Përgatitën:
Zija BASHA
Historian dhe Publicist
Çikago, SHBA
Koço MOSKO
Agronom.
Boston SHBA
Për zhvillimet bujqësore në Iliri dhe Epir, që nga lashtësitë dëshmitë e para na vinë nga autorë të shumtë të Antikitetit. Homeri, një nga shkrimet më të vjetra, e quan Mollosinë një vend me bujqësi të përparuar në atë periudhë. Shumë të tjerë e përshkruajnë si vend të begatë e përmendin gjedhët, delet, qenin Mollos, në Epir si racat më të mira të kohës. Po kështu dëshmi të shumta ka dhe nga autorë romakë për vlerat e larta të verërave e pemëve Ilire. Dëshmi të shumta për një zhvillim të mirë të vreshtarisë, pemtarisë e drithrave në Epir e Iliri ka edhe gjat periudhës Mesjetës nga udhëtarë, diplomatë e studjues të huaj si: Evlia Çelebi, Johanes Hahn, Fransua Pukëvile, e shumë të tjerë. Po kështu dhe Rilindasit tanë si: Naim Frashëri, Pjetër Budi, Freng Bardhi, Ndre Mjeda, etj., tokat e Ilirisë i kanë përshkruar nga më pjelloret me pemë e vreshta nga më të mirat dhe si një Parajsë tokësore.
Në këtë këndvështrim edhe Lugina e Drinos qysh në Lashtësi ka patur zhvillimet e veta në bujqësi. Nga gjetjet arkeologjike në Antigone e gjetkë është vërtetuar se në këtë luginë në shek. III p.e.r bujqësia, vreshtaria dhe pemtaria ka patur një zhvillim mjaft të madh. Gjithashtu edhe gjat Mesjetës dëshmohet se bahçevanët më të mirë në Stamboll vinin nga kjo trevë.
Në trevën ku shtrihet fshati Lazaratit, i përfshirë dhe ky në Luginën e Drinos, ka dëshmi që vërtetojnë se ka pasur një traditë të mirë për kultivimin e drithrave, pemtarisë e veçanërisht për vreshtarinë: në Lashtësi, gjat Mesjetës, e në vazhdim. Këto zhvillime në periudha të ndryshme po i cekim sado pak në këtë shkrim modest.
Pranë vendit të Shenjtë “Selgjike” është Pylli i Lajthive në gjendje natyrale që edhe sot përfshin një formacion pyjor prej më se 6 hektarësh. Gjithashtu aty afër ka dhe shumë thanë e kumbulla që vendasit i quajnë “të malit”. Deri von ishin edhe pyje të tërë me thanë si tek vendi i quajtur “Thanët e Bracke”. Në fund të këtij formacjoni pyjor ndodhen rrënojat e Kishës së Shën Gjonit dhe fshatarët, si Vend i Shenjtë, deri në vitet 1960 nuk i prisnin drurët në ato vende.
Në Shullë, Hijen e Sopotit, dhe Kurunë, pranë Kishës së Kurunës ndodhet një pyll vetëm me arrë. Këto arrë nga vetë kushtet e rritjes janë me trup të vogël e kanë prodhimtari të pakët. Ne mendojmë se janë të njëjta me arrët e Labovës apo të Selckës, të cilat edhe këto ndodhen afër vendbanimeve të lashta dhe në afërsi të ketë edhe lajthi. Shumë e çuditëshme por, duket sikur i ka mbjellë e njëjta dorë. Kokrrat e tyre çahen me lehtësi dhe është provuar se në kushte më të mira tokësore japin një prodhim të mirë dhe lartësia e kurorës së tyre harrin në 10-15 metra. Vështirë është sot të gjenden formacione pyjore natyrale të pasterta me arrë. Pranë hyrjes së Grykës së Sopotit deri në vitet 1950 ndodheshin dhe qindra gështenja disa prej të cilave janë dhe sot. Deri në vitin 1975 në vendin e quajtur Gropat e Buze ishin 8 rrënjë gështenjë me moshë qindravjeçare, etj.
Të gjitha këto fakte tregojnë se zanafilla e tyre është nga faktorë njerëzorë dhe këto fillesa janë shumë të herëshme. Kultet fetare që ndodhen aty tregojnë se ka patur një përkujdesje të vazhdueshme që nga kohëra qe nuk dien, e deri në Mesjetë nga banorët, sigurisht duke kryer herë pas here dhe mbjellje të reja. Kultet, kanë krijuar dhe mitin e ndëshkushmërisë. Nëqoftëse dikush do t’i priste ose do t’i dëmtonte këto pemë, do të kishte pasoja të rënda, ndaj dhe i kanë rezistuar kohërave deri von. Kjo na bën që të besojmë se të gjitha këto kanë lidhjet me mitet e sjelljet Pagane, Parakristjane të banorëve me pemët. Kjo dëshmon gjithashtu për hisorinë e lashtësinë e fshatit. Ndaj është e nevojëshme të vihet në ruajtje ajo çka mbetur, pasi kanë vlera studimore e shkencore, botanike, historike, biologjike, agroteknike, didaktike, etj.
