SIMBOL I FRUTIKULTURËS DHE PERSONALITET I AGRONOMISË SHQIPTARE

ABEDIN DERVISH ÇIÇI

MJESHTËR I MADH

QYTETAR NDERI I LIBOHOVES

Përgatiti:  Besnik ISMAILATI

Agronom , Publicist

Libohovë, Gjirokastër. 

Abedin D. ÇIÇI
(1911 - 2005)

Abedin Çiçi lindi në Libohovë më 28.11.1911 në Lagjen Hoxhollarë, ndëroi jetë në Tiranë më 2005. Në vitet 1920–1923 kreu shkollën parafillore në Nepravishtë, ndërsa në vitet 1923 - 1926 vazhdoi shkollën fillore në Libohovë.

Në vjeshtë të vitit 1926 i akordohet bursë studimi për në shkollën e mesme Shqiptaro - Amerikane (Harry T.Fultz) në Tiranë të cilën e mbaroi me sukses në vitin 1932.

Në 20 dhjetor 1932 filloi në Itali kursin e specializimit një vjeçar pranë ISTITUTO TECNICO AGRARIO (Instituti Teknik Bujqësor) të Firences. Gjatë kohës së specializimit mori njohuri për pemët frutore, për kopshtarinë, për lultarinë, ndërsa për ullirin njohuritë i mori në Stacionin e Ullirit në Pescia (Peshia), Itali.

Një ndihmesë e madhe në dijet e tij ishte edhe prania dhe mbajtja afër nga Prof. Alessandro Morettini , ish Drejtor i Institutit ku cilësohet edhe sot si babai i frutikulturës Italiane.

Me gjithë kërkesën nga ana e Prof. Morettini-t për të vazhduar studimet, ai vendos të kthehet në atdhe për të ndihmuar në ngritjen e pemtarisë së vendit , mbërrin në Shqipëri më 22 dhjetor 1933.

Periudha e specializimit në Firence i krijoi mundësi që të punonte duke mbledhur një sasi parash, të cilat i përdori për blerjen e një koleksioni të pemëve frutore me ndërhyrjen edhe të prof. Morettini-t.

Në janar të vitit 1934 emërohet kryeteknik i fidanishtes së përgjithëshme shtetërore që ndodhej në Laprakë. Fidanishtja kishte në vartësi dhe dy stacione shtetërore të përgjithshme, Stacioni Shtetëror i Krimbit të Mëndafshit dhe Stacioni i Bletës.

Në fidanishte realizoi prodhimin e fidanëve të pemëve frutote, pyjore dhe ornamentale (zbukuruese), më vonë edhe prodhimin e fidanave të agrumeve, të ullirit e të prodhimit të fidanave të hardhisë. 

Realizoi mbjelljen e koleksionit të pemëve frutore të sjellë nga Italia, për sigurimin e materialit shartues, ngritjen dhe vlerësimin e pemtoreve të koleksionit, aplikimin e teknologjive të reja në drejtim të prodhimit të fidanave në përgjithësi në përcaktimin e numrit të varieteteve për çdo specie sipas dijeve të atëhershme.

Organizoi kurset e specializimit të punëtorëve për kryepunëtor si dhe për ndihmës specialist hortikulture ( perime). Këta ishin punëtorët e parë bashkë me kryepunëtorët dhe punëtorët e specializuar që më vonë drejtuan fidanishtet e ngritura , por kishte edhe raste që ata të drejtonin dhe fidanishtet pyjore si në shkollën e Kavajës, në Bilisht e gjetkë.

Hodhi bazat për ngritjen e fidanishteve të dyta në prefektura dhe nënprefektura si në Peshkopi, Kukës, Korçë, Bilisht, Kavajë, Lushnje, Fier, Delvinë.

Në vitin 1935 u ngrit fidanishtja e Peshkopisë në fshatin Kastriot me objektiv realizimin e prodhimit të fidanëve për rrethin e Dibrës dhe të Kuksit e më vonë të ngrihej fidanishtja edhe në Kukës , të cilat u pasuan me rradhë në ngritjen e fidanishteve të tjera.

