kopshtore, për të mos humbur vegjetacionin dhe përballuar pa u shkatrruar vegjetacioni egzistues, kërcënimet shkatrrimtare të vërshimit të Drinit.

Shtrati i drinit të Zi, bën një kthes me hark shumë të vogël e godet tokat në hyrje të fshatit Vajmdhej në grykëderdhjen e përroit të Jone që vjen nga faqja e Shorokanit. I cili bën një kthesë me hark të gjërë duke vazhdur përbri tokave bujqësore të fshatit në fjalë në krahun prendimor.

Në anën Lindore ngjitur me Kodrat e Pasmarit ka lanun të vegjetoi një shelgjishte ndonëse e re prej 13 ha. Duke qenë shtrati i gjërë ka formuar edhe në krehun Prendimor posht lagjes Dode e Pire një shelgjishte prej 13 ha, ku nuk mungojn sipërfaqe verrini të shpërndara në sipërfaqe në mënyrë të parregullt. Vegjetacioni është i bujshëm. Shoqerimet bimore janë po ato të përshkruara në shelgjishtet e tjera.

4- Zalle- Sine - Zbinezci tokat dhe shelgjishtet.

Shtrati i Drinit përplaset me deltën e zhavorrishteve të përroit të Gjelagjoshit, merr një kthes të vogel duke goditur grykëderdhjen e përroit të Shehut në perëndim. Aty merr me vete prurjet e gurta të tij, takon shkambin në trajt hunde, rikthehet në shelgjishten nën kodrat e Kishavecit, të cilat nuk mund t’i shkatërroi pjesërisht, pastaj godet si një lubi e vërtet shelgjishtet dhe shkaterron plotësisht edhe 4 ha tokë bujqësore lymore, lartësia mbi nivelin e detit këtu është veç 375 m.

Pas grykëderdhjes poshtë hundës shkembore ngjitur me përroin e Shehut, disa qindra metra, ka qenë një prit gjigande në lartësi e gjersi, e ndërtuar pas viteve 1965. Unë e kujtoi mirë këtë dhe pyllëzimin me plepa kanadez, me diameter 4 cm dhe lartësi rreth 3,5 m. me vegjetacion të bujshëm të mbjellura vetëm në boshllëqe, djerrinat e shtratit të lumit. Fatkeqësisht nuk kemi të dhëna të tjera. Por pritën e gjejmë të dokumentuar në hartën fizike K-34-77-D-c (Fushë –Muhuri) botuar më 1985. Epidemia shkatrrimtare e pas viteve ’90 i bëri pluhur e hi, pra kanë humbur pa nam e nishan gjithëçka.

Ndërsa më tej ka qenë një fidanishte pyjore, për te cilën inxhinieri i pyjeve Zyber Kaba shkruan: ‘’ Fidanishtja në Zall të Sinës ishte 15 dynym, nga e cila 8 dynim akacie dhe 7 dynim fidana plepi kanadez. Çdo vit prodhoheshin: 30 000 copë fidana akacie dhe 10 000 fidana plepi kanadez. Për të arritur standartin nevojiteshin dy ose tre vite, sepse toka ishte e varfër dhe plehu organik na mungonte. ,, Vemë në dukje se edhe shkruesi i këtij studimi ka punuar nën drejtimin e teknikut të pyjeve Haxhi Kulla në këtë fidanishte.

Në gjirin e përrroit të Shkalles ishin stallat e grumbullimit ku mbarështroheshin lopë për prodhim qumështi të cilat ushqeheshin me panxharin e bimët foragjere të prodhuara në fushën me toka lymore e ranore, ku sot ka një sipërfaqe prej 18 ha. Punonin disa punëtor me zetora, traktora etj. një ndër të cilët ka qenë edhe Mexhit Matrici. Stallat i gjejmë të dokumentuara në hartën fizike K-34-77-D-c (Fushë –Muhuri) botuar më 1985.

Ngjitur me tokën bujqësore, në krahun prendimor vegjetojn shelgje në një sipërfaqe prej 12, 5 ha dhe një tjetër e futur në mes dy degeve të shtratit të lumit të drinit të Zi ndodhen edhe 4 ha të tjera me vegjetacion bimor të ri kryesisht, shelgjishte. Ndërsa në rrazën( fundin, në nivelin me shtratin e Drinit S.M) e kodrave të Kishavecit krahu lindor prurjet e fuqishme grryrëse kane lanun 28 ha shelgjishte me vegjetacion të fuqishëm, ku prej shumë dhjetë vjeçarësh i kane përballuar gllabërimit të prurjeve ujore të Drinit, në sajë vegjetacionit të bujshëm e zhvillimit të tyre rrënjor xhufkor të fuqishme.