Një zhvillim të madh që nga kohëra që nuk dihen ka patur edhe vreshtaria e mjeshtëria e bërjes së verës. Fshati Lazarat ka qenë i rrethuar me vreshta të shumta. Mbi fshat në vendin e quajtur "Vreshtat e Gjoke" ka qenë e mbjellë një sipërfaqe shumë e madhe, e sistemuar bukur në brezare funksjonale. Në ledhet e tyre siç përmendëm më lart ishin mbjellë edhe shumë pemë si: gështenjë, thanë, kumbulla, etj., një pjesë e të cilave janë dhe sot. Praktikë kjo e përmendur edhe nga autorët romake si Plini, etj., për vreshtat në Iliri. Gjithashtu të shumta për këtë janë dhe dëshimitë e udhëtareve të huaj gjat Mesjetës. Në vendin e quajtur “Gropat e Buze”, në hyrje të Grykës së Sopotit ndodhen dhe dy vaska të lyera me gurasan(llaç me gëlqere dhe tjegull e shtypur). Ndoshta këto vaska kanë shërbyer më herët për të shtrydhur rrushin. Koha kur janë ndërtuar ose kanë funksjonuar këto vaska nuk dihet, specjalistat mund të hedhin pak dritë.
Në Lindje të fshatit vreshta të shumta kishte në vendet e quajtura “Gropa e Belule”, “Gropa e Gogolit”, “Vreshti i Gabe”, në kufi me fshatin Dervician, etj. Nga ana e Veriut vreshta të shumta, të sistemuara bukur, ku në ledhe kishte edhe shume peme si dardhe, qershi, arra, kumbulla, etj., ishin në vendin e quajtur "Dushk". Në tërësi këto dukeshin si një kopësht i stolisur bukur me gjithfar pemësh e lloje të zgjedhura rrushi. Këto vreshta i morrën gjirokastritët sepse banorët u detyruan të largoheshin nga Kappllan Pasha në vitin 1734, ju kthyen përsëri banorëve pas Shpalljes së Pavarësisë në vitin 1912.
Pas vitit 1958, vit kur u krijua kooperativa, djem lazarateas të apasjonuar pas vreshtarisë si: Zeqo Aliko, Ino Aliko, Nazmi Basha, Shyqo Meçi prunë nga vreshtat e Pogonit prej fshatrave Çatistë, Sopik, Hllomo fidanë të hardhive gjithfar llojesh dhe i mbollën në Dushk. Ato dhanë prodhim të mirë për 10 vjetët e para, po u zhdukën nga filoksera vit pas viti, sepse vendi ishte i infektuar nga vreshtat paraardhëse.
Në Lazarat, ashtu si edhe në vendet e tjera, kishte edhe një traditë që pranë çdo çerçemi, lisi apo vidhi të mbilleshin hardhi, që mund ishin si: debinë, pulez, muskat, rrazaki, etj. Këto mirmbaheshin e u kryheshin të gjitha sherbimet agroteknike. Kjo praktikë kryhesh në fshat në kopshtet rreth shtëpive, por edhe rreth vreshtave në ledhet e mezhdat e arave të bukës ose në bostanet.
Pas viteve 1970 në Zallin e Lazaratit u mbuall rreth 40 ha me vreshta me fdana antifillokserike të zgjedhur si: Shesh, Kabërnet, Debinë e Zezë, Sovinjo, Afuz Ali, Reisling, Rexhinë, etj. Disa parcela patën një zhvillim të mirë e filloi të mirresh edhe prodhim i mbarë, por u prishen pas vitit 1990 sepse u kthyen në sheshe ndërtimi. Këto vreshta ishin planifikuar edhe të ujiteshin nga Stacioni Pompimit Kollorcë qe u ndërtua gjat viteve 1978-79 ku do të fuste nën ujë gjithë kodrat nën fshatin Lazarat, po kurrë nuk u vu në punë. Me që jemi ketu, ky sistem vaditës, tashmë gjysëm i gatshëm, është më se i nevojeshëm të rindërtohet dhe Kodrat nën Lazarat të mund të mbillen me: bajame, lajthi, arra, por edhe me dardhë, qershi, shegë, etj. Pse jo edhe me vreshta e perime. Një ha. me arrore siguron deri 15 mijë dollarë, konkurojnë edhe me agrumet nga fitimet që sjellin, si dhe tregu ka shumë nevojë.
Në Kollorcë mund të përmendim gjithashtu blloqet me fiq të Dalip, Bido e Xhevdet Bashës, fiq të bardhë dhe të zinj, kokërmëdhenj, cipëplasur shumë të ëmbël e të veçantë, nga më të mirët, me origjinë nga fshati Ladovishtë, një fshat i lashtë në Lunxhëri i braktisur, afër qytetit Antik të Antigonesë. Ky bllok është i ripërtrirë dhe sot jep prodhim. Rreth fshatit gjëndenshin gjithashtu dhe dhjetra ullinj me moshë qindravjeçare.