Në vitin 1938 Ministria e Bujqësisë vendos ta zëvendësojë me një drejtor italian dhe Abedini pushohet nga puna. Nga ky akt i papreçedent merr shkak zemërimi i punëtorëve të fidanishtes që ka hyrë në histori me emrin “REVOLTA E PUNTORËVE TË FIDANISHTES SË LAPRAKËS”. Më 28 maj 1938 një komision i Ministrisë së Bujqësisë drejtuar nga Mustafa Shashaj, ish shef bujqësie i Tiranës, paraqitet në fidanishte me qëllim përpilimin e aktit të dorëzimit të fidanishtes italianit, gjë e cila kundërshtohet me forcë.

Kohë pas kohe situata acarohej jashtë mase dhe në këtë moment e marrin vesh edhe punëtorët për largimin e Abedinit dhe zëvendesimin e tij me një italian. Punëtorët siç ishin me veglat e tyre të punës në duar, me lopata, bela, kosa, u turrën dhe u grumbulluan përpara hyrjes së fidanishtes. Lajmërimi kish shkuar edhe në Brakë ku edhe atje kishte punëtorë, të cilët me vegla u mblodhën në qendër të fidanishtes së Laprakës. Të ndodhur në një situatë të vështirë, pjestarët e komisionit u tërhoqën dhe në procesverbalin e mbajtur prej tyre që gjendet në Arkivin e Shtetit është shkruajtur titulli :“REVOLTA E PUNTORËVE TË FIDANISHTES SË LAPRAKËS”. Revolta e acaroi shumë situatën, Abedini kërkohet për rreth 3 ditë nga xhandarmëria, ndalohet prej saj dhe mbahet brenda një natë për situatën e krijuar, por pastaj lihet i lirë.

Me ndihmën e disa punëtorëve të tij besnikë largohet nga Tirana, pasi i rrezikohej jeta dhe kalon në fshatrat e Korçës ku kishte shumë të njohur. Atje merret me punët e stinës .

Në qershor 1938 me një urdhër qarkore të nxjerrë nga Ministria e Punëve të Brendshme, u bëhej me dije të gjitha Bashkive dhe Komunave të Mbretërisë se specialisti i hortikulturës Agr.Abedin D.Çiçi është marrë në shërbim të kësaj Ministrie, prandaj të ndihmohet nga ana juaj që të kryejë misionin e vet të ngarkuar në lidhje me drejtimin e fidanishteve, parqeve dhe lulishteve.

Me pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste më 11 prill të vitit 1939 ai emigron në Jugosllavi me një grup të rinjsh. Arratiset nëpërmjet Bllatës dhe vendosen në Gostivar, ku organizon edhe kurse kualifikimi për pemërritësit e Gostivarit, përshkruan kultivarët e ndryshëm të mollëve, dardhëve dhe hardhive të rajonit të Gostivarit dhe Vershacit.

Realizon një studim mbi bujqësinë e Tetovës dhe në fund të vitit 1940 vendoset në Vershac. Në prill 1941 largohet nga Vershaci në drejtim të Korçës ku qëndron jo më shumë se një javë dhe detyrohet të arratiset në Greqi, ku deri në vitin 1942 merret me punë të ndryshme si teknik pemësh, bahçevan dhe punëtor lulishtar.

Megjithëse iu krijuan kushtet për të ikur bashkë me ushtarët australianë nga Greqia, ai iu bashkëngjit një grupi çam të internuar në Kretë e bashkë me ta kthehet në Çamëri. Në vitin 1942 kthehet në Atdhe.

Aktivizohet në çetën e Pezës ku bie në sy për aktivitetin e tij dhe burgoset si aktivist antifashist, por më vonë lirohet.

Merr pjesë në Konferencën e Pezës dhe në Kongresin e Përmetit ku zgjidhet Anëtar i Këshillit të Përgjithshëm Antifashist Nacional Çlirimtar.