Të vazhdojm udhetimin tonë studimor në shelgjishten ndër me të mëdhat të luginës se Drinit të Zi në krahinën e Dibrës me atë të Zbinecit prej 44 ha. Bimësia e mëparshëme natyrale, kur janë hapur për toka buke, ose si trajtim me ricungime të shelgjishtes për prodhim thupëre na shkruan Inxhinieri i Pyjeve Munir Hoxha ishte: ‘’Pylli natyral ka patur për vegjatacion bimor, Plepin e bardhe (Populus alba), Plepin e zi (Populus nigra) si dhe Zbineci ka patur edhe drurë verrini, shkurre shelgu të bardhe e të zi (Shelgu i bute në literaturën profesionale S.M) marina e lumenjeve, ferra etj.,,

Ne vizitën time në gusht 1976, ku ishte teknik pyjesh Adem Përgjegji, unë kam parë një shtëpi pritje në mes pyllit shelgjishte e verri, me hanale uji me një fazaneri, fidanishten, per të cilën inxhinier Z. Kaba shkruan: ‘‘Në Zbinec ishte një fidanishte me sipërfaqe prej 5 dynym dhe prodhoheshin fidana akacie çdo vit 30 000 copë dhe fidana plepi kanadez 10 000 copë për arësye se toka ishte më e mirë dhe arrinin standartin brenda vitit, pra prodhonte 3 fishin e asaj të Zallit të Sinës dhe më cilësorë.,, Duke vazhduar udhëtimin tone duhet të shenojm se prurjet e egërsuara të Lumit Drin në këmbët e Sukes se Arrasit ka lanun të vegjetojn 5 ha shelgjishte. Në krahun tjetër ku hapsira , ose largesia nga bregu në breg është vetëm 220 m. ndodhet një rryp toke me verri e shelgje me vegjetacion të mirë. Gjithashtu jane mbjellur edhe plepa Kanadez ne boshllëqet e ranishtes.

Grabitësi katundar pas viteve ’90 e shkatërroi pritën gjigande, preu e dogji plepishte e shelgje, duk e lanun vërshimet e Drint, këtë forcë të madhe të natyrës të ‘’hedh valle,, në pasurinë bimore e tokat prodhuese, duke i nxjerrun ato jashtë dobiprurjes për fshatarsinë përqark apo pronarëve të ligjshem. Dhe lexojmë se si e mendon studiuesi:

‘’ Në shtrirjen e shelgjishteve në drejtim vertikal dhe horizontal, ka patur ndërhyrja e njeriut. Duke nënvlerësuar rolin e shelgjishteve në prodhimin e biomasës, lëndë drusore e mbrojtëse e fuqishme e ambjentit, si faktor ekologjik i dorës së pare, i mbrojtjes së tokës nga gërryerjet në vendosje në një ekuilibër të qëndrueshëm të tyre e mbushjes së lumenjëve rolit aktiv të bimësisë si dhe të një nënvlerësimi të prodhimeve të tij të dyta aq të çmueshme për prodhime vendi e për eksport, sipërfaqe, me shelg janë shkatërruar.,, (P.Çarçani po aty f. f. 18)

Në dy anët e Drinit të Zi, vlonte puna, prodhohesh e jetohesh për bukuri, gjallëronte kjo luginë nga veprimtari të ndryshme. Mundësitë duhen shfrytëzuar edhe pse jemi në vitin 2020; me projekte, studime, me një udhëheqje në Bashki e Komuna, më kërkimtare e në bashkëpunim me specialistët e fushave të ndryshme ku Dibrës se Poshtme nuk i mungojn. Mjafton dëshira e mirë dhe inisiativat private e kolektive, burimet prodhuese, të hapjes së fronteve të punës të punësimit gjenden e janë fare pranë nesh, mjafton organizimi, shfrytëzimi i pervojes e kujdesi për veprat natyrore dhe ato njerëzore.

5- Shelgjishtet e Fushë – Çidhnës- Zallë Dardhës.