Fushën e Lazaratit e përshkojnë Lumi i Suhës dhe Lumi i Drino, është një fushë pjellore. Në të kaluarën kërcënohesh nga daljet nga shtrati e këtyre dy lumenjëve. Fusha ishte e populluar me pemë të shumta që nga Pesjaku, Kunupica e deri ne Urën e Kollorcës si: arrë, fiq, dardhë, mana, bajame, lisa, rrepe, etj. Në çdo ledh apo mezhdë are ishin mbjellë pemë. Shumë nga këto u shkulën gjat sistemimit të fushës. Kjo u riparua disi duke mbjellë plepa anës kanaleve. Pemët e shumta në fushë shërbenin për hije gjat muajve të nxehtë të vitit, ruanin një freski, lagështi ajërore e tokësore, mbronin bimët nga erërat e ftohta dhe vërshimet e lumenjëve. Pemë të grupuara në fushë, që ishin si oaze freskie, mund të përmendim: Fiqtë e Birbile, Fiqtë e Seriane, Fiqtë e Tushe, Dardhët e Bexhos, Arrët e Alike, Rrepet e Hirre, etj.
Në Fushën e Lazaratit kalonin rrugët që lidhnin qytetin e Gjirokastrës me Libohovën, Janinën dhe krahinat e Pogonit e Zagories, etj. Në kohët e Lashta sipas historianeve grekë Polibit shek. III p.e.r. dhe Plutarkut shek. II p.e.r, Pirrua i Epirit ndërtoi një rrugë për të lidhur qytetin e lashtë të Finiqit me qytetin e lashtë të Antigonesë, që Mbreti Pirro e ndërtoi për gruan e tij Antigona. Gjurmët e kësaj rruge i gjejmë që në hyrje të Grykës së Sopotit si dhe në Fushë. Në fushë është një ngastër që quhet "Kalldrëme", aty ishte një pjesë e kësaj rrugës e shtruar me gurë. Gjat sistemimeve të fushës dhe plugimeve traktorët nxirnin në sipërfaqe gurët e latuar. Me tutje ishte Ura e Kushës, rrënojat e së cilës gjënden dhe sot. Vazhdonte tek Mulliri Kapllan Pashës, anës Lumit të Suhës kalonte nëpër Haliq, Kunupice drejt Pesjakut, duke u ngjitur drejt qytetit Antik të Antigonesë. Traseja e kësaj rruge aty-këtu ende dallohet mirë.
Gjat Mesjetës fusha shumë pjellore, lazaratasve nuk u është mundësuar ta çfrytëzonin. Kjo, qoftë nga kapriçot e vërshimeve të lumenjëve, ku disa muaj të vitit ishin të pakalueshëm, por u bë edhe më e vështirë për fushën dhe zonën nën fshat gjat okupimit osman në kohën e anarkisë feudale, e nxitur nga turqit. Në shekullin e 18-të, ishte vazhdimisht shesh lufte ku përplaseshin ushtritë e interesat feudalëve shqiptarë për të zotëruar qytetin e Gjirokastrës. Ishin bejlerët e agallarët përreth, me ekspasjonin e tyre për toka që e bënin këtë luftë deri sa koha nxorri një të vetëm, Ali Pashë Tepelenën, i cili ndërtoi dhe urën e Kordhocës. Ai, Lazaratin nuk e përfshiu në çiflik të tij, sepse lazaratasit zotëronin vetëm bagëti e ara malore. Pas reformave të Sulltan Abdyl Mexhidit agallarët u fuqizuan dhe shfrytëzimi fshatarëve u shtua nga klasa e re. Disa fshatra të Pellgut të Drinos filluan të çpopullohen si: Kollorca, Kunupica, Pesjaku, Latovishta Gjonofshati, Xhanali, etj. Tokat e tyre i morrën agallarët gjirokastritë.
Në Lazarat për mbijetesë, në shekuj ka pasur rëndesi jetike nxjerrja e bukës me majën e kazmës, të dhiqeli e parmendës, në arat e brezaret në mal. Ato ara janë edhe sot me gjurmë të qarta, taraca e mure rrethues, ledhe e grumbuj gurrësh. Mbillej grure kutrule, 3-muajor, halëzi, zhulicë, thekër, elb, mel, misër vendi 3-muajor koker vogël, por shumë i shijshëm dhe me erë aromatike, qiqra, fasule qorre me miser bashkë. Arat për bimët e arave në mal ndodhen: tek Kisha e Shën Gjonit në Grykën e Sopotit, Shullëri Koçie, Pllashnja. E tregojnë toponimet dhe emrat e tyre si: Ara e Mahmute, Ara e Seriane, Ara e Meshës, Gropa e Misrit, Ara e Dollës, Arat e Kishës, Arat e Shullërit, Arat e Hasane, Kasallati, Ara e Nikos, Arat e Buzës, Arat e Haske, Arat e Rabe në Rrathe, Ara e Dervenit, Kenellet, Lekgjonet, Arat e Shebeke, Haselli Hire, Arat e Hies së Gjonit, Arat e Ledheve, etj.