Më 20 gusht 1944 emërohet agronom i ZONËS SË PARË OPERATIVE VLORË- GJIROKASTËR, detyrë të cilën e kreu deri në dhjetor të vitit 1944 , pastaj emërohet shef i seksionit të frutikulturës në Drejtorinë e Bujqësisë në Ministrinë e Bujqësisë. Atje punon duke ndjekur problem të shumta si:

-Kontrollin dhe forcimin e fidanishteve të pemëve frutore, të ullirit dhe agrumeve.

-Vlerësimin e gjendjes aktuale të vreshtave pasi kish dëmtime nga filloksera.

-Gjendjen e pemtarisë duke bërë regjistrimet e duhura.

-Gjendjen e ullishteve, prodhimin dhe masat agronomike për ecurinë e kësaj kulture me shumë rëndësi.

-Kontrollin e fabrikave të vajit, si dhe vlerësimin e prodhimtarisë së pritshme, etj.

Ndërhyrja e jugosllavëve në punët tona, e organizuar në Ministrinë e Bujqësisë për përkrahjen dhe mbështetjen që duhej ti jepej politikës jugosllave ku u parashtrua direktiva për: “Zhvillimin e kulturave industriale si pambuk, lule dielli, recin, me slloganin se buka do të sigurohet nga Jugosllavia.”, u kundërshtua me forcë nga Abedini si një direktivë e papranueshme , i cili pohoi se bukën shqiptari duhet ta sigurojë vetë . Stavër Mariani si drejtues i takimit nuk e pranoi kundërshtimin e tij me pretendimin se kjo cënon politikën dhe miqësinë me Jugosllavinë. Atëherë Abedini shtron pyetjen para diskutantëve: ” Mirë grurin do të na e sigurojë Jugosllavia, po kashtën për qetë kush do të na e sigurojë?”. Kjo bëri që pas disa ditësh në korrik të vitit 1948, ai të pushohej nga puna me motivacionin : “Pushoheni për mosdhënie rendiment dhe vullnet në punë.” , të nënshkruar nga ministri i bujqësisë Gaqo Tashko.

Vështirësitë ekonomike e detyruan të punojë ne sanatorium si bahçevan deri në fundin e vitit 1949 dhe pastaj emërohet nëndrejtor i Teknikumit Bujqësor Kamëz, detyrë që e vazhdoi deri në vitin 1951. Gjatë kësaj periudhe krijoi një ekonomi ndihmëse për teknikumin, realizoi mbjelljen e një vreshti koleksion me kultivarët e vendit të rretheve Përmet, Sukth, Leskovik, Korçë, Shkodër si dhe të një sipërfaqeje me fidana të ardhur nga Bullgaria, por njëkohësisht vazhdon edhe mësimdhënien.

Në vitin 1951 emërohet shef i sektorit të Hortikulturës pranë Stacionit Eksperimental të Brakës dhe një vit më vonë kthehet në Institutin e Kërkimeve Bujqësore “I.V. MIÇURIN”.

Nga viti 1951 deri në vitin 1953 ndërmerr ekspedita mbi studimin dhe rajonizimin e kultivimit të agrumeve në Jug të vendit. Në vitin e parë dhe të dytë u mor jo vetëm me studimin përshkrimor të specieve dhe varieteteve të agrumeve, por edhe me studimin nga ana pedologjike e caktimit të tokave për agrumet. Ekspedita realizoi studimin e rajonizimit për shtrirjen e kultivimit të agrumeve në të gjithë bregdetin. Në vitin 1953 deri ne vitin 1954 kreu inventarizimin dhe studimin e agrumeve në rrethin e Elbasanit.

Në vitin 1955 largohet nga Instituti i Kërkimerve Bujqësore “I.V.Miçurin” dhe emërohet drejtor i N.B. “17 Nëntori “ në Laprakë.

Në vjeshtën dhe pranverën e vitit 1956-1957 realizohet për herë të parë mbjellja e 62 ha me fidanë antifillokserikë për sigurimin e nënshartesave në Shqipëri , të cilat shërbyen për shartimin e fidanëve të hardhive. 

Në vitet 1957-1958 u projektuan dhe u mbollën 100 ha me vreshta europianë që shërbyen si vreshta mëmë për marrjen e kalemave për shartim dhe prodhim të fidanëve të hardhive të shartuara në nënshartesa antifillokserike.