Në udhëtimin tonë përgjatë luginës së Drinit të Zi kemi ndryshime të peizazheve, shtresave të tokëformimeve të cilat të shtyjnë të kërkosh, të studiosh mënyrat e organizimit të tyre, përbërjen e vegjetacionit dhe shtresëzimet që krijojn prurjet e vrullshme të Drinit në tkurrjet e zgjerimin e shtratit të tij.

Ndërsa përroi i Blliçes që ka një sipërfaqe ujëmbledhëse mjaft të madhe dhe rrjedhje që nga bjeshkët e Gramës rrëzë Korabit, ka krijuar një grykëderdhje mjaftë të gjërë e shumë të ngarkuar me materiale të ngurta duke e mbushur ish gjirin e Drinit me ato. Ndërhyrja me vepra hidroteknike do të krijonte kushte në pengimin e prurjeve të ngurta dhe thellimin e metejshëm të shtratit. Keto materiale tokëformuese e kane shtyre shtrat kalimin e ujrave të Drinit shume pranë grykë derdhjes të përroit tjetër përballë, të Setës (Artatus ne kohen e Penesteve S.M).

Në deltën e saj e në ngjitje kemi prurje te ngurta me gurë shumë më të mëdhenj, e në përqindje gurishtesh shumë më shume se Përroi i Blliçes. Megjithatë edhe përgjatë saj duke u ngjitur vegjetojnë shelgje kryesisht i Ziu. Dhe ja çfarë venë në dukje studiuesi, lidhur me formimin e këtyre popullateve: ‘’Shelgjet në sajë të kapacitet të tyre të dalluar për kolonizime të shpejta të tokave të sapoformuara më tepër tentojnë të krijojn popullata pionere. Lumenjt e përrenjtë e katit kodrinor e malor të zonës së sipërme të rrjedhjes së Drinit të zi,….,, (P.Çarçani po aty f. f. 68) E vërtetuar plotësisht mbi përroin e Setës, të Gjelagjoshit, të Murrës, të Ushtelenxës, Çetushit, Veleshicës, Mallës së Lurës e ndonjë tjetër.

Buzë Drinit nën kodrën e Leshe kemi një sipërfaqep prej 15 ha me vegjetacion shelgjesh mjaft të mirë. Ndërsa nën fshatin Fushë Çidhën kemi një njollë prej 6 ha, më e rrallë, ndërsa Drini vazhdon me shtratin rrjedhës të ujrave buzë tokave bujqësore prej disa kilometra pa kurrëfare brezi mbrojtës, gjë e cila është nën kërcënimet serioze të rrëmbimit , zhdukjes nga forca potenciale e prurjeve të Drinit në stinët e vitit me rreshje më të shumta.

Dy shpatet me proska, përrenj, shpate, lugina e kurrize afrohen mjaft, ku gjërsia e shtratit shkon deri në 362m nga kodër Leshe nën fshatin Mustafe duke na i lanun sipërfaqet eliptike me shelgjishte prej 38 ha në krahun prendimor, ndërsa shtrati i Drinit mbetet ngjitur me kodrat e Fushë Çidhnës dhe Shumbatit.

Shelgjishtet nuk e mbulojn plotësisht sipërfaqen, por vegjetacioni është i fuqishëm, për arsye të ujrave nëntoksore shume afër, lidhur kja me ngushtësinë e shtratit dhe prurjet lymore që mbathin çdo vit pothuajse me prurje të reja ujrat e Drinit të zi.

Shtrati përsëri ngushtohet ndërsa në fshatin Lugjes kemi një zgjerim me një shelgjishte në anën prendimore prej 16 ha me gjatësi lineare për gjatë Drinit prej 1, 2 km. Deri në brigjet që zbresin nga vendndodhja e fshatit Skavice përgjatë shtratit kemi njolla të vogla shelgjesh e verrinj shumë të vogla në sipërfaqe gadi të pa perfillshme, por që ruajn pavarsinë e tyre vegjetative duke përballuar vërshimet e rrëmbyeshme të Drinit, ku në këto anë rritet pjerrësia e shtratit të rrjedhjes së ujrave të Drinit të zi..

III Përshkrimi dhe rëndësia e shelgjeve etj.