Ura e Kollorcës ndërtuar nga Ali Pash Tepelena(në sfond një pjesë e Fushës së Lazaratit)
Në fillimet e viteve 1970 u ndërtua Rezervuari i Doftisë si dhe u hapën kanalet kulluese e ujitëse. Pas viteve 1975 si rezultat i këtij përmirësimi hidrik të fushës së Lazaratit filluan të mirren rendimente të mira në drithra në përputhje me kapacitetet biollogjike të kultivarëve që mbilleshin. Lazarati gjat kësaj periudhe ishte në kuptimin e plotë të fjalës një hambar për Kooperativën “Asim Zeneli”. Aty u ngrit dhe një qendër eksperimentale e shkencore e studimit të llojeve të grurit që hynin në prodhim për gjithë koooperativën. Për ironi për një perudhë të gjatë fshati nga ai sistem, rreth 6 muaj të vitit detyrohesh të konsumonte bukë misri duke bërë që fshatarët tu drejtoheshin e të luteshin në dyert e dyqaneve të bukës në qytetin e Gjirokastërës. Gjat kësaj periudhe janë kultivuar me sukses edhe bimët industriale e foragjere si: duhani, lule dielli, koreandëri, jonxhë, tërfil, sorgum, etj.
Megjithëse fusha e Lazaratit që nga vitet 1970 ka mënjanuar në një farë mënyre dëmet nga vërshimet e lumenjëve, sepse duhet të mirmbahet, akoma nuk mund të çfrytëzohet me racjonalitet sepse nuk ka ura për të shkuar tek parcelat, disa muaj të vitit lumenjtë janë të pakalueshëm. Ura e Kordhocës, e vetmja urë, është e vjetër, e amortizuar dhe nuk i përgjigjet kërkesave të kohës. Është më se e nevojëshme të ndërtohen dy ura. Një mbi lumin Drino dhe një tjetër mbi lumin e Suhës. Lidhur me këtë mendojmë që këtu të ndërtohet dhe rruga ku ka qenë dikur, për në Libohovë, Pogon e Zagorie. Ndërtimi i vetëm 3-4 km rrugë, do të shkurtojë 20-25 km, rjedhimisht këto krahina do t'i afrojë me Gjirokastrën. Kursehet ndjeshëm kohë, amortizim, karburant, etj. Do tu shërbejë dy krahinave për të frenuar disi shpopullimin, Libohovës, Lazaratit, fshatrave Suhë, Stegopul, Labovës dhe vetë qytetin e Gjirokastrës do ta gjallerojë me tepër.
Shtimi i tokës bujqësore për Lazaratin erdhi gradualisht gjat shekullin të 19-të dhe të 20-të në fushën e Drinos, sepse më parë nga të dhënat historike të defterëve osmanë që pasqyrojnë vjeljen e taksave, del se lazaratasit mirreshin me bujqësi, pemtari e vreshtari në tokat malore. Ata kanë qenë edhe gurëxhi e muratorë të zotë, emigronin deri në Selanik e Stamboll për këto punë, pa harruar familjet e ekonominë e tyre familjare. Historiani grek Aravantinoi tek "Ipirotika Istoria" (1856) thotë se lazaratasit “mereshin edhe me tregeti qe arrinin deri në Athinë, Selanik e Kostandinopoje. Ky popull ka qenë punëdashës gjat historisë tij të shkruar e dëshmive materiale në rënojat mbi tokë e nën tokë.
Fondi i tokës që ka sot popullsia e Lazaratit, pamjen e morri plotësisht pas Reformës Agrare në vitin 1946, ku bë edhe shkëmbimi i tokave me pronarët gjirokastritë e derviciotë. Kjo popullatë ka qenë dhe është shumë e lidhur me tokën duke e emërtuar si “të shenjtë”. Tokën e ka dashur e punuar në çdo kohë pa pyetur për degët politike të kohrave që kanë vepruar kundër interesave të komunitetit lazaratas. Sot ka pak migrim brenda vendit e fare pak jashtë vendit, sepse të gjithë janë të dehur nga era e ngrohtë e Vendlindjes- Trevës së bukur të Lazaratit! Nëqoftëse e emërtoni: Lazarati Pellasg, Ilir, i Epirit, Arbëror, Shqiptar, Ju nuk keni gabuar, por keni thenë një të vërtetë.
Tetor, 2018
Foto nga Lazarati pres
Lazarati Sot
Gryka e Sopotit
Qente e races Mollose në Lazarat
Një bari, banor i Lazaratit në vitet 1969
Kur egersohen Lumi Drino dhe Lumi i Suhes.