Ndërkohë në Laprakë punohej për ngritjen e godinave, shartësores ku do te mbilleshin fidanat e shartuara, ambientet si: salla e shartimit me të gjitha paisjet, salla e kallusimit dhe e kalitjes, mensa për punëtorët, magazinat dhe ambientet e shtratifikimit të sharmendave dhe të copave antifillokserike, vaskat e banjëzimit, si dhe strehat për përgatitjen e copave dhe të sythave.

Salla e shartimit u plotësua me tavolina e stola, ndërsa salla e kallusimit u kompletua me shtretër ,sobat për ngrohje, termometra e hygrometra. U siguruan arkat e shtratifikimit, tallashi, por në fillim u përdor myshku. Me fillimin e kësaj pune të re për vreshtarinë, nga shkurti i vitit 1956 e deri në dhjetor te vitit 1964 u arrit të prodhoheshin rreth 1.200.000 fidana hardhi të varieteteve të ndryshme të shartuara që furnizonin një pjesë të konsiderueshme të Republikës. Puna filloi me 400.000 shartime ne vitin 1958 me copat e prodhuara nga vreshti prej 62 ha e deri në 2.000.000 - 3.000.000 dhe me shifrat rekord 7 - 8.000.000 në vitet 1963-1964.

Në Sauk u ngrit i pari vresht europian prej 100 ha, i cili deri në vitin 1964 arriti në 1.200 ha, me perspektivë arritje deri në 2.000 ha.

Çdo vit prodhoheshin 50.000 fidanë frutorë të specieve me kultivarë të ndryshëm të zgjedhur e të caktuar sipas rajonizimit të bërë nga Ministria e Bujqësisë.

Prodhoheshin 20.000-30.000 fidana agrumesh kryesisht të mandarinës Ovari Satsuma që shpërndaheshin në Tiranë , Durrës e gjetkë.

Po kështu u krijua stacioni i krimbit të mëndafshit që prodhonte deri në 15 kg farë mëndafshi në vit për ta shpërndarë në të gjithë vendin.

Njëkohësisht u ngrit inkubatori për çeljen e zogjve të pulave ku prodhoheshin me mijëra zogj në vit që shpërndaheshin në të gjithë vendin.

Në vitin 1958 N.B. “17 Nëntori” i vihet emri N.B. “Gjergj Dimitrov”.

Në vitin 1959 – 1960 filloi puna për ngritjen e vreshtave në Farkën e Vogël me fidanë të sjellë nga Bullgaria, Rumania, Hungaria, Bashkimi Sovjetik dhe Italia, ku u përfshi edhe Farka e Madhe dhe Lundra që nuk ishte futur në kooperativë, e pasuar nga Sauku që ekzistonte kooperativë, por pranuan të futeshin në fermë duke krijuar sektorin e Saukut. Sektori i Saukut nga veriu kufizohej me fshatin Shkozë duke e përfshirë edhe këtë në N.B. “Gj.Dimitrov” , duke shtuar sipërfaqen e vreshtave të mbjella. 

Pasi u kompletua, por jo plotësisht sektori i Shkozës dhe Paskuqani që ishte një kooperativë e prapambetur u përfshinë në fermë. Përveç Paskuqanit, ishte akoma fshat individual edhe fshati Babru, kështu u hap një front i gjerë dhe i ri në veri të Tiranës. Në këtë mënyrë dalëngadalë po plotësohej rrethimi gradual i Tiranës, sidomos me përfshirjen edhe të Selitës.

Nga viti 1959 e deri në vitin 1964 ndërmarrja arriti një sipërfaqe të mbjellë me vreshta rreth 1400 ha që furnizonte tregun e qytetit të Tiranës , siguronte prodhim për eksport, lëndë të parë për industrinë përpunuese për kantinën e Durrësit , të Milotit dhe të Kombinati Ushqimor “Ali Kelmendi”, si dhe rezervonte sasi të kondsiderueshme në frigoriferin e Tiranës për furnizimin e qytetit gjatë festave të fund vitit e më tutje.