1. Shelgu i kuq ( Salix purpurea L. subsp.Lambertiana(Sm)

Rritet si shkurre 2-3 m. lartësi me levore të trungut e degëve të vjetra të kuqërremta. Thuprat përdoren një vjeçare për thurje shportash tavash etj. Dy e tre vjeçaret për rrath shekash e vozash të vegjël. Mbillet buzë përrenjëve me kalema ose shpatuulla përtë mbrojtur skrapatat nga grryerejt me rrënjët e tyre të fuqishme xhufkore.

2. Shelgu i butë, i zi (Dibër e Poshtme S.M)

Vegjeton si dru trupë shkurtër deri në 12 metra. Gjethet i ka shume te gjata eliptike, me dhëmbëza. Degëzimet e vitit të parë e të dytë e kanë lëvoren me ngjyrë të zezë të çelur. ‘’Per shkak të thuprave të shumta e te mira qe prodhon vlen te ultivohet në shkalle të gjërë gjate lumenjëve, perrenjëve e rrëkeve dhe me qen se rrenjët i rriten shpejt mbi ç’ka sjellin ujrat mund te perdoret per të lidhur zejet si dhe tokat qe grryhen dhe rrëshqasin. Aty këtu mbillet buze ujrave si dru zbukurues.,, (I. Mitrushi, ‘’Dru. dhe shkurret e shqip.,, f. 477 Tiranë 1955)

3- Verrini I zi (Alnus vulgaris)

Arrin deri në 8-12 m. lartësi. Rritet në pellgjet e lumenjëve dhe të përrenjëve. Druri përdoret për djegje, shtylla në galeritë e minierave. ‘’Degët përdoren për të thurur kosha e shporta si dhe për të pregatitur rrathë të drunjtë. Levorja e verrijve, që përmbanme tepër taninë se ajo e dushqeve, përdoret e zier në uje për të ngjyer në të verdhë sende të leshta të linjta e të mëndafshta e përzier me sulfat hekuri përdoret si ngjyrë e zeze.,, (I. Mitrush, ‘’Dru. dhe shkurret e shqip.,, f. 344, Tirane 1955)

3. Marina e zeze (Tamarix tetrandra Pali)

Rritet deri në 4.5 m lartësi. Preferon shtretërit e lumenjëve. Gjëndet e rrallë, e veçuar ose e shoqëruar me shelgjet në shtratin e Drinit të Zi në Dibrën e Poshtme. Lëvorja e degëve është e murrme në të zezë. Përdoret si material djegës në soba e oxhak. Eshtë mjaft i thyeshëm ( i ashpër).

4. Rëndësia e shelgjishteve

Të analizojm vlerat që kanë shelgjet si shkurre në vegjetacion dhe si material i prerë apo i shfrytëzuar të pjesëve të tij. Dhe ja: ‘’..mund të thueht se çereku i vlerave ekonomike te pyllit rrjedh nga prodhimet që ai jep (lëndë druri etj.) dhe ¾ e vleres përbëhet nga të ardhurat ekonomike në shërbim të mbrojtjes së tokës, të ambientit dhe në lidhje me përshtatshmërine e vendeve te pyllëzuara, në regjimin e ujrave, në faunen që popullon atë dhe i shton, me funksionin turistik të rikrijimit, funksionet kulturale në bonifikimin e atmosferës e të ujrave.,, (P.Çarçani po aty, f. 5)

Të ndalemi tek një produkt mjaft i randësishëm dhe që ka gjetur përdorime të shumta në sherbim të njeriut, për prodhime të cilat ka shumë kërkesa tregu kombëtar e ndërkombëtar. Dhe ja të paraqesim ato që mendon studiuesi i shelgjishteve: ‘’Me thupër shelgu prodhohen shporta të llojeve të ndryshme, figurina artistike dhe dekorative, abazhure, etazhere, poltrone, karrike e tavolina me dimensione e forma nga ma të ndryshme, të mbështetura mbi motive popullore, veshje orendish të mëdha si rafte e bufera, shtretër fëmijësh, zbukurime muresh e tavane etj. Shporteri për qëllime të ndryshme si mbajtëse buke, abazhure çanta grash, djepe fëmijësh, mobilje të shtëpive të pushimit, paisje të vendeve turistike etj. të punuara prej lëndëve sintetike janë shumë larg nga artikujt e punuara prej thupre shelgu. Artikujt prej thupre shelgu gjithnjë e më shumë po gjejnë nje përdorim të madh në jetën shtëpiake, në bujqësi, industri.,, (P.Çarçani po aty, f. 10)

Një fushë tjetër ku thupra e shelgut po hynë me plotë dinjitet dhe krenari është fusha e amabllazhimeve të mallrave me dobitë e tyre të veçanta dhe ja: ‘’Amballazhet prej thupre shelgu… përbëjnë një material të fortë, të qëndrueshëm, higjenik dhe pak të kushtueshëm.,, (P.Çarçani po aty, f. 18)

Si përfundim rëndësia e shelgjishteve të Drinit të Zi në sipërfaqe mjaft të lëvisëshme në kohë e hapsirë për shkak të shtratit të gjërë e të pa bonifikuar është ekonomike, ekologjike, peizazhistike, turistike, strategjike.