Për zhvillimet bujqësore në Iliri dhe Epir, që nga lashtësitë dëshmitë e para na vinë nga autorë të shumtë të Antikitetit. Homeri, një nga shkrimet më të vjetra, e quan Mollosinë një vend me bujqësi të përparuar në atë periudhë. Shumë të tjerë e përshkruajnë si vend të begatë e përmendin gjedhët, delet, qenin Mollos, në Epir si racat më të mira të kohës. Po kështu dëshmi të shumta ka dhe nga autorë romakë për vlerat e larta të verërave e pemëve Ilire. Dëshmi të shumta për një zhvillim të mirë të vreshtarisë, pemtarisë e drithrave në Epir e Iliri ka edhe gjat periudhës Mesjetës nga udhëtarë, diplomatë e studjues të huaj si: Evlia Çelebi, Johanes Hahn, Fransua Pukëvile, e shumë të tjerë. Po kështu dhe Rilindasit tanë si: Naim Frashëri, Pjetër Budi, Freng Bardhi, Ndre Mjeda, etj., tokat e Ilirisë i kanë përshkruar nga më pjelloret me pemë e vreshta nga më të mirat dhe si një Parajsë tokësore.
Në këtë këndvështrim edhe Lugina e Drinos qysh në Lashtësi ka patur zhvillimet e veta në bujqësi. Nga gjetjet arkeologjike në Antigone e gjetkë është vërtetuar se në këtë luginë në shek. III p.e.r bujqësia, vreshtaria dhe pemtaria ka patur një zhvillim mjaft të madh. Gjithashtu edhe gjat Mesjetës dëshmohet se bahçevanët më të mirë në Stamboll vinin nga kjo trevë.
Në trevën ku shtrihet fshati Lazaratit, i përfshirë dhe ky në Luginën e Drinos, ka dëshmi që vërtetojnë se ka pasur një traditë të mirë për kultivimin e drithrave, pemtarisë e veçanërisht për vreshtarinë: në Lashtësi, gjat Mesjetës, e në vazhdim. Këto zhvillime në periudha të ndryshme po i cekim sado pak në këtë shkrim modest.
Pranë vendit të Shenjtë “Selgjike” është Pylli i Lajthive në gjendje natyrale që edhe sot përfshin një formacion pyjor prej më se 6 hektarësh. Gjithashtu aty afër ka dhe shumë thanë e kumbulla që vendasit i quajnë “të malit”. Deri von ishin edhe pyje të tërë me thanë si tek vendi i quajtur “Thanët e Bracke”. Në fund të këtij formacjoni pyjor ndodhen rrënojat e Kishës së Shën Gjonit dhe fshatarët, si Vend i Shenjtë, deri në vitet 1960 nuk i prisnin drurët në ato vende.
Në Shullë, Hijen e Sopotit, dhe Kurunë, pranë Kishës së Kurunës ndodhet një pyll vetëm me arrë. Këto arrë nga vetë kushtet e rritjes janë me trup të vogël e kanë prodhimtari të pakët. Ne mendojmë se janë të njëjta me arrët e Labovës apo të Selckës, të cilat edhe këto ndodhen afër vendbanimeve të lashta dhe në afërsi të ketë edhe lajthi. Shumë e çuditëshme por, duket sikur i ka mbjellë e njëjta dorë. Kokrrat e tyre çahen me lehtësi dhe është provuar se në kushte më të mira tokësore japin një prodhim të mirë dhe lartësia e kurorës së tyre harrin në 10-15 metra. Vështirë është sot të gjenden formacione pyjore natyrale të pasterta me arrë. Pranë hyrjes së Grykës së Sopotit deri në vitet 1950 ndodheshin dhe qindra gështenja disa prej të cilave janë dhe sot. Deri në vitin 1975 në vendin e quajtur Gropat e Buze ishin 8 rrënjë gështenjë me moshë qindravjeçare, etj.
Të gjitha këto fakte tregojnë se zanafilla e tyre është nga faktorë njerëzorë dhe këto fillesa janë shumë të herëshme. Kultet fetare që ndodhen aty tregojnë se ka patur një përkujdesje të vazhdueshme që nga kohëra qe nuk dien, e deri në Mesjetë nga banorët, sigurisht duke kryer herë pas here dhe mbjellje të reja. Kultet, kanë krijuar dhe mitin e ndëshkushmërisë. Nëqoftëse dikush do t’i priste ose do t’i dëmtonte këto pemë, do të kishte pasoja të rënda, ndaj dhe i kanë rezistuar kohërave deri von. Kjo na bën që të besojmë se të gjitha këto kanë lidhjet me mitet e sjelljet Pagane, Parakristjane të banorëve me pemët. Kjo dëshmon gjithashtu për hisorinë e lashtësinë e fshatit. Ndaj është e nevojëshme të vihet në ruajtje ajo çka mbetur, pasi kanë vlera studimore e shkencore, botanike, historike, biologjike, agroteknike, didaktike, etj.
Një zhvillim të madh që nga kohëra që nuk dihen ka patur edhe vreshtaria e mjeshtëria e bërjes së verës. Fshati Lazarat ka qenë i rrethuar me vreshta të shumta. Mbi fshat në vendin e quajtur "Vreshtat e Gjoke" ka qenë e mbjellë një sipërfaqe shumë e madhe, e sistemuar bukur në brezare funksjonale. Në ledhet e tyre siç përmendëm më lart ishin mbjellë edhe shumë pemë si: gështenjë, thanë, kumbulla, etj., një pjesë e të cilave janë dhe sot. Praktikë kjo e përmendur edhe nga autorët romake si Plini, etj., për vreshtat në Iliri. Gjithashtu të shumta për këtë janë dhe dëshimitë e udhëtareve të huaj gjat Mesjetës. Në vendin e quajtur “Gropat e Buze”, në hyrje të Grykës së Sopotit ndodhen dhe dy vaska të lyera me gurasan(llaç me gëlqere dhe tjegull e shtypur). Ndoshta këto vaska kanë shërbyer më herët për të shtrydhur rrushin. Koha kur janë ndërtuar ose kanë funksjonuar këto vaska nuk dihet, specjalistat mund të hedhin pak dritë.