Largohet nga N.B.”Gj.Dimitrov” më 31 dhjetor të vitit 1964 dhe caktohet specialist pemtarie në Ministrinë e Bujqësisë, detyrë të cilën e kryen deri në vitin 1967.

Në janar të vitit 1968 me kërkesë të Komitetin Ekzekutiv të Rrethit të Tiranës kalon si specialist pemtarie pranë këtij institucioni ku punoi deri në vitin 1972 dhe pas kësaj periudhe në moshën 60 vjeçare del në pension. Por Abedini e vazhdoi punën pranë këtij institucioni vullnetarisht pa pagesë deri në fund të vitit 1982.

Aktivizohet për rreth 10 vjet si pedagog i jashtëm në Universitetin Bujqësor Kamëz.

Për merita pune Abedin Çiçi është dekoruar me urdhëra e medalje të ndryshme si:

“Medalja e Kujtimit”.
“Medalja e Trimërisë”.
“Medalja e Çlirimit”.
“Medalja e Punës”.
“Medalja e Arsimit”.
“Laureant i Çmimit të Republikës të Klasit të Parë”.
Nga Akademia e Shkencave Ruse është dekoruar me “Medalja e Artë e Miçurinit”
Në vitin 2000 Instituti Biologjik i Kembrixhit e dekoron me medaljen e argjendtë ”Njeriu i Shekullit”.
Me rastin e 90 vjetorit të lindjes dekorohet me titullin e lartë “Mjeshtri i Madh i Punës”.
Bashkia Libohovë si birin e saj e nderon me titullin “Qytetar Nderi i Libohovës”

Prof.Dr. Hysen Çobani është shprehur se : “ Nëse Dhaskal Todri kishte gërmat dhe alfabetin; Abedin Çiçi, fidanët.”

Me plot gojën Abedin Çiçi mund të quhet “RILINDAS“, në fushën e shkencave bujqësore, pavarësisht se këtë emër kultura shqiptare e ka rezervuar vetëm për njerëzit e gjuhësisë e të artit. 

Gërshëra e tij është proverbiale. Ajo duhet futur në muze, simbol i dashurisë së tij agronomike. Ajo është atje ku është Ai. 

Brenda 8 vjetësh (1956-1964) ai krijoi nga hiçi 1200 ha vreshta, plantacioni më i madh në Ballkan, ndoshta dhe më gjerë. Dilte në fushë pa lindur dielli dhe kthehej pasi errësohej. Në N.B “Gjergj Dimitrov” ai mori edhe gradën “Gjeneral i pemtarisë shqiptare”.

“Hidhmëni dhe mua në det bashkë me fidanët”!...

Dhjetor 1933. Në mes të ujëdetit të ftohtë e plotë shi, një djalë shqiptar pas një viti specializimi në Itali, kthehej me anije nga Ankona për në Atdhe. Natën, para se udhëtarët të flinin, kontrollori i anijes dallon një ngarkesë me fidanë frutorë të hedhur diku në një anë. Pasi dokumentacionin e gjeti të parregullt urdhëroi që të hidheshin në det. Djaloshi flokëverdhë pa bërë zë i pushtoi fidanët me krahët e tij dhe me një zë të vendosur i thotë inspektorit : “Hidhmë bashkë me fidanët dhe mua në det”. Italiani i mirë, i çuditur nga qëndrimi i këtij udhëtari iku pa i dhënë përgjigje dhe nuk u kthye më në atë cep të anijes ku vazhdonte të rrinte roje në mes të shiut agronom Abedin Çiçi. Paralelizëm shumë domethënës para 140 vjetëve (nga 1933) vinte në Shqipëri një atdhetar i madh, Dhaskal Todri dhe tani Abedin Çiçi, i pari me shkronjat e alfabetit, i dyti me një koleksion drufrutorë modern e të panjohur nga pemëtaria shqiptare. 