PȄRFUNDIME.

1- Dinamika e tokëformimit të tokave primitive të shtratit të Drinit të Zi ku objekt I studimit tonë ishte nga gryka e Hoteshit te ura e Drinit ne Katund të Ri, Luzni deri ne Skavic ështe e rëndësishme njohja, studimi, për të mbrojtur këto nga zhdukja dhe shfrytëzimi i kësaj pasuri vegjetale për prodhime të ndryshme në dobi të jetës së buzë drinasve.

2- Njohja e shtresave bimore, ndjekja e zhvillimeve të formimit të tyre, shtimi natyral e artificial, funksionet bioekologjike, dobitë ekonomike në sherbim të jetës së fshatarëve buzë drinasve duhet të jetë në qendrën e studimeve.

3- Gërshetimi i ndërhyrjeve hidrologjike, pritave(argjinaturave) të gërshetuara me masa biologjike, pyllëzime etj. duhet te zbatohet me rigorozitet. Si domozdoshmëri për jetëgjatësi të veprave hidrologjike mbrojtjen e vegjetacionit dhe e veprimtarive të ndryshme të njeriut në këto mjedise.

4- Studimi duhet të çohet më tej me llogaritjen e prurjeve të Drint, rreshjet vjetore, shumë vjeçare, me historikun e ndërhyrjeve të njeriut me pyllëzime ndërtime pritash etj. Vetëm kështu përforcohen argumemntet, rritet besueshmëria, gjënden udhë të reja shfrytëzimi të pasurive të pellgut të Drinit të Zi duke marrë në konsiderat shtratin e tij me toka zhavorishte- ranore- lymore gjithmone dinamike.

5- Gjithashtu njohja me kafshët e egra si lepuri i egër, dhelpra, vjetulla, shpendët shtegëtar si lejlekët, zogjtë e ndryshëm autokton, që shtojn hijeshin e natyrës, por edhe përbëjnë burime jetese për fshatarët buzë drinas.

6- Literaturës se florës shqiptare, librave të ndryshme, të pylltarisë, botanikës, ekologjisë, ju mungon theksimi i përhapjes së Shelgu i kuq, ibute ( i zi. Dial. Dibr), Verrini i Zi, Marina e Zeze në luginën e Drinit të Zi, ku ato vetëm nga Gryka e Hoteshit te ura e Katundit të Ri e deri në Skavicë, shtrihen në 438 ha. sipërfaqe. Kjo padyshim duhet te jetë e pasqyruar në inventarizimet më kryesore të viteve 1968, 1985.

7- Për të mbrojtur tokat bujqësore, në shtretërit e lumenjëve krahas ndërtimit të argjinaturave, duhet të lihet vegjetacioni i këtyre shkurreve në një brez deri në tre m. gjërsi. Kujdesi për këtë vegjetacion është ruajtja nga kullotja në 4 vitet e para, më pas nga prerjet pa leje dhe ndërhyrja me prerje kopshtore ku mosha e tyre kulmore është vetëm 60 vjet. Duhet të kemi në këtë brez vazhdimësi vegjetacioni të fuqishëm për të përballuar forcat e prurjes se ujrave te Drinit.

Studimi i mësipërm ka hedhur vetëm themelet për studime të mevonshme, më të thella e detajuara të cilat duhet të vazhdohen me studime bioekologjike, me të dhëna të ndërhyrjes së njeriut në shtratin e Drinit të zi, duke shfrytëzuar dokumentacionin e bollshëm të ish Ndërmarrjes Pyjore dhe asaj të Ujrave te Peshkopisë dhe hartimi i projekteve më komplekse në shtratin e Drinit të Zi në Dibrën e Poshtëme.

10.08.2020 Dr. Selman Meziu