Në Lindje të fshatit vreshta të shumta kishte në vendet e quajtura “Gropa e Belule”, “Gropa e Gogolit”, “Vreshti i Gabe”, në kufi me fshatin Dervician, etj. Nga ana e Veriut vreshta të shumta, të sistemuara bukur, ku në ledhe kishte edhe shume peme si dardhe, qershi, arra, kumbulla, etj., ishin në vendin e quajtur "Dushk". Në tërësi këto dukeshin si një kopësht i stolisur bukur me gjithfar pemësh e lloje të zgjedhura rrushi. Këto vreshta i morrën gjirokastritët sepse banorët u detyruan të largoheshin nga Kappllan Pasha në vitin 1734, ju kthyen përsëri banorëve pas Shpalljes së Pavarësisë në vitin 1912.
Pas vitit 1958, vit kur u krijua kooperativa, djem lazarateas të apasjonuar pas vreshtarisë si: Zeqo Aliko, Ino Aliko, Nazmi Basha, Shyqo Meçi prunë nga vreshtat e Pogonit prej fshatrave Çatistë, Sopik, Hllomo fidanë të hardhive gjithfar llojesh dhe i mbollën në Dushk. Ato dhanë prodhim të mirë për 10 vjetët e para, po u zhdukën nga filoksera vit pas viti, sepse vendi ishte i infektuar nga vreshtat paraardhëse.
Në Lazarat, ashtu si edhe në vendet e tjera, kishte edhe një traditë që pranë çdo çerçemi, lisi apo vidhi të mbilleshin hardhi, që mund ishin si: debinë, pulez, muskat, rrazaki, etj. Këto mirmbaheshin e u kryheshin të gjitha sherbimet agroteknike. Kjo praktikë kryhesh në fshat në kopshtet rreth shtëpive, por edhe rreth vreshtave në ledhet e mezhdat e arave të bukës ose në bostanet.
Pas viteve 1970 në Zallin e Lazaratit u mbuall rreth 40 ha me vreshta me fdana antifillokserike të zgjedhur si: Shesh, Kabërnet, Debinë e Zezë, Sovinjo, Afuz Ali, Reisling, Rexhinë, etj. Disa parcela patën një zhvillim të mirë e filloi të mirresh edhe prodhim i mbarë, por u prishen pas vitit 1990 sepse u kthyen në sheshe ndërtimi. Këto vreshta ishin planifikuar edhe të ujiteshin nga Stacioni Pompimit Kollorcë qe u ndërtua gjat viteve 1978-79 ku do të fuste nën ujë gjithë kodrat nën fshatin Lazarat, po kurrë nuk u vu në punë. Me që jemi ketu, ky sistem vaditës, tashmë gjysëm i gatshëm, është më se i nevojeshëm të rindërtohet dhe Kodrat nën Lazarat të mund të mbillen me: bajame, lajthi, arra, por edhe me dardhë, qershi, shegë, etj. Pse jo edhe me vreshta e perime. Një ha. me arrore siguron deri 15 mijë dollarë, konkurojnë edhe me agrumet nga fitimet që sjellin, si dhe tregu ka shumë nevojë.
Në Kollorcë mund të përmendim gjithashtu blloqet me fiq të Dalip, Bido e Xhevdet Bashës, fiq të bardhë dhe të zinj, kokërmëdhenj, cipëplasur shumë të ëmbël e të veçantë, nga më të mirët, me origjinë nga fshati Ladovishtë, një fshat i lashtë në Lunxhëri i braktisur, afër qytetit Antik të Antigonesë. Ky bllok është i ripërtrirë dhe sot jep prodhim. Rreth fshatit gjëndenshin gjithashtu dhe dhjetra ullinj me moshë qindravjeçare.
Fushën e Lazaratit e përshkojnë Lumi i Suhës dhe Lumi i Drino, është një fushë pjellore. Në të kaluarën kërcënohesh nga daljet nga shtrati e këtyre dy lumenjëve. Fusha ishte e populluar me pemë të shumta që nga Pesjaku, Kunupica e deri ne Urën e Kollorcës si: arrë, fiq, dardhë, mana, bajame, lisa, rrepe, etj. Në çdo ledh apo mezhdë are ishin mbjellë pemë. Shumë nga këto u shkulën gjat sistemimit të fushës. Kjo u riparua disi duke mbjellë plepa anës kanaleve. Pemët e shumta në fushë shërbenin për hije gjat muajve të nxehtë të vitit, ruanin një freski, lagështi ajërore e tokësore, mbronin bimët nga erërat e ftohta dhe vërshimet e lumenjëve. Pemë të grupuara në fushë, që ishin si oaze freskie, mund të përmendim: Fiqtë e Birbile, Fiqtë e Seriane, Fiqtë e Tushe, Dardhët e Bexhos, Arrët e Alike, Rrepet e Hirre, etj.