Abedin Çiçi dhe Libohova

Lidhjet e Abedin Çiçit me vendlindjen e vet Libohovën nuk janë ndërprerë asnjeherë në jetën e vet. Ai shprehte nje dashuri të madhe e të pakufijshme për të. E ka vizituar shumë herë, ka mbajtur marrëdhënie me shumë bashkëqytetarë, ka vizituar mjaft njerëz dhe kopshte libohovite me gërshërë në dorë , ka dhënë shumë këshilla për bujqësinë e saj se si duhej të zhvillohej në të ardhmen. Ja se çfarë shkruan ai në korrespondencën e vet me z.Vladimir Hide, në atë kohë Kryetar i Bashkisë Libohovë, në vitin 2003: “Ju lutem zoti Vladimir, hap një dosje për letrat e mia se do të të dërgoj shumë propozime dhe eksperienca për të këmbyer edhe për Libohovën.” 

Abedin Çiçi gjatë jetës së vet ka shkruar dhe botuar shumë libra tekniko shkencorë si: 

1. Mbjellja e pemëve frutore, 1954
2. Molla dhe dardha, 1956
3. Kultura e fikut në Shqipëri, 1956
4. Kultura e pjeshkës, 1960
5. Kultura e kumbullës, 1963
6. Qershija dhe vishnja, 1964
7. Kultura e ftoit, mushmullës dhe vodhzës, 1965
8. Kultivimi i lajthisë, 1970
9. Kultura e arrës, 1973
10. Kultura e bajames, 1974
11. Hurma, 1976
12. Kultivimi i shegës dhe hides, 1980
13. Frutikultura
(Tekst per fakultetin e agronomisë të I.L.Bujqësor. 1983
a.Frutikultura përgjithëshme pjesa e parë, Bashkëautor
b.Frutikultura përgjithëshme pjesa e dytë, Bashkëautor
c.Frutikultura speciale. Bashkëautor
14.Përkthime të ndryshme :
Për kulturën e hardhisë mbi 500 faqe
Për kulturën e agrumeve mbi 500 faqe
Për kulturën e ullirit mbi 300 faqe
Për kulturën e pemëve frutore bërthamore ,500 faqe
Për kulturën e pemëve frutore farore, 400 faqe
Për kulturën e pemëve frutore subtropikale, 300 faqe
Per kulturat manore etj..300 faqe

Në koleksionin e parë të pemëve frutore të sjellë nga Abedin Çiçi në Shqipëri nga Firence e Italisë në vitin 1933, përfshihen: 

1.kultivarët e pjeshkës gjithsej 26 kultivarë si : Lule Maji, etj.
2.kultivarët e kajsisë, 6 kultivarë si: Precoce di Toscana, etj.
3.kultivarët e kumbullës gjithsej 22 kultivarë si: Friulana, Claudia precoce, etj.
4.kultivarët e mollës gjithsej 17 kultivarë si: Starking, Golden, Jonathan, etj.
5.kultivarët e dardhës gjithsej 17 kultivarë si: Abate fetel, etj
6.kultivarët e qershisë dhe të vishnjës.
7.kultivarët e hurmës.
8.kultivarët e luleshtrydhes.
9. Nënshartesa të pemëve frutore

Ky koleksion i specieve frutore është marrë dhe është përgatitur nga Stacioni i Pomologjisë në Firence me burimet e veta financiare të kursyera gjatë periudhës së shkollimit në vitet 1932 – 1933, prej andej është dërguar në portin e Barit. Ngarkesa është bërë në një anije që kishte destinacion portin e e Durrësit. Gjatë kontrollit të ngarkesës nga personeli drejtues i anijes u vu re se nuk ishte bërë pagesa e plotë për këtë ngarkesë. Nga ana e personelit të vaporit iu kërkua që në rast të mos pagesës ngarkesa do të hidhej ne det. I ndodhur në këtë situatë të vështirë Abedini u detyrua të hipi lart dengut të fidanave duke i thënë që në se do të hidhni ngarkesën në det, më hidhni mua në radhë të pare dhe pastaj ngarkesën. Kështu ai qëndroi gjithë natën përjashta mbi ngarkesën e koleksionit. Me të mbërritur në Durrës i është mbajtur ngarkesa peng përkundrejt pagesës. Pasi siguron pjesën e mbetur të pagesës, ai shkarkon koleksionin e fidanëve dhe niset për Tiranë për të vazhduar punën.