Në Fushën e Lazaratit kalonin rrugët që lidhnin qytetin e Gjirokastrës me Libohovën, Janinën dhe krahinat e Pogonit e Zagories, etj. Në kohët e Lashta sipas historianeve grekë Polibit shek. III p.e.r. dhe Plutarkut shek. II p.e.r, Pirrua i Epirit ndërtoi një rrugë për të lidhur qytetin e lashtë të Finiqit me qytetin e lashtë të Antigonesë, që Mbreti Pirro e ndërtoi për gruan e tij Antigona. Gjurmët e kësaj rruge i gjejmë që në hyrje të Grykës së Sopotit si dhe në Fushë. Në fushë është një ngastër që quhet "Kalldrëme", aty ishte një pjesë e kësaj rrugës e shtruar me gurë. Gjat sistemimeve të fushës dhe plugimeve traktorët nxirnin në sipërfaqe gurët e latuar. Me tutje ishte Ura e Kushës, rrënojat e së cilës gjënden dhe sot. Vazhdonte tek Mulliri Kapllan Pashës, anës Lumit të Suhës kalonte nëpër Haliq, Kunupice drejt Pesjakut, duke u ngjitur drejt qytetit Antik të Antigonesë. Traseja e kësaj rruge aty-këtu ende dallohet mirë.
Në Fushën e Lazaratit kalonin rrugët që lidhnin qytetin e Gjirokastrës me Libohovën, Janinën dhe krahinat e Pogonit e Zagories, etj. Në kohët e Lashta sipas historianeve grekë Polibit shek. III p.e.r. dhe Plutarkut shek. II p.e.r, Pirrua i Epirit ndërtoi një rrugë për të lidhur qytetin e lashtë të Finiqit me qytetin e lashtë të Antigonesë, që Mbreti Pirro e ndërtoi për gruan e tij Antigona. Gjurmët e kësaj rruge i gjejmë që në hyrje të Grykës së Sopotit si dhe në Fushë. Në fushë është një ngastër që quhet "Kalldrëme", aty ishte një pjesë e kësaj rrugës e shtruar me gurë. Gjat sistemimeve të fushës dhe plugimeve traktorët nxirnin në sipërfaqe gurët e latuar. Me tutje ishte Ura e Kushës, rrënojat e së cilës gjënden dhe sot. Vazhdonte tek Mulliri Kapllan Pashës, anës Lumit të Suhës kalonte nëpër Haliq, Kunupice drejt Pesjakut, duke u ngjitur drejt qytetit Antik të Antigonesë. Traseja e kësaj rruge aty-këtu ende dallohet mirë.
Gjat Mesjetës fusha shumë pjellore, lazaratasve nuk u është mundësuar ta çfrytëzonin. Kjo, qoftë nga kapriçot e vërshimeve të lumenjëve, ku disa muaj të vitit ishin të pakalueshëm, por u bë edhe më e vështirë për fushën dhe zonën nën fshat gjat okupimit osman në kohën e anarkisë feudale, e nxitur nga turqit. Në shekullin e 18-të, ishte vazhdimisht shesh lufte ku përplaseshin ushtritë e interesat feudalëve shqiptarë për të zotëruar qytetin e Gjirokastrës. Ishin bejlerët e agallarët përreth, me ekspasjonin e tyre për toka që e bënin këtë luftë deri sa koha nxorri një të vetëm, Ali Pashë Tepelenën, i cili ndërtoi dhe urën e Kordhocës. Ai, Lazaratin nuk e përfshiu në çiflik të tij, sepse lazaratasit zotëronin vetëm bagëti e ara malore. Pas reformave të Sulltan Abdyl Mexhidit agallarët u fuqizuan dhe shfrytëzimi fshatarëve u shtua nga klasa e re. Disa fshatra të Pellgut të Drinos filluan të çpopullohen si: Kollorca, Kunupica, Pesjaku, Latovishta Gjonofshati, Xhanali, etj. Tokat e tyre i morrën agallarët gjirokastritë.
Në Lazarat për mbijetesë, në shekuj ka pasur rëndesi jetike nxjerrja e bukës me majën e kazmës, të dhiqeli e parmendës, në arat e brezaret në mal. Ato ara janë edhe sot me gjurmë të qarta, taraca e mure rrethues, ledhe e grumbuj gurrësh. Mbillej grure kutrule, 3-muajor, halëzi, zhulicë, thekër, elb, mel, misër vendi 3-muajor koker vogël, por shumë i shijshëm dhe me erë aromatike, qiqra, fasule qorre me miser bashkë. Arat për bimët e arave në mal ndodhen: tek Kisha e Shën Gjonit në Grykën e Sopotit, Shullëri Koçie, Pllashnja. E tregojnë toponimet dhe emrat e tyre si: Ara e Mahmute, Ara e Seriane, Ara e Meshës, Gropa e Misrit, Ara e Dollës, Arat e Kishës, Arat e Shullërit, Arat e Hasane, Kasallati, Ara e Nikos, Arat e Buzës, Arat e Haske, Arat e Rabe në Rrathe, Ara e Dervenit, Kenellet, Lekgjonet, Arat e Shebeke, Haselli Hire, Arat e Hies së Gjonit, Arat e Ledheve, etj.
 |
| Ura e Kollorcës ndërtuar nga Ali Pash Tepelena(në sfond një pjesë e Fushës së Lazaratit) |
Në fillimet e viteve 1970 u ndërtua Rezervuari i Doftisë si dhe u hapën kanalet kulluese e ujitëse. Pas viteve 1975 si rezultat i këtij përmirësimi hidrik të fushës së Lazaratit filluan të mirren rendimente të mira në drithra në përputhje me kapacitetet biollogjike të kultivarëve që mbilleshin. Lazarati gjat kësaj periudhe ishte në kuptimin e plotë të fjalës një hambar për Kooperativën “Asim Zeneli”. Aty u ngrit dhe një qendër eksperimentale e shkencore e studimit të llojeve të grurit që hynin në prodhim për gjithë koooperativën. Për ironi për një perudhë të gjatë fshati nga ai sistem, rreth 6 muaj të vitit detyrohesh të konsumonte bukë misri duke bërë që fshatarët tu drejtoheshin e të luteshin në dyert e dyqaneve të bukës në qytetin e Gjirokastërës. Gjat kësaj periudhe janë kultivuar me sukses edhe bimët industriale e foragjere si: duhani, lule dielli, koreandëri, jonxhë, tërfil, sorgum, etj.
Megjithëse fusha e Lazaratit që nga vitet 1970 ka mënjanuar në një farë mënyre dëmet nga vërshimet e lumenjëve, sepse duhet të mirmbahet, akoma nuk mund të çfrytëzohet me racjonalitet sepse nuk ka ura për të shkuar tek parcelat, disa muaj të vitit lumenjtë janë të pakalueshëm. Ura e Kordhocës, e vetmja urë, është e vjetër, e amortizuar dhe nuk i përgjigjet kërkesave të kohës. Është më se e nevojëshme të ndërtohen dy ura. Një mbi lumin Drino dhe një tjetër mbi lumin e Suhës. Lidhur me këtë mendojmë që këtu të ndërtohet dhe rruga ku ka qenë dikur, për në Libohovë, Pogon e Zagorie. Ndërtimi i vetëm 3-4 km rrugë, do të shkurtojë 20-25 km, rjedhimisht këto krahina do t'i afrojë me Gjirokastrën. Kursehet ndjeshëm kohë, amortizim, karburant, etj. Do tu shërbejë dy krahinave për të frenuar disi shpopullimin, Libohovës, Lazaratit, fshatrave Suhë, Stegopul, Labovës dhe vetë qytetin e Gjirokastrës do ta gjallerojë me tepër.
Shtimi i tokës bujqësore për Lazaratin erdhi gradualisht gjat shekullin të 19-të dhe të 20-të në fushën e Drinos, sepse më parë nga të dhënat historike të defterëve osmanë që pasqyrojnë vjeljen e taksave, del se lazaratasit mirreshin me bujqësi, pemtari e vreshtari në tokat malore. Ata kanë qenë edhe gurëxhi e muratorë të zotë, emigronin deri në Selanik e Stamboll për këto punë, pa harruar familjet e ekonominë e tyre familjare. Historiani grek Aravantinoi tek "Ipirotika Istoria" (1856) thotë se lazaratasit “mereshin edhe me tregeti qe arrinin deri në Athinë, Selanik e Kostandinopoje. Ky popull ka qenë punëdashës gjat historisë tij të shkruar e dëshmive materiale në rënojat mbi tokë e nën tokë.
Fondi i tokës që ka sot popullsia e Lazaratit, pamjen e morri plotësisht pas Reformës Agrare në vitin 1946, ku bë edhe shkëmbimi i tokave me pronarët gjirokastritë e derviciotë. Kjo popullatë ka qenë dhe është shumë e lidhur me tokën duke e emërtuar si “të shenjtë”. Tokën e ka dashur e punuar në çdo kohë pa pyetur për degët politike të kohrave që kanë vepruar kundër interesave të komunitetit lazaratas. Sot ka pak migrim brenda vendit e fare pak jashtë vendit, sepse të gjithë janë të dehur nga era e ngrohtë e Vendlindjes- Trevës së bukur të Lazaratit! Nëqoftëse e emërtoni: Lazarati Pellasg, Ilir, i Epirit, Arbëror, Shqiptar, Ju nuk keni gabuar, por keni thenë një të vërtetë.
Tetor, 2018
 |
| Lazarati Sot |
 |
| Gryka e Sopotit |
 |
| Qente e races Mollose në Lazarat |
 |
| Një bari, banor i Lazaratit në vitet 1969 |
 |
| Kur egersohen Lumi Drino dhe Lumi i Suhes. |